ALS ££JN
JJN DE
MAALSTROOM
T T ” – ; . : • – • Zwolle tijdens de
tweede wereldoorlog i
ALS ££N
STKOOTJ£
JJN DE
JVIAALSTKDOJV]
Zwolle tijdens de
tweede wereldoorlog
onderredactie van:
J.Hagedoorn
W.A.Huijsmans
I. Wormgoor
A. van der Wurff
Zwolle 1985
CIP-gegevens Koninklijke Bibliotheek Den Haag
Als
Als een strootje in de maalstroom : Zwolle tijdens de tweede wereldoorlog
/ red. J. Hagedoorn … [ et al. ; foto’s I. Wormgoor … et
al.] . – Zwolle : Zwolse Historische Vereniging. – Foto’s
Met lit. opg.
ISBN 90-71099-03-2
SISO over 938.1 UDC 949.2 8000 “1940/1945”
Trefw.: Zwolle ; Wereldoorlog II.
Colofon:
Omslagontwerp: B.Oost
De letter van de titel is gemaakt met behulp van een sjabloon dat in de tweede wereldoorlog
gebruikt is bij de vervaardiging van het illegale blad Luctor et Emergo,
dat in de Zwolse regio verspreid werd. De foto toont het silhouet van Zwolle rond
1940.
Foto’s: I.Wormgoor, J.Hagedoorn en de gemeentelijke fotodienst J.P. de Koning.
Zet- en drukwerk: Administratie- en dienstencentrum “de Sassenpoort” te Zwolle.
Copyright © 1985, Zwolse Historische Vereniging.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden
door middel van druk, fotocopie, microfilm of op welke andere wijze dan
ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
INHOUDSOPGAVE
Ten Geleide door J.C.H.Blom 7
Als een strootje in de maalstroom 9
Oorlog en bevolkingsgroei, Zwolle 1930-1955
door Jan Demmer, Martin Verboom en Jaap Hagedoorn 18
Met de neus in de boeken
door Jaap Hagedoorn 31
Gezag en vrijheid door Berend Meijering 47
De N.S.B, in Zwolle voor 1940
door Bert Benthem en Bert Edel 62
Geen daden, maar woorden
door Nico Habermehl 78
De joodse Duitse vluchtelingen in Zwolle, 1933-1943
door Iet Vierstraete-Erdtsieck 89
Een mens die jood was
door Jaap Hagedoorn 112
De Centrale Keuken te Zwolle, 1941-1945
door Janet Dijk en Erna Reuver 126
Mogelijk vergeven, vergeten nimmer meer
door Rianne Last en Monique Raggers 145
Illustratieverantwoording 155
De auteurs 156
daartegen centraal, geleidelijk krijgen nu ook de maatschappelijke structuur en verhoudingen,
in hun ontwikkeling onder invloed van een reeks van factoren werkzaam
in het tijdvak 1940-1945* veel aandacht.
Bij de aanvaarding van mijn ambt als hoogleraar in de Nederlandse geschiedenis
heb ik in dit verband onder meer gepleit voor „een systematische beschrijving en
analyse van de stemming onder de bevolking, de mentaliteit en de wijze waarop de
omstandigheden en gebeurtenissen in de periode mei 1940 – mei 1945 werden beleefd”
en ook voor bestudering van de geschiedenis van het dagelijks leven in deze
jaren. * Lokale geschiedenis kan daarbij een belangrijke rol spelen. Lokaal onderzoek
heeft immers meer mogelijkheden om dicht bij de concrete werkelijkheid van
de massa’s van de bevolking te komen dan onderzoek dat zich vooral richt op de
gebeurtenissen op het centrale landelijke niveau. Om het dagelijks leven in al zijn
trivialiteiten, die echter voor elk afzonderlijk individu van het allergrootste belang
waren, te betrappen kan men de onderzoekseenheid bij wijze van spreken niet
klein genoeg maken. Wat betekende nu precies het uitbreken van de oorlog, de
komst van de bezetter en de reeks van maatregelen gedurende de jaren 1940-1945
voor de gewone burger? Kon hij zijn gewoontes, routines, wellicht zijn sleur, voortzetten?
Of veranderde hij,-al dan niet uit vrije wil, zijn leven? Zo ja, hoe dan precies,
wanneer en onder welke invloeden? Dat zijn, mijns inziens boeiende, vragen
waarop het niet altijd gemakkelijk te geven antwoord wellicht bij uitstek door
lokaal onderzoek gegeven kan worden. .•>•’•
Vandaar dat ik met veel genoegen deze bundel studies over Zwolle tijdens de
tweede wereldoorlog van dit Ten Geleide voorzie. Hij vormt een welkome bijdrage
— vanzelfsprekend zonder het laatste woord te spreken — tot concreter en gedetailleerder
en dus tot beter en dieper inzicht in de geschiedenis van Nederland in de
periode 1940-1945.
Amsterdam, januari 1985
1 J.C.H. Blom, In de ban van goed en fout? Wetenschappelijke geschiedschrijving over de bezettingstijd
in Nederland (Bergen 1983) 18e.v.
8
ALS EEN STROOTJE IN DE MAALSTROOM
Inleiding
In het voorjaar van 1985 wordt herdacht dat Nederland 40 jaar tevoren werd bevrijd
van de Duitse bezetting. In die lente van 1945 kwam er een eind aan vijfjaar
onvrijheid, knechting en vervolgingen. De herdenking van de bevrijding van Zwolle
was voor de Zwolse Historische Vereniging aanleiding om een bundel met artikelen
over Zwolle in oorlogstijd te laten verschijnen.l
Als uitgangspunt voor deze studie kozen wij de rede van dr. J.C.H.Blom, die hij
uitsprak bij de aanvaarding van het ambt van gewoon hoogleraar in de geschiedenis
sedert de Middeleeuwen aan de Universiteit van Amsterdam.2 Hij is de laatste jaren
naar voren gekomen als spreekbuis van een groeiende groep historici die zich af wil
vragen, welke invloed de tweede wereldoorlog op de Nederlandse samenleving heeft
gehad. Dus niet zo zeer de oorlog als „ijkpunt in de tijd zien”, zoals hij in zijn Ten
Geleide bij deze bundel zegt, maar de bezettingsperiode beschouwen als fase in de
ontwikkeling van de samenleving over langere duur. Blom pleit hierbij vooral voor
systematisch onderzoek op locaal niveau. In deze bundel zullen wij enige antwoorden
zoeken op de vraag, wat er in Zwolle als gevolg van de bezetting veranderde
voor de samenleving en het individu, die als een strootje in de maalstroom van de
grote wereldbrand werden meegezogen, vaak niet in staat zich tegen de gang van
die stroom te verzetten.
De jaren 30
Zwolle was in de jaren 30 een middelgrote provinciehoofdstad met ruim 40.000 inwoners.
De stad was vooral een markt- en dienstencentrum voor het omringende
platteland en de gehele provincie. De ontwikkeling van de industrie was achtergebleven,
op de vestiging van een Centrale Werkplaats van de Nederlandse Spoorwegen
na, die aan ongeveer 1000 mensen werk bood. Het Zwolse stadsbestuur had in de
eerste 30 jaar van deze eeuw verzuimd het economisch leven, met name op industrieel
gebied, enigszins te stimuleren. Dit betekende dat de stad, ondanks de
toestroom van grote aantallen mensen van het omringende platteland, voor vele,
vooral jonge, zich ontwikkelende gezinnen slechts een tussenstop naar het westen
van het land betekende. Zwolle had kortom geen mogelijkheden om het groeiende
aantal eigen en de toestromende nieuwe inwoners voldoende werk te bieden.3 In
het navolgende demografische onderzoek zien we dan ook naast een hoog vestigingscijfer
een hoog vertrekcijfer, een situatie die tot na de tweede wereldoorlog
zou voortduren. Deze ontwikkeling beperkte de bevolkingsgroei in het vooroorlogse
Zwolle.
De economische crisis van de jaren 30 sloeg ook in Zwolle toe. De nood duurde
hier langer dan in de rest van Nederland. De sluiting in 1938 van de al eerder genoemde
Centrale Werkplaats beroofde velen van werk en noodzaakte anderen uit
Zwolle te vertrekken. De Zwolse werkgelegenheid was nauwelijks genoeg voor de
bevolking en kon de vrijkomende arbeidskrachten geen werk bieden, zodat die
moesten vertrekken of armoe lijden. Dit had tot gevolg dat ook de middenstand
een gevoelige klap kreeg. Zij verloor een deel van haar klanten, terwijl andere klanten
minder te besteden hadden; ook de middenstand zag haar inkomsten dalen. De
overheidsmaatregelen tegen de gevolgen van de crisis, bezuinigingen, het handhaven
van de gouden standaard, bescherming van de eigen markt, verhoging van de belastingdruk,
en de steun voor werkelozen, brachten geen oplossing, wat weerstand
opriep onder de bevolking. Dit verzet uitte zich ook op politiek gebied, wat bij de
statenverkiezingen van 1935 vooral in het voordeel werkte van de fascistische
Nationaal-Socialistische Beweging. In het artikel over de N.S.B.-aanhang in Zwolle
wordt bewezen dat de Beweging vooral steun kreeg uit de gegoede kringen en de
middenstand. Binnen deze twee groepen werden de sociale en economische veranderingen
die plaatsgevonden hadden, door velen als een bedreiging van de eigen
positie ervaren. De Zwolse aanhang van de N.S.B, was echter niet zo groot als de
landelijke.
