Categorie

Jaartal

Zwolse Historisch Tijdschrift 2004, Aflevering 3

Door 2004, Aflevering 3, Afleveringen, Jaartal, Overig, Zoek in ons tijdschrift

■ ■■■
11 11-
90 | jrg. 21 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
A..nnèt Boot mava
n Hulten en
\i im Huij man
■ ■■■
Groeten uit Zwolle
Watertoren en choenkuipenbrug
Po t tempel 19 juli 1902
‘Geliefde ouders e11 Z11s1 r! \Vij lu:bbe11 tie turf 1wg
11ic1 1,erkod1 t, 11wnr wees zoo goed c11 schrijf mij
11oor1s ee11 le11errje remg; tint ka11 ik t/1111 Zcmdog 110g
krijgc11. Z Kr1icrs heeft hier ..J ll’cke11 mei tie t11rfgcle~
e11, J11t111r heefi 1111 verkocht. Ik /Joop dr,t 11 cfezc 11 i11
gezo//li/1eid 111oogr n11tw111gl’ll, gelijk ik he111 l’C’rzc111/.
Zijt 1111 1 crcfer nl/c11 hnrtclijk gegroet. Z/3, filli11ge11
, , ’02. Hel r,r/re. is /JU}. 1,a,1 Lier’.
IJcze foto, met links de watert< ren en re ·hts de chocnkuipcnbrug, i\ w.1ar ·hijnlijk g1.:m,iakl anaf de Badhuis, al. Onder de S ·hoenkuipenbrug troomt de ieuwe Wetering/ (meiose Kanaal de tad. gracht in. Rond 1840 werd het crijs cl Kanaal gegraven, dat aan loot op dt· icuwe \Vetering. V,111wcgc I • veerboot OJ lmelo werd in z, Il het laabte ~tuk van de\ elering het lmclo 1 n 1 48 terrein bij de ho nkui cnbrug, gun tig gelegen tus en de Nieuwe Vecht en \-\' t ring, g hikt te maken voor het lad n n I en van turf. ' choopt I erd dat Zi olie zi h zou on twikkelen tol een belangrij ke tapelplaat · oor tur . Die hoop i. nooit uitgek m n. 1 n pi, at daarvan von I d tedelijke • hutt erij op de Turfmarkt de ruimte om te ex rren, gebru ikten port vereniging n het terrein en , erden r cir u en en v ilk. fee ten gehouden. 111 lr ek 1 20 ~tonden er enige tijd noodwoningen. D ophaalbrug I erd in t90ï vcrnrngen door de huidige draaibrug. l let i één van de l\\CC nu (Collectie H 0 ) nog be taande draaibruggen in Ovnij s ·I en de enig in Zwolle. De draaibrug I crd ver aardigd door de bekende Zwol c firma N.V. Wispclwcï & o. 1) neogoti he wa tert ren dateerde uit 1 92. 11 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 91 11 Redactioneel De kla ieke m h I gie kent een verhaal over en affaire di Aphrodite, godin van de liefde, had met r , god van d rl g. phrodite bedroog haar e htgen ot Hephai to . eze werd getipt do r de zonnegod Heli . lephai to maakte een gr t n t dat hij all en kon penen en ing verv lgens h t li fd paar op hun bed. De andere goden werd n ui tgen di •d m dit b hamende tafereel te kom n b kijk n. ral d mannel ijke goden bar tten los in een homeri h gela h. Het erhaal i 0111 lbar k r n afgebeeld in de wester e kunsthiedeni ·. orlog n li fd taan in dit numm r De oorlog in hel artikel v, n \ il C rn -li en ver de wijze wa, rop de Zw I he Bi uit f, briek voorheen Helder & o do r de T~ eede \ reldrlog kwam. D li ~ . f p zijn min t het lichamelijke deel daarvan, komt aan bod in h t arti kel van Jean treng en de rea tie daar van L ,die van Dijk. Zij houden zi h bezi, m t de intrigerende raag wal de betekeni z u kunnen zijn van een z ven tiende-eeuw houten rwerp dat de vorm he ft van een natuurgetrouwe weerga e van een m, nnclijk e la ht orgaan. Een, at andere uiting v rm van d li fdc, h t huw lijk, wordt d r largriet ordman opgeoerd. Zij tigt de aandacht op een belangrijk pr je l van h t H i tori h entrum erij el de digirali