Anderen bestreden het opkomend fascisme, zoals blijkt uit het artikel over de
antirevolutionaire kiesvereniging te Zwolle. Al vroeg wezen enkelen uit deze vereniging
de totaliteitseis van het nationaal-socialisme af, vooral om de prioriteit die
deze beweging toekende aan het staatsbelang boven het belang van de wil van God.
Weer anderen vreesden de nationaal-socialisten, vooral de, in de ogen van de laatsten
minderwaardige en rasvijandigej joden. Het op het dagboek van een joodse
Zwollenaar gebaseerde artikel spreekt over de spanningen en angsten die deze man
als gevolg van het opkomend fascisme en de oorlogsdreiging doormaakte. „Op wie
ontlaadt zich de opgehoopte spanning?”, zo vraagt hij zich af, om te concluderen
dat de joden er slachtoffer van zullen worden. Een ander artikel belicht het lot van
een groep die de antisemitische gevolgen van het fascisme aan den lijve hadden
ondervonden: de joodse Duitse vluchtelingen, die vanaf 1933 en vooral na de
Kristallnacht van 1938 naar Nederland kwamen. Zij werden door de overheid aan
hun lot overgelaten, als zij al toestemming kregen om hier te mogen verblijven.
Alleen van particulieren, en dan met name van joodse zijde, konden zij steun
verwachten.
De economische recessie bracht grote armoede en welstandsvermindering onder
de bevolking, ook in Zwolle. De overheid en particuliere instanties verleenden steun
aan de werklozen en armen, hetzij in financiële vorm, hetzij door het starten van
10
werkverschaffingsprojecten. Een curieus vooroorlogs sluitstuk op deze steunverlenende
instanties was de Commissie voor Geestelijke en Moreele Herbewapening,
die in 1939, zoals elders, in Zwolle in het leven werd geroepen. De ideeën waar de
Commissie zich op beriep, eenheid en een gezamenlijke, op ideële gronden gebaseerde
aanpak van de eigentijdse problemen, bleken al gauw een illusie. De werkzaamheden
van de Commissie richtten zich uiteindelijk op het inzamelen van
gelden om hier een soort liefdadigheid mee te bedrijven. Pas na de tweede wereldoorlog
zou het probleem van de sociale voorzieningen door de overheid op meer
afdoende wijze worden opgelost. Van eenheid bleek ook geen sprake. De bevolking
was nauwelijks bereid het werk van de Commissie financieel te steunen. Pas onder
druk van de Duitse bezetting groeide er in de oorlogsjaren een gevoel van eenheid
onder een groot deel van de bevolking, dat echter vrij snel na het einde van de
oorlog verdween.
De bezetting van Zwolle op 10 mei 1940
11
Van 1940 tot 1945
Op 10 mei 1940 viel een Duitse legermacht zeer onverwacht Nederland binnen. Om
vier uur ’s middags werd Zwolle zonder incidenten door Duitse stoottroepen bezet.
De verwarring was groot, zo blijkt uit het al eerder genoemde dagboek van
Nico Herschel. Men was overdonderd. Van enige paniek blijkt uit een verslag van de
gemeentelijke dienst voor sociale zaken. Deze dienst verleende in de eerste oorlogsdagen
f. 60.000,- aan voorschotten aan particulieren. Na de eerste paniek keerde
echter de rust weer. Het bovengenoemde verslag meldt dat binnen een week alle
tewerkgestelden op de werkverschaffingsobjecten terugkeerden. Nico Herschel, die
in Arnhem werkte, maar in de eerste oorlogsdagen naar Zwolle reisde, keerde na
een kort verblijf weer naar Arnhem terug. Nederland was bezet en de bezetter liet
zich (nog) van een goede kant zien. Het is nu zaak vast te stellen in hoeverre de
bezetting invloed op de Zwolse samenleving uitoefende.
Voor twee groepen trad met de bezetting een verandering van hun positie in.
De N.S.B., en daarmee haar leden, kwam aan de kant van de bezettende macht te
staan. Vanaf het moment van de bezetting werden N.S.B.-ers door velen als handlangers
van de bezetters gezien. Vanaf juni 1940 deden zich in verschillende wijken
van de stad kleine ordeverstoringen voor. Het publiek nam namelijk ‘geregeld’ een
vijandige houding aan bij activiteiten van geüniformeerde N.S.B.-ers en W.A.-ers,
zoals het verspreiden van propagandadrukwerk?
De andere groep, de joodse Nederlanders en vluchtelingen, zag zich steeds verder
in een hoek gedrukt en geïsoleerd van de rest van de Nederlanders door verboden,
registratie en deportatie. De vraag is hoevelen hun lot beseften. De joodse
vluchtelingen zullen zich geen illusies gemaakt hebben over de bedoelingen van het
hen bekende nazi-regiem. Nico Herschel aanvaardde de hem opgedrongen nieuwe
verhoudingen. Hij probeerde daar binnen een nieuwe toekomst op te bouwen. Drie
jaar na het begin van de bezetting was de joodse gemeente van Zwolle vernietigd,
haar leden vermoord, ondergedoken of in concentratiekampen bijeengedreven.
De demografische ontwikkeling week in de eerste oorlogsjaren nauwelijks afvan
die in de laatste vooroorlogse jaren, zoals in het desbetreffende artikel te lezen valt.
In de voedselvoorziening trad voorlopig geen belangrijke wijziging op, met uitzondering
van de invoering van een algemeen distributiestelsel voor een groeiend aantal
produkten. Uit voorzorg werd in april 1941 een Centrale Keuken in gebruik genomen,
waar goedkope en voedzame maaltijden werden bereid. Slechts vijf procent
van de Zwolse bevolking betrok regelmatig eten van deze keuken. Ook het artikel
over het bibliotheekgebruik laat in de eerste bezettingsjaren geen verandering in dit
gebruik zien. Het vooroorlogse leven leek zich te continueren. In de antirevolutionaire
kiesvereniging ontstaan kort na het begin van de oorlog ideeën van verzet
tegen de bezettende macht. Deze ideeën konden echter niet uitgewerkt worden,
omdat de vereniging in de loop van het eerste bezettingsjaar gedwongen werd haar
activiteiten te staken.
Pas na 1941 zien we veranderingen optreden. Onder de Zwolse bevolking heerste
regelmatiger onrust. Op de vordering van 434 fietsen in juli 1942 werd zeer
scherp gereageerd, alhoewel zich geen ongeregeldheden voordeden. Vanaf februari
tot en met mei 1943 was de stemming onder de bevolking merkbaar onrustig, als
gevolg van de arrestatie van enkele scholieren, geruchten over de inzet van Nederlandse
arbeidskrachten in Duitsland en de terugvoering in krijgsgevangenschap van
het beroepskader van het voormalige Nederlandse leger. Op 30 april 1943 brak naar
aanleiding van dit laatste een algemene staking uit, zoals elders in Nederland, in
verschillende bedrijven en openbare diensten. Als represaille werden 26 personen
van hun bed gelicht, waarvan er 20 naar het strafkamp Vught werden vervoerd, en
werd het politiestandrecht afgekondigd. De openbare rust en orde keerden weer
in Zwolle.’
Eind 1944 zien we pas een ontregeling ontstaan in het Zwolse openbare leven,
als gevolg van de oorlogsdreiging na de invasie in juni 1944. Het aantal sabotagedaden
nam toe, evenals de represaillemaatregelen door de bezetters. Het onderwijs
stagneerde door de vordering van de gebouwen door de Wehrmacht. Bedrijven
moesten sluiten door de wegvoering van arbeidskrachten en een tekort aan brandstoffen
en elektriciteit, die ook maar mondjesmaat aan de bevolking geleverd werden.
De aanvoer van goederen stagneerde en er ontstonden problemen in de voedselvoorziening.
Deze chaos en ontwrichting werd groter naarmate de bevrijding
van Zwolle, in april 1945, dichterbij kwam.
Onder deze omstandigheden zien we na 1941 veranderingen optreden in de
demografische ontwikkelingen. Het huwelijkscijfer voor 1942 was hoog, wat mede
een oorzaak was van de stijging van het geboortencijfer voor 1942 en 1943. Het
huwelijkscijfer was na deze piek tot 1945 dalende. Het geboortencijfer stabiliseerde
zich op het hoge niveau van 1942. De schaarste en de verzwakking van de Iichaamsconditie
begon zich vanaf 1943 in het sterftecijfer af te tekenen. Het was tot 1946
stijgende. De schaarste was echter tot eind 1944 niet nijpend, zo blijkt uit het
Centrale-Keukenonderzoek. Daarna werd de voedselvoorziening slechter en in
maart 1945 at een kwart van de Zwollenaren dagelijks maaitijden van de Centrale
Keuken. Deze maaltijden zuilen, gezien de schaarste, van mindere kwaliteit zijn
geweest dan in de voorgaande jaren. Een hongersnood, zoals in het westen van
Nederland, heeft in Zwolle echter niet geheerst; het Zwolse sterftecijfer bleef onder
het landelijke.
Een probleem voor velen was inmiddels de besteding van de vrije tijd. Maatregelen
van de bezetters maakten verschillende activiteiten onmogelijk of minder
13
t
April 1945: een vluchtende Duitser
interessant, zoals uit het onderzoek naar de Zwolse leesgewoonten in oorlogstijd
naar voren komt. Velen grepen naar een boek en vanaf 1942 stegen de aantallen
leden en uitleningen dan ook drastisch. Een gebrek aan voldoende aanvoer van
nieuwe boeken verhinderde veelal, dat de lezers de boeken kregen die ze graag
wilden lezen: het jaarlijks aantal gelezen boeken per lid daalde tot 1946.
We kunnen dus stellen, dat de invloed van de bezetting op de Zwolse samenleving
vanaf 1942 merkbaar werd. De continuïteit met de voorgaande periode werd
verbroken. Chaos, ontwrichting, schaarste en verharding van de standpunten van de
bezetters en hun tegenstanders — toenemende sabotage, represaille en liquidering —
kenmerkten het laatste oorlogsjaar, vanaf de zomer van 1944 tot de bevrijding.
14
Bevrijders in de Diezerstraat
Na de bevrijding
Op 14 april 1945 werd Zwolle in de loop van de morgen bevrijd. Van twee kanten,
Assendorp en de Wipstrik, trokken de bevrijders Zwolle binnen. ,,De zo vurig verlangde
bevrijding Verwekte onder de bevolking grote vreugde. De Canadezen werden
met gejuich binnengehaald”, zo meldt het Verslag van de toestand der gemeente
Zwolle.9 Daarna werd begonnen met de arrestatie van N.S.B.-ers en andere daarvoor
in aanmerking komende personen. De chaotische toestand die voor 14 april
bestaan had, bleef intussen bestaan. De goederenverzorging kwam met moeite op
gang en bleef nog tot juli 1945 ongunstig. Gas en elektriciteit werden niet meer
geleverd. Het telefoonverkeer was lamgelegd door vernieling van de centrale. Van
werkhervatting kwam aanvankelijk niets, laat staan van werkverruiming. Burgers
werden lastig gevallen of mishandeld door al dan niet dronken militairen.10
De herwonnen vrijheid zorgde echter voor een euforie. De problemen zalmen
dan ook in vele gevallen op de koop toe hebben genomen. De aanstaande bevrijding
en dit feit zelf zorgden voor een geboortengolf, die nog vergroot werd door het
15
Ook na de bevrijding was er gebrek, onder andere aan water
huwelyk e r!’ d a t ™ april 1945 werd gesloten. De invloed van deze
^H ? at h 6 t s t e r f t e c iJf e r n a aprü 1945 daalde. Stierven er
^wlede en i rH t ‘ T ‘ V16r m a 3 n d e n V3n d a t j a a r n°8 2 4 3 m e n s e n ‘ « het
tweede en derde trimester waren er dat nog 170 respectievelijk 160. Deze ontwikkeling
en de afname van het vestigingsoverschot na 1945 zorgden voor een compleet
nieuwe ontwikkeling op demografisch gebied. De Zwolse bevolking groeide na
de oorlog voornamelijk door het geboortenoverschot, terwijl voor die tijd het
vestigingsoverschot eveneens van belang was voor de bevolkingsgroei. Toen de
situatie zich in de late jaren 40 stabiliseerde, was het geboortecijfer hoger dan
r/dicht ? htSter,fteCiJfer lager nog dichter by elkaar kwamen te lig’ g^enn.als de vestigm»; en v e r t S t o X S
f ^ S r Ü T J r ? kWam n a iUnl 1945 Weef °P gang- Hoewel het distributief
b!ftaan’ m a g d e S l u i t i n g v a n d e G e n t r a l e Keuken in december
nortfe % i°r ^ ^ f ^ 6 v e r m i n d e r ^ van het dagelijks aantal
7 1 P n V°e . S! ” ^ t 6 k e n Van e e n g u n s t iëe ontwikkeling in die voorzyn.
De vrye tyd ten slotte kon na april 1945 weer met een veelheid aan
16
middelen gevuld worden, wat merkbaar was in het bibliotheekgebruik. Ook hier
vinden we een ontwikkeling die niet aansloot bij die in voorgaande periode. De
ledentallen en de aantallen uitleningen bleven op een hoger niveau dan het vooroorlogse.
Besluit
Afsluitend kan gesteld worden, dat de bezetting van Nederland tussen 1940 en
1945 belangrijke invloed op de Zwolse samenleving heeft uitgeoefend. Die invloed
werd pas vanaf 1942 duidelijk. Daarvoor vertoonden de onderzochte ontwikkelingen
nauwelijks afwijkingen van die in de laatste vooroorlogse jaren. Het continuïteitselement
bleek vrij groot. Pas na 1941 werd die continuïteit doorbroken. Na
1945 ontstonden opnieuw andere ontwikkelingen, die niet op de vooroorlogse of
die in de bezettingsperiode aansloten. Of deze breuken, rond 1942 en in 1945, ook
op andere dan dé onderzochte gebieden te constateren zijn, zal verder onderzoek
moeten leren.
1 Deze bundel kwam mede tot stand dankzij onderzoek dat werd verricht door studenten van
de Christelijke Lerarenopleiding te Zwolle. Hun namen zijn achterin de bundel opgenomen.
2 J.C.H. Blom, In de ban van goed en fout? Wetenschappelijke geschiedschrijving over de bezettingstijd
in Nederland (Bergen 1983).
3 J.Ch.W.Verstege, ‘Demografische structuur’ in: Rapport betreffende een onderzoek naar de
welvaartsbronnen van de gemeente Zwolle, L. van Vuuren ed. (Zwolle 1939) 188-216.
4 Verslag van de toestand der gemeente Zwolle 1940-1945 (Verslag) (Zwolle z.j.) VI, I, 1.
* Ibidem, XII, 1.
6 Zie noot 4.
7 Verslag, VI, 1,2-3.
8 Ibidem, 7.
9 Ibidem, 5.
10 Ibidem, 7.
17
OORLOG EN BEVOLKINGSGROEI, ZWOLLE 1930-1955
door Jan Demmer, Martin Verboom en Jaap Hagedoorn
Inleiding
In een bundel waarin de nadruk ligt op de vraag in hoeverre de tweede wereldoorlog
invloed heeft uitgeoefend op de Zwolse samenleving mag een onderzoek naar de
groei van de bevolking niet ontbreken. Naast de vraag of de bezettingsperiode al
dan niet een breukvlak in de demografische ontwikkelingen teweeg bracht, kan
men zich ook afvragen of er verband bestaat tussen de in oorlogstijd optredende
verslechtering van de voedselvoorziening en de lichaamsconditie en de spanningen
op politiek, economisch of militair gebied of juist de ontlading daarvan enerzijds
en de bevolkingsgroei of -afname anderzijds. De vraag bijvoorbeeld of men zal
verhuizen of zal trouwen hangt immers nauw samen met de beoordeling van de
eigen levensomstandigheden en de verwachtingen die men daaromtrent koestert?
In deze bijdrage zal daarom onderzocht worden hoe de Zwolse geboorte-,
huwelijks-, sterfte-, vestigings- en vertrekcijfers zich ontwikkelden tussen 1930 en
1955. Daarbij zal vooral bekeken worden in hoeverre de oorlogsperiode een breuk
in de demografische ontwikkelingen tot gevolg had en of de bovengenoemde invloeden
in de Zwolse cijfers terug te vinden zijn. De gegevens voor de eerste drie
cijfers zijn verkregen door het turven van de geboorten uit in Zwolle woonachtige
echtparen, het aantal in Zwolle gesloten huwelijken en de sterfte onder de Zwollenaren.
De cijfers van vestiging en vertrek zijn afkomstig uit de Verslagen van de
toestand der gemeente Zwolle en uit de archieven van de Sociografische Dienst van
de gemeente Zwolle. Alle getallen zijn weergegeven in promilages van de gemiddelde
bevolking in het desbetreffende jaar, dit om de gevolgen van sterke schommelingen
in de bevolkingsgroei te ondervangen.1
Geboorten
Als we aan de hand van grafiek I de vraag moeten beantwoorden of er in Zwolle in
de onderzochte periode van continuïteit of discontinuïteit van het geboortencijfer
sprake was, dan kan er maar één antwoord mogelijk zijn: discontinuïteit. Het geboortencijfer
na de oorlog sloot niet aan bij de vooroorlogse ontwikkeling. Sterker
nog, ook als we verder achter- en vooruit kijken, dan blijkt dat er na 1945 een
compleet andere ontwikkeling ontstond. Het geboortencijfer kwam op een hoger
niveau te liggen dan voor de oorlog. Pas het cijfer voor 1955 kwam in de buurt van
het cijfer voor 1930. Dit zouden wij geen continuïteit willen noemen. Bovendien
18
35-,
30-
25_
20_-
10-
5 _
1930 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55
De ontwikkeling van het geboortencijfer, 1930 -1955
blijkt uit de grafiek, dat die discontinuïteit met de vooroorlogse ontwikkeling pas
in 1943 begon. De cijfers van de eerste oorlogsjaren wijken nauwelijks af van de
cijfers voor 1938 en 1939; 1940 betekende dus aanvankelijk geen breuk, 1945 wel.
Opvallend is nog, dat het Zwolse geboortencijfer tot 1943 ver achter bleef bij
het landelijke. Eén van de voornaamste oorzaken hiervan moet gezocht worden in
het hoge vertrekcijfer onder de jonge, zich nog ontwikkelende gezinnen.2 Deze ontwikkeling
zal op de langere duur invloed hebben gehad op de samenstelling van de
Zwolse bevolking.
Huwelijken
Met enige reserves zouden wij kunnen zeggen, dat de ontwikkeling van het naoorlogse
huwelijkscijfer in de lijn van de vooroorlogse ontwikkeling lag. Een lichte
stijging, met terugvallen, zette in 1937 in en duurde tot en met 1940; vanaf 1948
lijkt deze ontwikkeling doorgezet te worden, ook hier met de nodige pieken en
dalen. De hoge cijfers voor de jaren 1946 en 1947 staan op zich zelf en hadden,
19
15
0
5 _
1930 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55
De ontwikkeling van het huwelijkscijfer, 1930-1955
zoals wij nog zullen zien, niets te rnaken met ontwikkelingen over langere tijd. Het
huwelijkscijfer lag in de onderzochte periode meestal iets onder het landelijke.