ering van m r dan n euw aan Zwol e huwelï , akten. In het artik I van Jeanine llen ten I ll , k men rl g en liefde bij elkaar. Tijden de E r-te \ crcldoorlog chrijft een Belgi h ffi ier, geïm rneerd in h t kamp Hard n ijk, een briefje met een fot aan zijn Zwol 'li kleine Mieni'. ■ ■■■ Inhoud Groeten uit Zwolle nn ' t Boot ma- van Hulten en \ im Huijsmans 90 Van een Helder' bi cuitje geniet je! Verzet e11 deportatie in de Zwolse Hoogstraat \Vi l rn li n 92 Godemiche Jean treng 109 peelt je of voorbehoed middel? Lyd ie van Dijk 112 111 jaar huwelijken in ZwolJe en Zwo!Jerkerspel Project digitalisering Zwolse l,uwelijksakten Margriet o rdman 113 Brief van een gevluchte Belgi che officier aan een Zwol mei je, 16 februari 1915 J anine tten 117 Mededelingen 121 Auteur 122 Omslng: Het complex vn11 D Zwolsc/1e Bisrnitsfabriek 1roorhee11 E. Helder ~r, o gelege11 111sse11 rlc Hoogstmnt e11 de Beeste11111nrk1, tege11111oorrlig Hnrlll meen eknrle, 19r. ( it: ' 11d z,vollc 11r11111i1 de /11ch1 ') 11- 92 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift 11 ■ ■■■ Van een Helder's biscuitje geniet je! Verzet en deportatie in de Zwolse Hoogstraat il orncli en Hoe kwam de bekende Z1 ol h Bi - cuitsfabrick voorheen . Helder • o d T1 eedc \Ver Id rl g do r? De tijd é n van de grote b drijven in Zw Il , m t meer dan 200 werknemer en geve tigd aan de Hoog traat. an de hand v, n e n lak na de rl g, in 1945 en 1946, ge hrcvcn ver lag kon nagega, n word n ho Helder & d jaren 1940-1945 beleefde. Dit bijna 1e tig pagina' tellende document werd indertijd pge tcld aan de hand van aantekeningen, notulen, orre pondentie en herinneringen van de I enmaligc dire teur J. H I huij en en fac bus Hols/111ijse11 (A111sterrln111 1 99-Zwolle 196 ) was van 192 tot rle liq11irlatie in 1956 directeur van de Zwolsche Bi witsfnbriek voorheen E. Helder & o. Holshuijse11 had hart voor zijn p rso11eel. Dankzij hem werd er in 1936 011dermeer een r i vereniging voor het personeel op eri ht en i11 193 ee11 port- en onr pn1111i11gscl11b. In 19 9 stichtte 1, ij e11 p nsioe11fond voor het personeel. Ook tijd 11s de moeilijke oorlogsjaren /,ad hij veel oog voor de noden vn11 zijn mensen. Holsl111ijse11 was een gezien 111n11 in Zwol/ . Hij 111nnkte deel uit van vele b t11re11 van 011dememers- n bra11 heorgn11i ntie . Zij11 naa111 vair terug te vind II i11 liet best11ur 11m1 d Kamer van Kooplw11dcl, 111nnr ook va11 diver e plaat elijke e11 provi11 inle comité . Op zijn vel reizen naar het b11ite11/n11d vor111d hij ee11 soort 011bezoldi d n111bas ade11r vn11 Zwolle. Hij legde onder meer de basis voor de komst in 196 11nar Zwolle w111 het A111 rikna11se specinlistisc/1 zuivelbedrijf M ~ R Lnbomtorin, het huidige Abbolt Lnbomtories. (Particuliere lle ti ) andere dire t b trokk nen. Het nd r taande ieen neer lag an dit do ument. • 1939 K mt de inval van de uit ers in mei 1940 vo r het b drïf, en v ral v r de dire tic, t taal nvenva ht? Het zal oor hen zo zijn gewee t al o r de mee te ederlander : men veronder telt dat Nederland wel w er n utraal zal blijven, z al dat k in d er te \, ereld rlog het ge al wa , maar men n emt na de inval in P !en begin eptember t h enkele maatregelen. Bij Helder uit zi h dat in de aanko p van extra gr nd t ffen, al m et daar o r wel e n lening w rden ge I ten. V rder wordt aan de vrijmet elaar loge ide Mutua waarvan dire teur Hol huij en lidi , aangeboden de bibliotheek, notulen en hi t ri he b h id n in de fabriek te v rbergen. H ewel dit aanb d terk w rdt onder tcund do r d logeleden D. nradi (drukker p het iland ) en ir. itr en (ing nieur bij de IJ · el ntralc), \ ordt er t hg n g bruik van gemaakt. 