Sterfte
Bij de berekening van het sterftecijfer is alleen uitgegaan van het aantal overleden
Zwollenaren. Levenloos geboren kinderen, waarvan in de overlijdensregisters melding
wordt gemaakt, zijn niet meegerekend. Ook in het geval van het sterftecijfer
kunnen we in de onderzochte periode niet van een continue ontwikkeling spreken.
Het naoorlogse cijfer ligt duidelijk onder het vooroorlogse. Bovendien was het na-
‘ 5 – ,
10
5 _
1930 31 32 33 34 35 , 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 4 7 – 4 8 49 50 51 52 53 54 55
De ontwikkeling van het sterftecijfer, 1930-1955
20
oorlogse cijfer dalende, terwijl het cijfer vóór 1940 rondom een redelijk stabiel
peil bleef schommelen. Het piekje van 1949 berust waarschijnlijk op een dubbeltelling
van het aantal levenloos geboren kinderen in de gegevens van de Sociografische
Dienst.„Na correctie zou het cijfer op 7,6 pro mille komen te liggen, een
acceptabel getal in vergelijking met 1948 en 1950.
Vestiging en vertrek
Opvallend bij de beschouwing van dezer cijfers zijn de sterke schommelingen waaraan
de ontwikkeling van de beide getallen vóór 1940 onderhevig was. Over het
algemeen valt uit de grafiek te concluderen, dat het naoorlogse niveau ook hier iets
lager lag dan het vooroorlogse. Dit betekende dat de samenstelling van de Zwolse
bevolking na 1946 minder sterk wisselde dan ervoor. Bovendien lagen de cijfers van
vertrek en vestiging na 1945 dichter bij elkaar dan voor 1940. Dit betekent, dat het
vertrek- of vestigingsoverschot afnam, zodat vertrek en vestiging minder invloed op
de bevolkingsgroei uitoefenden dan voor de oorlog. Twee merkwaardigheden moeten
hier nog genoemd worden. In de eerste plaats valt de enorme piek in het
vertrekcijfer in 1937 en 1938 op. Deze werd veroorzaakt door de opheffing van de
Centrale Werkplaats van de Nederlandse Spoorwegen te Zwolle, waardoor vele
werknemers en hun gezinnen Zwolle noodgedwongen verlieten. Ten slotte kan
geconstateerd worden, dat er vanaf 1954 een vertrekoverschot was, een ontwikkeling
die na 1955 doorzette. Dit betekende dat de bevolkingsgroei afgeremd werd.
De oorlogsjaren
Nu dient onderzocht te worden in hoeverre de gebeurtenissen tussen 1940 en 1945
invloed uitoefenden op de ontwikkeling van de bovengenoemde demografische
cijfers. Vooraf dient een opmerking gemaakt te worden over het gebruik van het
geboortencijfer bij dit onderzoek.
Bij een onderzoek naar de invloeden op en de ontwikkeling daardoor van Tiet
geboortencijfer, moeten wij niet uitgaan van het aantal geboorten, maar juist van
het aantal concepties dat tot een geboorte leidde. Immers, als er van beïnvloeding
sprake is, dan heeft die veel meer effekt op het aantal concepties dan op het aantal
geboorten. Niet dat men, zoals tegenwoordig, de omvang van het eigen kindertal in
belangrijke mate zelf kon bepalen, maar het is een bekend verschijnsel, dat vrouwen
als gevolg van zware spanningen of een slechte lichamelijke conditie verminderd
vruchtbaar kunnen zijn. Daarnaast kan men zich afvragen, in hoeverre de beoordeling
van de eigen levensomstandigheden de al dan niet toekomstige ouders tot het
voorkomen of uitstellen van conceptie heeft gedwongen.
In de bezettingsjaren was het conceptiecijfer heftig in beweging. Bleef het
21
80
70 _
60 _
50 _
40 _
30 _
20 _
10 _
VESTIGING
930 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55
20 _
30 _
40 _
50 _
60 _
70 _
80 _
VERTREK
22 De ontwikkeling van het vestigings- en vertrekcijfer, 1930-1955
25_
20.
5 _
1930 31 32 33 .34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
De ontwikkeling van het cónceptiecijfer, 1930-1955
cijfer in 1940 en 1941 rond het niveau van 1938 en 1939 zweven, in 1942 en
1943 steeg het geweldig. Een eerste oorzaak moet gezocht worden in het grote
aantal huwelijken dat in 1942 werd gesloten. Blijkbaar waren er aanstaande echtparen,
die hun in 1940 of 1941 voorgenomen huwelijk uitstelden tot betere tijden.
Het huwelijkscijfer was in die jaren namelijk dalende. Toen die betere tijden in
1942 nog niet waren gekomen, besloten velen niet langer te wachten met een
huwelijk. In 1943 zien we weer een terugval van het huwelijkscijfer. Veel van de,
als gevolg van de concepties die in 1942 en 1943 plaatsvonden, in 1942, 1943 en
1944 geboren kinderen, zullen dus eerstgeborenen zijn geweest.
Een tweede oorzaak van het hogere conceptiecijfer in 1942 en 1943 kunnen
betere toekomstverwachtingen zijn geweest. Het naziregiem kreeg in deze jaren
enkele tegenslagen te verwerken. Het Duitse zesde leger werd begin 1943 bij Stalingrad
verslagen, in oktober 1942 was het geallieerde offensief in Afrika begonnen en
in september 1943 capituleerde Italië. Dé toekomst zag er dus in de loop van 1943
niet ongunstig uit. Het Verslag over de toestand der gemeente Zwolle over de
oorlogsjaren spreekt over een opgewekte stemming onder de bevolking in juli 1943.
In september, na het bekend worden van de capitulatie van Italië, heerste er een
uitbundige stemming en werd de verwachting uitgesproken, dat dit een zeer beslis-
23
sende invloed zou hebben op de verdere oorlogsontwikkeling. „De algemene opinie
was thans dat de oorlog spoediger beëindigd zou zijn dan totnutoe werd ver-wacht”.3
Het sterftecijfer was in 1940 en 1941 hoger geweest dan daarvoor. De groei in
1940 hing niet samen met de inval van de Duitse legers, maar met extreem hoge
sterf te-aantallen in de eerste twee maanden van dat jaar. De groei in 1941 werd
veroorzaakt door een relatief grote sterfte in februari. De oorzaak hiervan is ons
niet bekend. In 1942 zien we een daling, mogelijk een compensatie voor de hoge
cijfers in de voorgaande jaren, waarna in 1943 weer een stijging inzette, die tot
1946 zou duren. Deze stijging moet in belangrijke mate geweten worden aan de
toenemende schaarste van levensmiddelen, vooral in het laatste oorlogsjaar, met als
gevolg een verslechtering van de lichamelijke conditie. Daardoor nam de immuniteit
voor ziekten af. We zien dan ook een toename van ziekten als roodvonk en difterie
in de loop van de oorlogsjaren. In 1943 tot en met 1945 werden 203, 300 respectievelijk
280 gevallen van roodvonk aangegeven, terwijl er dat vóór 1942 nooit
meer dan enkele tientallen waren.4 Ook het aantal in het Sophia-ziekenhuis ver-
KONINKRJJK PER NEDERLANDEN
DISTRIBUTIE STAMKAART
TEVENS BEWIJS VAN OPNEMINO
IN HET BABY REGISTER
No. OOOO1 ?;’:
J!
f
op
Gein.
Natioiu)il.it NEDERLANDER
aangitl»
f * .
Gemeente en Adres Paraaf
Ambl
AfgegrveninGem. ZWOLLE
**i… ./f
Ambtenaar vanhrf Babp«tifl«
Geboortekaartje in de vorm van
p.en distributie-stamkaart
24
pleegde patiënten steeg enorm tussen 1941 en 1943, om in de laatste twee bezettingsjaren
licht te dalen.5 Overigens was de toestand in Zwolle nog niet zo slecht als
elders in Nederland. Het Zwolse sterftecijfer bleef achter bij het landelijke.
Deze verslechterende levensomstandigheden en de oorlogsontwikkelingen — de
oorlog duurde langer dan in 1943 algemeen werd aangenomen — hadden een
negatieve invloed op het huwelijks- en conceptiecijfer, en het eerste weer op het
laatste. Het huwelijkscijfer daalde in 1943 en 1944, het conceptiecijfer in 1944.
Aanstaande echtparen konden in de oorlogsontwikkelingen en de schaarste een
reden zien om hun voorgenomen huwelijk uit te stellen. In de tweede helft van
1944 leek het einde van de oorlog nabij, voor velen misschien een extra reden om
nog even te wachten met een huwelijk. De aanstaande bevrijding zal echter een
drastische daling van het conceptie- en geboortencijfer voorkomen hebben. Het
conceptiecijfer van 1944 lag net onder dat van 1943.
Opvallend is nog het vertrek overschot dat in 1944 ontstond als gevolg van een
drastische daling van het aantal vestigingen en een lichte stijging van het vertrekcijfer.
Blijkbaar was vestiging in de stad Zwolle in dit laatste oorlogsjaar onaantrekkelijk
geworden. Als in 1944 nog gold, wat in 1938 voor Zwolle gold, namelijk
dat de stad een doorgangsgemeente was van het omringende platteland naar elders,
dan valt deze daling van het vestigingscijfer te begrijpen.6 Immers, in de plattelandsgemeenten
zal de invloed van bezetting en oorlog minder voelbaar en de
voedselvoorziening beter zijn geweest dan in de Overijsselse hoofdstad? De stroom
nieuwe inwoners vanaf het platteland, zal geringer in omvang zijn geworden.
Vanaf 1945 vallen de verbeterde toekomstverwachtingen en de verbetering in
de voedselvoorziening en lichamelijke conditie, en de toegenomen bewegingsvrijheid
direkt op in de verschillende cijfers. Het huwelijkscijfer en het conceptierespectievelijk
geboortencijfer stegen drastisch in de eerste naoorlogse jaren. In
1945 werden bijvoorbeeld van januari tot juli 100 huwelijken gesloten en in de
tweede helft van het jaar 237. Het sterftecijfer vertoonde een omgekeerde ontwikkeling:
het daalde. Het vertrek- en vestigingscijfer naderden elkaar in een piek.
Bevolkingsgroei
Al deze ontwikkelingen hadden invloed op de bevolkingsgroei. In onderstaande grafiek
is deze groei vergeleken met de landelijke. De achterstand die in de jaren 30 in
de Zwolse groei ontstaan was, vooral als gevolg van een achterblijvend geboortencijfer
en een vertrekoverschot, werd in de loop van de bezettingsjaren wat ingelopen.
De achteruitgang in Zwolle in 1944, vooral veroorzaakt door het vertrekoverschot,
had tot.gevolg dat de Zwolse bevolkingsontwikkeling weer achterbleef
bij de landelijke, hoewel de jaarlijkse groeigraad gelijk was. De groei in Zwolle
werd na 1945 voornamelijk door het geboortenoverschot bepaald.
25
140-,
I35_
130_
I25_
I2O_
115
110
105
100_’
T I T I I I I 1 ] I
1930 31 32 .33 34 35 36 37 38 39 40 41 I
42
I T T I I I I I I I I I 1
43 44 45 46 47 48 49. 50 51 52 53 54 55
Groei van de bevolking in Zwolle en Nederland, 1930-1955 (1930 = 100)
= Zwolle = Nederland
Conclusie
In de demografische ontwikkeling van Zwolle valt bij vergelijking van de vooroorlogse
periode met de naoorlogse periode een discontinuïteit te ontdekken. Het
geboortencijfer kwam na 1945 op een hoger, het sterfte-, vertrek-en vestigingscijfer
op een lager niveau te liggen. Alleen de ontwikkeling van het naoorlogse huwelijkscijfer
sloot enigszins aan op de vooroorlogse ontwikkeling.
Er blijkt verband te bestaan tussen de verschillende cijfers enerzijds en de
levensomstandigheden van de Zwollenaren anderzijds. De onzekerheid van de
eerste oorlogsjaren noopte velen een voorgenomen huwelijk uit te stellen. Toen
26
veel uitgestelde huwelijken in 1942 dan toch gesloten werden, had dit, met een
minder ongunstige toekomstverwachting, invloed op het conceptie- en geboortencijfer.
De invloed die de oorlogsomstandigheden in de eerste bezettingsjaren op het
sterfte-, vertrek- en vestigingscijfer uitoefenden is onduidelijk. Deze is in de ontwikkeling
van de cijfers niet terug te vinden. Toen echter de voedselvoorziening en de
lichamelijke conditie verslechterden, vooral in het laatste bezettingsjaar, steeg het
sterftecijfer. Ook in deze periode was er van uitstel van huwelijken sprake. Een
groeiend aantal huwelijkssluitingen na april 1945 had, evenals de verbeterde levensomstandigheden
en de afgenomen spanningen na de bevrijding, invloed op het
geboortencijfer: het steeg. Het sterftecijfer daalde om dezelfde redenen. De herkregen
vrijheid zorgde voor een piek in het vertrek- en vestigingscijfer. De groei van
de Zwolse bevolking bleef in de onderzochte periode achter bij de landelijke.
27
00 TABEL I
Demografische gegevens van Zwolle en Nederland, 1930-1955 7
Jaar
Gemiddelde bevolking van Zwolle
Aantal concepties absoluut (Zwolle)
Conceptiecijfer (Zwolle)
Aantal geboorten absoluut (Zwolle)
Geboortencijfer (Zwolle)
Geboortencijfer (Nederland)
Aantal huwelijken absoluut (Zwolle)
Huwelijkscijfer (Zwolle)
A.
1930
1931
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
1939
1940
1941
1942
1943
1944
1945
1946
1947
1948
1949
1950
1951
1952
1953
1954
1955
B.
40.377,5
40.758
41.374,5
41.856,5
42.424,5
43.132
43.440
43.280
42.546
42.329,5
42.913
43.601
44.301,5
45.254
45.480,5
45.501,5
46.346,5
47.432
48.410
49.057
49.635
50.413,5
51.234,5
52.027
52.746
53.286
C.
807
753
773
707
775
684
738
760
763
767
808
793
951
1069
1053
1327
1359
1149
1130
1023
1083
1083
1108
1094
1040
D. E.
20,0
18,5
18,7
16,9
18,3
15,9
17,0
17,6
17,9
18,1
18,8
18,2
21,5
23,6
23,2
29,2
29,3
24,2
23,3
20,9
21,8
21,5
21,6
21,0
19,7
814
766
777
729
758
739
685
745
772
767
778
780
830
1012
1052
1028
1409
1358
1107
1113
1027
1082
1113
1082
1085
1067
A.
B.
C.
D.
E.
F.
G.
H.
J.
Huwelijkscijfer (Nederland)
Sterfte absoluut (Zwolle)
Sterftecijfer (Zwolle)
Sterftecijfer (Nederland)
Vestiging absoluut (Zwolle)
Vestigingscijfer (Zwolle)
Vertrek absoluut (Zwolle)
Vertrekcijfer (Zwolle)
F. G. H. J. K. L. M. N.
20,2
18,8
18,8
17,4
17,9
17,1
15,8
17,2
18,1
18,1
18,1
23,1
22,2
22,0
20,8
20,7
20,2
20,2
19,8
20,5
20,6
20,8
17,9 20,3
18,7 21,0
22,4
23,1
22,6
23,0
24,0
22,6
30,4 30,2
28,6 27,8
22,9
22,7
20,7
21,5
21,7
20,8
25,3
23,7
22,7
22,3
22,3
21,7
20,6 21,5
20,0 21,3
274
258
268
289
293
278
276
340
292
362
311
289
453
316
244
337
604
514
389
369
407
444
390
378
404
411
6,8
6,3
6,5
6,9
6,9
6,4
6,4
7,9
6,9
8,6
7,2
6,6
1.0,2
7,0
5,4
7,4
13,0
10,8
8,0
7,5
8,2
8,8
7,6
7,3
7,7
7,7
8,0
7,4
6,9
7,2
7,3
7,2
7,5
7,7
7,7
9,2
7,6
7,3
9,7
7,2
5,5
7,8
11,4
10,2
9,0
8,3
8,2
8,8
8,4
8,2
8,3
8,3
359
408
349
384
361
419
392
382
423
376
454
478
442
475
532
573
400
372
363
438
392
360
385
381
363
381
8,9
10,0
8,4
9,2
8,5
9,7
9,0
8,8
9,9
8,9
10,6
11,0
10,0
10,5
11,7
12,6
8,6
7,8
7,5
8,9
7,9
7,1
7,5
7,3
6,9
7,2
9,1
9,6
9,0
8,8
8,4
8,7
8,7
8,8
8,5
8,6
9,9
10,0
9,5
10,0
11,8
15,3
8,5
8,1
7,4
8,1
7,5
7,6
7,4
7,7
7,5
7,6
O. P. Q.
2285 56,6
2208 54,2
2388 57,7
2449 58,5
2611 61,5
2563 59,4
2231 51,4
2476 57,3
2398 56,4
2742 64,8
2944 68,6
2668 61,2
2666 60,2
3078 68,0
1679 36,9
3541 77,8
3806 82,1
3185 67,1
2693 55,6
2372 48,4
2571 51,8
2956 58,6
2526 493
2804 53,9
2901 55,0
2762 51,8
2560
2040
2182
2501
2198
2331
2516
3388
3613
2768
2530
2398
2292
2513
2852
3307
3814
2997
2655
2516
2562
2755
2525
2649
3041
2951
K.
L.
M.
N.
O.
P.
Q.
R.
R.
63,4
50,1
52,7
59,8
51,8
54,0
57,9
78,4
84,9
65,4
59,0
55,0
51,7
55,5
62,7
72,7
82,3
63,2
54,8
51,3
51,6
54,6
49,3
50,9
57,7
55,4
TABEL II
Bevolkingsgroei Zwolle en Nederland, 1930-1955 8
Jaar
Inwoners op 31-12 absoluut (Zwolle)
Inwoners op 31-12 relatief (Zwolle) 1930 = 100
Inwoners op 31-12 absoluut (Nederland) x 1000
Inwoners op 31-12 relatief (Nederland) 1930 = 100
A.
B.
C.
D.
E.
A. B. C. D. E.
1930
1931
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
1939
1940
1941
1942
1943
1944
1945
1946
1947
1948
1949
1950
1951
1952
1953
1954
1955
40.473
41.043
41.706
42.007
42.842
43.422
43.458
42.958
42.134
42.525
43.301
43.901
44.702
45.805
45.155
45.848
46.845
48.019
48.801
49.313
49.957
50.870
51.599
52.455
53.037
53.535
100
101,4
103,0
103,8
105,9
107,3
107,4
106,1
104,1
105,1
107,0
108,5
110,4
113,2
111,6
113,3
115,7
118,6
120,6
121,8
123,4
125,7
127,5
129,6
131,0
132,3
7.936
8.062
8.183
8.290
8.392
8.475
8.557
8.640
8.729
8.834
8.923
9.008
9.076
9.129
9.220
9.304
9.543
9.716
9.884
10.027
10.200
10.328
10.436
10.551
10.680
10.822
100
101,6
103,1
104,5
105,7
106,8
107,8
108,9
110,0
111,3
112,4
113,5
114,4
115,0
116,2
117,2
120,2
122,4
124,5
126,3
128,5
130,1
131,5
133,0
134,6
136,4
29
Noten
Het gemiddeld aantal inwoners wordt verkregen door de bevolking op 1 januari op te tellen
bij die van 31 december van het desbetreffende jaar, en het geheel door twee te delen.
J.Ch.W. Verstege, ‘Demografische structuur’ in: Rapport betreffende een onderzoek naar de
welvaartsbronnen van de gemeente Zwolle, L. van Vuuren ed. (Zwolle 1939) 196.
Verslag van de toestand der gemeente Zwolle 1940-1945 (Verslag) (Zwolle z.j.) VI, I, 4.
Ibidem, VII, 1,1.
Ibidem, VII, I, 8.
Verstege, 204.
Gemeentelijke Archiefdienst Zwolle, Burgerlijke Stand Zwolle Huwelijk resp. Overlijden,
1930-1930.
Verslag 1930-1945, verschillende pagina’s.
Vijfenzeventig jaar statistiek van Nederland (‘s-Gravenhage 1975) b. bevolking, 9, 13, 14
en 18.
Sociografische Dienst van de gemeente Zwolle, Overzicht van de overschotten sinds 1935.
Afdeling bevolking van de gemeente Zwolle, registers van de burgerlijke stand: geboorten
1930-1955, huwelijken 1940-1955 en overlijdens 1940-1955.
De beide diensten worden voor hun medewerking hartelijk bedankt.
Ibidem.
30
MET DE NEUS IN DE BOEKEN
Onderzoek naar het leesgedrag in Zwolle 1935-1950
door Jaap Hagedoorn
Inleiding
In zijn inaugurele rede In de ban van goed en fout? formuleert J.C.H.Blom enkele
richtlijnen voor de voortzetting van de geschiedschrijving van Nederland in de
tweede wereldoorlog. Met name onderzoek naar continuïteit en discontinuïteit
tussen de bezettingsjaren en de periode ervoor en erna acht hij wenselijk. Daarnaast
zou de stemming onder de bevolking systematisch beschreven en geanalyseerd moeten
worden.1 Om deze stemming met behulp van cijfermateriaal, dus zo objectief
mogelijk, te meten, kunnen ook gegevens over de uitlening van bibliotheekboeken
gebruikt worden. Hierdoor kan inzicht verkregen worden in de wijze waarop in de
bezettingstijd de beschikbare vrije tijd besteed werd. Ook afwijkingen van het vooren
na-oorlogse patroon kunnen zo opgespoord worden.
Zwolle kende voor, tijdens en na de bezettingsjaren verschillende bibliotheken
en leeszalen. De belangrijkste waren echter de Openbare leeszaal en bibliotheek
(verder OLB) en de roomskatholieke leeszaal en bibliotheek ‘Joan Cele’. De eerste
werd gesticht in 1913 en was gevestigd in de Kamperstraat 21. De andere bibliotheek
opende haar deuren in 1917 aan de Melkmarkt 10a. Beide organisaties stelden
zich ten doel de bevolking te ontspannen en geestelijk te ontwikkelen, de
laatste op roomskatholieke grondslag. De contributie bedroeg in de loop der jaren
een bedrag tussen één en tweeënhalve gulden.2 De volwassen leden mochten in de
lees- en studiezalen naslagwerken en tijdschriften inzien. In de bibliotheek konden
de leden boeken lenen, echter niet meer dan drie a vier per keer. De bibliotheken
en leeszalen waren ’s morgens, ’s middags en ’s avonds enkele uren geopend, behalve
op zondag. De OLB had een aparte jeugdafdeling, die op woensdag-, donderdag-
en zaterdagmiddag geopend was. Het bibliotheekwerk werd verricht door één
bibliothecaresse en één of meer assistentes.3
In deze bijdrage zal onderzocht worden of er tussen 1935 en 1950 sprake was
van continuïteit of discontinuïteit in het leesgedrag van de Zwollenaren. Ook zal
getracht worden de oorzaken van de eventuele ontwikkelingen te achterhalen, en
met name de invloed van de bezetting. Mochten er veranderingen in het leesgedrag
optreden, dan wordt gepoogd vast te stellen wanneer dat gedrag veranderde. De
vraagstelling zal beantwoord worden na onderzoek van de ontwikkeling van het
ledenbestand, het leeszaalbezoek en de omvang van het boekenbestand en de uit-
31
r
Voorgevel van de O.L.B, in de Kamperstraat
32
lening. Naast deze getalsmatige gegevens zullen ook kwalitatieve opmerkingen en
notities bij het onderzoek betrokken worden.
De archieven van de beide bibliotheekverenigingen vormen de bronnen voor dit
onderzoek.4 Het ‘Joan Cele’-archief leverde een overvloed aan gegevens op. Per dag
werd genoteerd hoeveel en welke soorten boeken werden uitgeleend en hoeveel
mannen en vrouwen de leeszaal bezochten. Het OLB-archief bevatte minder feiten.
Gelukkig werden voor dit onderzoek belangrijke gegevens opgenomen in het zogenaamde
Leeszaaljaarboekje.s
De leden
De gegevens over het aantal bibliotheekleden in de onderzochte periode zijn helaas
niet compleet (zie tabel I). Toch zijn er voldoende aantallen bekend om enige conclusies
aan het geheel te verbinden. Het aantal leden van de Openbare bibliotheek
steeg van 1941 tot 1945 met zo’n 900 tot 1000 per jaar. Deze groei moet wel groter
zijn geweest dan de vooroorlogse, aangezien de bibliotheek in 1941 nog maar
1513 leden had. Dit wordt bevestigd als de ontwikkeling van het aantal leden van
‘Joan Cele’ bekeken wordt. Hier valt tussen 1935 en 1938 een lichte groei waar te
nemen. Tussen 1938 en 1942 is de groei al spectaculair te noemen en vanaf 1942
lijkt de ontwikkeling op die van de OLB. Opvallend is nog de groei van het aantal
jeugdleden van de laatste bibliotheek. Dit steeg tussen 1941 en 1944 van 175 tot
1059!6
De oorzaken van deze groei moeten direct met de gebeurtenissen tussen 1940
en 1945 samenhangen. Vanaf 1945 daalde het ledental van de beide bibliotheken
namelijk tot een redelijk stabiel niveau. Bij de OLB lag dit op zo’n 80 procent van
het hoogste aantal en bij ‘Joan Cele’ op ongeveer 75 procent. De daling vond in
1946 plaats. In dat jaar bedankten 475 leden van ‘Joan Cele’ voor het lidmaatschap.
7 Toch viel het aantal bibliotheekleden niet terug naar het vooroorlogse
niveau. Een deel van de mensen die tussen 1940 en 1945 lid waren geworden, was
de kennismaking met de bibliotheek blijkbaar zo goed bevallen, dat ze lid bleven,
nadat de specifieke redenen waarom ze lid waren geworden waren weggevallen. Op
deze redenen zal later worden ingegaan. In ieder geval kwam het ledental op een
peil dat geen logische aansluiting op het vooroorlogse vormde. In de volgende
hoofdstukken zal de ontwikkeling van het leeszaalbezoek en de uitlening bekeken
worden.
Leeszaalbezoek
De beide bibliotheken beschikten over een lees- en studiezaal, waar de tijdschriften
en naslagwerken stonden. Zo lagen in 1938 in de leeszaal van ‘Joan Cele’ 118 perio-
33
dieken ter inzage.8 Dagelijks werd er bijgehouden hoeveel mannen en vrouwen de
leeszaal bezochten. Van de OLB-leeszaal zijn alleen de jaartotalen bekend.9
Het bezoek aan de leeszalen nam tussen 1935 en 1950 af. In de oorlogsjaren is,
vanaf 1941 voor de OLB en vanaf 1942 voor ‘Joan Cele’, een verscherpte daling te
constateren. Omdat in dezelfde periode het ledental steeg, nam het gemiddeld aantal
bezoeken per lid nog sneller af. De daling had verschillende oorzaken. In de eerste
plaats daalde in bezettingstijd het aantal periodieken dat in de leeszaal ter inzage
lag. In de leeszaal van ‘Joan Cele’ kon men in 1946 nog maar 30 tijdschriften
50 .
40 .
30 ,.
20 _
10 »
Leeszaalbezoek 1935-1950 (1935 = 100)
— = O.L.B. = ‘Joan Cele’
i i i i i i i i i i i i n
35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50
34
lezen.10 Daarbij moet bedacht worden, dat op dat moment het aantal periodieken
alweer groter was dan in de bezettingsjaren. De inhoud van de bladen werd in 1945
„betrekkelijk onbelangrijk” genoemd.11 De legaal verschijnende tijdschriften stonden
immers onder Duitse censuur. Ongetwijfeld is ook de uitgave van de illegale
kranten een verklaring voor de daling van het leeszaalbezoek. Een andere oorzaak
lag in de uitgaansverboden, die vooral ’s avonds golden, waardoor men op die uren
de leeszaal niet kon bezoeken. Ook was de leeszaal nog al eens gesloten. Gebrek aan
verlichting en brandstof was hiervan meestal de oorzaak. Om deze redenen werd de
OLB-leeszaal de eerste drie maanden van 1945 gesloten, wat in het bezoekersaantal
van dat jaar terug te vinden is. Rond de oorlogsdagen in mei 1940 en april 1945
waren de bibliotheken en leeszalen ook gesloten.
Direct na afloop van de oorlog steeg het aantal leeszaalbezoekers weer. Een
veelheid aan nieuwe, eerder illegale, bladen lag in de leeszalen ter inzage, zoals
Trouw, De Waarheid en Het Parool. Daarnaast konden ook Engelse en Amerikaanse
kranten gelezen worden, die door de ambassades gestuurd werden.12 Hoewel de
leeszalen wegens brandstoftekorten nog wel eens gesloten moesten worden, steeg
het aantal bezoekers beduidend. Maar het vooroorlogse aantal werd niet meer bereikt.
Het totaal bleef steken rond zo’n 30 procent van het aantal bezoekers in
1935. Een verklaring voor deze ontwikkeling op langere termijn is moeilijk te
geven. Het is echter niet ondenkbaar, dat velen gewend waren aan het thuis lezen
van een krant of tijdschrift. In de bezettingstijd gingen de illegale bladen van hand
tot hand en konden ze alleen in een vertrouwde omgeving, bijvoorbeeld in eigen
huis, gelezen worden. Misschien was dit voor velen een reden om zich na april 1945
op een krant te abonneren. Verder onderzoek lijkt mij hier gewenst.
Eén ontwikkeling wil ik hier nog signaleren. Uit de door de bibliothecaresse van
‘Joan Cele’ bijgehouden statistiek van leeszaalbezoekers valt af te lezen, dat een
steeds groter deel van die bezoekers uit vrouwen bestond. Tot en met 1941 schommelde
het aantal vrouwen tussen 20 en 25 procent van het totaal. Vanaf 1943 was
ongeveer één op de drie bezoekers een vrouw. Deze ontwikkeling zette na de oorlog
door. Voor een verklaring is verder onderzoek noodzakelijk.
Uitlening: de cijfers 13
Tegenover de scherpe daling van het leeszaalbezoek in de bezettingsjaren, staat een
explosieve groei van het aantal uitgeleende boeken in dezelfde periode. De jaarlijkse
aantallen uitleningen waren voor 1941 redelijk stabiel. De OfcB leende per jaar zo’n
85.000 boeken uit en ‘Joan Cele’ ruim 30.000. Gelijk met de groei van het aantal
leden nam, vanaf 1941 bij ‘Joan Cele’ en vanaf 1942 bij de OLB, het aantal uitleningen
enorm toe. Boven een krante-interview met mej. C. Jacobs, de bibliothecaresse
van de OLB, van 1942 staat dan ook: „De afgeloopen winter was boeken-
35
210 _
200 _
190 _
180 _
170 _
160 _
150 _
140 _
130 _
120 _
110 _
100
Boekenuitleen 1935-1950 (1935 = 100)
— = O.L.B. =’JoanCele’
35
I
36
I
37
I
38
I
39
I
40 4! r
42
1
43 44 45
I
46 47 48
I
49 50
winter”.14 In 1944 werd een hoogtepunt bereikt.
Het verschijnsel van de groeiende belangstelling voor het bibliotheekboek stond
niet op zichzelf. In het eerder genoemde interview wordt ook geconstateerd „dat
dure (boek-)werken, die vroeger nauwelijks werden bekeken, nu door velen worden
aangeschaft”. De groeiende belangstelling betekende dat de uitlening voor het personeel
van de bibliotheken nauwelijks bij te benen was. Daarom werden extra
36
krachten ingezet en werd de uitlening beperkt. Deze maatregelen hadden echter
weinig effect op de omvang van de uitlening. Na het hoogtepunt van 1944 daalde
de uitlening in 1945. Dit was vooral een gevolg van de soms langdurige sluitingen in
dat jaar. Vanaf 1946 groeide de uitlening langzaam. De top van 1944 werd echter
voor 1951 niet meer bereikt. Lezen was in de bezettingstijd blijkbaar populair, als
gevolg van specifiek met de tijd samenhangende oorzaken. Gezien het dalende leeszaalbezoek
en de stijgende uitlening werd men vooral lid om boeken te kunnen
lenen.
65 _
60 _
55 _
50 _
45 _
40 _
35 _
30_
25 _
20 _
15 _
Uitgeleende boeken per lid 1935-1950
— = O.L.B. = ‘JoanCele’
i i i i i i i i I i i r i r i
35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 4J 46 47 48 49 50
37
Nadere beschouwing van de gegevens leert echter, dat er in de bezettingsjaren
per lid minder boeken werden gelezen (zie tabel II). Tot 1941 respectievelijk 1942
lazen de leden van de QLB respectievelijk van ‘Joan Cele’ gemiddeld ruim één boek
per week. In 1945 was dit nog maar één boek per twee a drie weken. Na 1945 steeg
het aantal gelezen boeken per lid weer, tot ongeveer één boek per tien dagen. Ook
hier werd de vooroorlogse hoeveelheid niet meer bereikt. Dit ondanks de mogelijkheid
om vanaf 1949 bij de OLB meer dan het toegestane aantal boeken te lenen,
tegen betaling van een dubbeltje per extra boek. Nogmaals blijkt dus, dat de bezettingstijd
verandering in het leesgedrag van de Zwollenaren bracht, zowel op de
korte als op de langere termijn.
Voor deze tegengestelde ontwikkelingen, groeiende uitlening en dalende uitlening
per lid, zijn verschillende verklaringen te vinden. Een belangrijk deel van de
nieuwe leden heeft mogelijk minder dan de gemiddelde hoeveelheid boeken gelezen.
Zij werden geen lid omdat ze leesgierig waren, maar ze zochten vervangingsmiddelen
voor activiteiten die in de bezettingstijd niet meer mogelijk waren. De
teruglopende uitlening en de daling van het aantal leden na 1945 ondersteunen
deze stelling. De bibliothecaresse van ‘Joan Cele’ constateerde hetzelfde: „Daar, na
de bevrijding de belangstelling voor het boek, behalve bij de echte boekenliefhebbers,
begon te verminderen, liepen de uitleencijfers terug.”15 Toch bleef het aantal
leden en uitleningen na 1945 groter dan op grond van de ontwikkelingen tot 1941
aangenomen kon worden. Een belangrijke hoeveelheid minder ‘echte’ liefhebbers
bleef ook na 1945 lid van de bibliotheek.
De dalende uitlening per lid had echter ook te maken met het boekenbezit van
de bibliotheken, en dus met het beschikbare aantal boeken per lid. Dit aantal daalde
drastisch tot 1945. Dit betekent, dat de boeken per jaar vaker werden uitgeleend,
waardoor ze sneller sleten — ze werden letterlijk stuk gelezen — en eerder uit
de roulatie moesten worden genomen. Het tekort was moeilijk aan te vullen, omdat
nieuwe boeken en dubbelen slechts beperkt verkrijgbaar waren. Hierdoor werd de
bibliotheek leger en waren de leden gedwongen hun keus uit een dalend aantal
boeken te maken.
Die keus werd nog kleiner, doordat de bezettende macht een belangrijke hoeveelheid
boeken verbood. Al in augustus 1940 moesten boeken die het maken en
gebruiken van radio’s beschreven worden ingeleverd. En in september 1940 werden
de boeken verboden, die een vijandige strekking hadden ten aanzien van het Duitse
volk en rijk, Hitler en de N.S.D.A.P. Later volgde een uitleenverbod voor Engelse
en Amerikaanse boeken en werken van joodse auteurs. Deze boeken gingen achter
slot en grendel. Mede hierdoor werd „het een puzzle … om aan alle leesgierigen een
goed boek mee te geven.”16 Naast het verbieden van boeken oefenden de bezetters
ook censuur uit op catalogi en aanwinstenlijsten.
Pas na de bevrijding steeg het aantal beschikbare boeken per lid weer. Direct na
38
CENTRALE VEREENIGING VOOR OPENBARE LEESZALEN EN BIBLIOTHEKEN
SECRETARIS. PENNINGMEESTER
Dr. H. E. GREVE
i-GRAVENHAGE
VAN BLANKENBURGSTRAAT 38
TELEFOON 333668
POSTGIRO 109968
S-GRAVENHAGE, 4 September 1940.
Aan het Bestuur der
rf./C. Openbare Leeszaal en Bibliotheek
te
Het Bestuur der C. V. brengt het volgende schrijven van den Secretaris-Generaal van het
Departement van Onderwijs. Kunsten en Wetenschappen ter Uwer kennis.
Van deze circulaire aan de leeszaalbesturen ontvangen de leeszaaldirecteurs(-trices) eveneens
een exemplaar.
Ne 3923 Afd. KW. ‘S-GRAVENHAGE, 28 Augustus 1940.
Aan het Bestuur van de Centrale Verecniging
uoor Openbare Leeszalen en Bibliotheken
te s-Gravenhage.
Ingevolge een aanschrijving van den Rijkscommissaris voor het bezette Nederlandsche
gebied verzoek ik U er zorg voor te dragen, dat drukwerken van elke soort en in elke taal,
die ten aanzien van het Duitsche volk, zijn Führer, de Nationaal-Socialistische Duitsche
Arbeiderspartij, den Duitschen Staat, de Duitsche Regeering of de Duitsche weermacht een
vijandige of afkeurende strekking hebben, onmiddellijk aan het leenverkeer worden onttrokken
en in een groep afzonderlijk achter slot en grendel worden bewaard. Hiertoe behooren niet
slechts politieke geschriften, doch ook tendentieuze romans, novelles, tijdschriften en plaatwerken.
Gedacht wordt aan boeken als de volgende:
I
o
••&•
I
1
I
Althoff. Een trein vertrok.
Borkenau. New german empire.
von Brentano. Prozess ohne Richter.
Bruckner. Die Rassen.
den Doolaard. Oostenrijk 1935.
Feuchtwanger. Geschwister Oppenheim.
Fraenkel. German people versus Hitler.
Frank. Reisepas.
Gedye. Fa Den bastions.
Glaeser. Letzter Zivilist.
Golding, Mr. Emmanuet.
Graf. Der Abgrund.
„ . Anton Sittinger.
Gunther. Inside Europe.
. High cost of Hitler.
Haller. Ein Mann sticht sein e Heimat.
Heideo. Adolf Hitler.
Gesch. drs Nazional-Sozialismus.
. Ein Mann gegen Europa.
Juhasz. Dit is gebeurd ia Oostenrijk.
Keun. Nach Mitternacht.
Laatsman. Duitsche kerkstrijd.
Langhoff. Moorsoldaten.
Lennhoff. Last five hours of Austria.
Lewis. It can’t happen here.
van Loon. Our battle.
Malraux. Temps du mépris.
Mann, E. 10.000.000 Kinder.
Merz. Ein Mensch föllt aus Deutschland.
Mowrer. Gerroany puts the clock back.
Oldeo. Hitler.
Rauschning. Gesprache mit Hitler.
. Hitler ma dit.
. Revolution des Nihilismus.
Roberts. House that Hitler built.
Schwarzschild. Ende der Illusionen.
Toller. Eine^Jugend in Deutschland.
Vance. Escape.
Waakzaamheid; serie.
Binnen vier weken moet mij een lijst van deze soort van boekenvoorraden, bij de
leeszalen aanwezig, voor elke instelling afzonderlijk, voorgelegd worden. Deze lijst behoort
in volgorde schrijver, titel, en plaats en jaar van verschijning te bevatten. Wanneer van 39
de bevrijding kon het boekenbezit worden uitgebreid door opname van achtergelaten
Duitse boeken en doordat de voordien verboden boeken weer in het uitleenbestand
konden worden opgenomen. Die verboden boeken werden overigens eerst
nog tentoongesteld in april 1945. Op de langere termijn steeg het aantal beschikbare
boeken per lid door afname van het ledental en toename van de boekenaanschaf.
Uitlening: de boeken
Nu dient onderzocht te worden welke boeken of welke soorten boeken werden uitgeleend.
De informatie hierover is uiterst schaars, zeker als het om de vooroorlogse
periode gaat. In beide bibliotheken bestond de uitlening voor zo’n 60 procent uit
romans. Kinder- en studieboeken vormden de rest. Bij ‘Joan Cele’ was de uitlening
van kinderboeken belangrijker dan bij de OLB. In deze verhoudingen kwam geen
verandering in en na de bezettingstijd.
Volgens notities in de bibliotheekjaarverslagen was er in 1942 en 1943 grote belangstelling
voor ontspanningslectuur. Dit duidt op een behoefte aan verstrooiing.
Reisbeschrijvingen en aardrijkskundige boeken waren erg in trek. Mogelijk werd het
reizen, dat door de oorlog en maatregelen van de bezetters bemoeilijkt werd, vervangen
door reizen in de fantasie. De bibliotheekieden maakten ook gebruik van de
mogelijkheid om wat kennis op te doen, gezien de belangstelling voor studie- en
populair-wetenschappelijke boeken.
Geschiedenisboeken en levensbeschrijvingen werden gretig gelezen. In het eerder
genoemde interview met mej. Jacobs vertelt zij, dat boeken als Hollands Glorie
van Jan de Hartog, Wiarda: kroniek van een geslacht van Theun de Vries en Elzelina:
de geschiedenis van een Hollandse vrouw in de jaren 1776-1845 van Jo van
Ammers-Kueller, soms wel 20 keer op een dag gevraagd werden. In deze boeken
staan episoden uit de Nederlandse geschiedenis centraal en worden zeer Nederlandse
figuren beschreven. Blijkbaar bestond er een behoefte aan bevestiging van de
Nederlandse identiteit tegenover de Duitse. Deze behoefte werd gestild door identificatie
met historische voorbeelden.
Van de naoorlogse belangstelling is erg weinig bekend. De interesse vertoonde
waarschijnlijk niet zulke afwijkingen, dat deze vermeld moesten worden in de jaarverslagen.
In het jaarverslag van ‘Joan Cele’ over 1948 wordt opgemerkt dat de
jeugd graag populair-wetenschappelijke boeken las en dat de vraag naar boeken over
huwelijk, opvoeding en voorlichting in het huwelijk toenam.17 Het OLB-jaarverslag
over 1947 maakt melding van een groeiende diefstal van plant- en dierkundeboeken.
18 Op de langere termijn valt er dus geen wijziging waar te nemen in de belangstelling
van de bibliotheekieden, behalve een kortstondige verschuiving tijdens de
bezettingsjaren.
40
Oorzaken van de groeiende behoefte aan lezen in bezettingstijd
In Zwolle was er in de bezettingsjaren dus een groeiende behoefte aan boeken en
leesmateriaal, vooral vanaf 1941.19 Hiervoor zijn vele verklaringen te geven, die
echter uit dezelfde oorzaak voortvloeiden: men moest de vrije tijd met steeds minder
middelen zien te vullen. Door de uitgaansverboden was men vooral in de avonduren
vaak gedwongen thuis te blijven. In de loop van de bezettingsjaren werd het onderwijs
beperkt door vordering van schoolgebouwen en brandstoftekorten. Vanaf de
herfst van 1944 werd er in Zwolle bijna geen onderwijs meer gegeven. De vorderingen
en tekorten zullen ook in bedrijven en kantoren tot tijdelijke sluitingen geleid
hebben. De jongere mannen liepen het risico opgepakt en tewerkgesteld te worden
als zij zich op straat vertoonden. Zij zaten dus ook vaker thuis. Onderduikers konden
hun schuilplaats zelfs helemaal niet of nauwelijks verlaten.
De middelen om de vrije tijd te vullen namen intussen af. Vanaf 1941 werd een
groot deel van het verenigingsleven stilgelegd of ontbonden.20 Kranten en nieuwe
boeken verschenen er steeds minder en beide stonden onder Duitse censuur. De inhoud
van de kranten werd, mede daardoor, steeds onbelangrijker. In de loop van
1943 moesten de radio’s worden ingeleverd. Reizen werd belemmerd door allerlei
praktische problemen en door maatregelen van de bezetters.
Het lezen van boeken was dus voor velen één van de weinige mogelijkheden om
de vrije tijd te vullen en zich enigszins zorgeloos te ontspannen. Voor onderduikers
was het vrijwel het enige middel. Laten we hierover even Anne Frank aan het
woord: „Miep is precies een pakezeltje, die sjouwt wat af. (…) Zij is het ook, die
iedere Zaterdag vijf bibliotheekboeken meebrengt. Wij kijken altijd reikhalzend
naar de Zaterdag uit, omdat dan de boeken komen. Net als kleine kinderen, die een
cadeautje krijgen. Gewone mensen weten ook niet, hoeveel boeken voor ons opgeslotenen
betekenen. Lezen, leren en de radio zijn onze afleidingen.”21
Een boek zal ook voor velen, wellicht onbewust, een weg tot tijdelijke vrijheid
zijn geweest. De fysieke gebondenheid vond een gedeeltelijke compensatie in vrijheid
van de fantasie. Lid worden van een bibliotheekvereniging was hiertoe een
sleutel, alhoewel het nijpende boekentekort het ontsluiten van de poort tot die
vrijheid bemoeilijkte.
Na de oorlog hernam het leven een normalere gang. De onderduikers konden
hun schuilplaats verlaten. Het onderwijs kwam weer op gang, evenals het verenigingsleven.
Zo meldden zich in de laatste week van april 1945 350 verkenners en
welpen bij de heropgerichte Zwolse padvindersgroepen aan. Op 25 april vond de
eerste Zwolse voetbalwedstrijd na de bevrijding plaats en een dag later werd de
eerste ‘vrije’ film vertoond.22 De vrije tijd verminderde en het aantal ontspanningsmogelijkheden
groeide. Hierdoor en door de groei van het aantal boeken dat in de
winkels lag, daalde het aantal leden van de Zwolse bibliotheken. Toch is de na-
41
oorlogse ontwikkeling niet in verband te brengen met die vóór 1941. De bezetting
had velen doen kennismaken met het fenomeen bibliotheek. Velen was die kennismaking
goed bevallen, waardoor lezen en het gebruik van een bibliotheek meer
algemeen werden.
De leeszaal van de O.L.B.
Conclusie
Uit de ontwikkeling van ledental, uitlening en leeszaalbezoek van twee Zwolse
bibliotheken tussen 1935 en 1950, valt te concluderen dat er in Zwolle in deze
periode van discontinuïteit in het leesgedrag sprake was, zowel op korte als op
langere termijn. Er zijn drie periodes te onderscheiden waarin het leesgedrag een
aparte ontwikkeling doormaakte, van 1935 tot 1941
Like ons!