1940 p 10 mei allen d Duit e troepen n land binnen. • p de dag van d inv:il heeft n bedrijf ni t gewerkt', z lee ik. \, 1 i men in grote nz kerheid mtrent het I t an l\ per nee! leden ic.: in militaire dien t zijn. 0 k vraagt men zi h af h h t i met de verteg nw rdiger , n Bommel die in R tterd mw nt. Hij blijkt er na het bombardement g ed van afgekomen te zijn. t-laar bij de vr egere kant orbedi nde van het Rotterclame dep t mejuffrouw T. Lour n i hui en hui - raad g heel ernietigd. r haar wordt er direct en inzameling vang ederen geh uden. De bedrijf hef, d heer ugust Timm, i · een Rijk duit er. Hij uit p de dag van de capitulatie tegen ver de dire teur 1ijn I c.:d\ c,en over het- 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 93 11 g n Duit land N d rl and heeft aangedaan en bi dt aan m h t b drijf in Ik pzi ht te helpen. Zijn h uding tijden de rlog ja ren zal van gr belang blïken te zijn. r, ord n do r de dire teur n de bedrijf: hef nkele maatreg lcn g nomen. Ond r meer dat houdbare grond toffen zoal uik r, kolen, kruiden en reuk toffcn zuil n worden v rb rg n. ten zal , eigeren om produ ten aan d vijand te Ic eren. Merken die een Fr, n e f ngel e naam drag n, zullen n g n rmaal w rdcn geprodu eerd. ok wordt e I ten door te gaan m t h t bakk n nn rituele bi uit , !gen vo r hriften van h t pp rrabbina, t, terwijl (1 a en ige di u ic) m n k zal d orgaan met het maken van bi uitje waar p d b lt ni van de koningin laat. De heer Timm \ ï t op d mogelijkheid an de vordering van producten do r de Duit e bezetter. Timm h eft in B lgië rvnring opgedaan tijden de Eer te r Ido rl g, hij d ed t n dien t in het Duit e 1 gc:r. D hecrj.J.J rna,di 'agent van Reindcr !ic abri k n n d Zwol he Bi uit fa riek', i tijd n d inval in militnire dienst. Hij de lt op 2 mei aan de directeur van Helder me dat hij een eed heeft gezworen met enk Ic ol lega-milit iren m de trijd voort te 7ctten. 11 ij krijgt all tcun t cgcz gd. De h uding tegeno er Timm al Rijk duit er blijft in het begin van de bezetting n g wel n weifelend. 1 hij wel volledig te vertrouwen? Maar al hij zi h g heel an d 'go de:' kant haart za l men hem \ el li ht tegen d Duit er moeten be bermen. Onder het per oneel zijn enkele 8-er. en uit g zinden. Zo neemt p 10 augu tu a i - tent -d gmakcr T. \ e tend rp nt lag om vrijwillig in Duit landt gaan w rken. ! let rb rg n van gr nd t ffen, , aarbij toch nkcl p r n Lieden zullen m ten helpen, zal zo ecl mogelijk op za terdagmiddagen plaat vinden. r zal weinig ru htbaarhcid gegeven worden aan de geheime bergplaat n 'w Ik , ï d ugdelijk camoulleerden.' Ic ht nk I arb id r zijn er z d ende van de I gte. In juli w rdt d rijvcrgunning va n de directeur ■ ■■■ De Zwolsc/1e Bi 11itsfnbriek E. Helder ,!, o werd i11 , 9 opgericht. De kemnctiviteit besto11d 11it de 111nc/1i11e111nti c pror/11 tie 11n11111 /koekje of knnkjes. De oprichter, de ro11i11ger bakker E. Helder, imtnlleerde nn11 het i11d vn11 de 11ege11ti 11de eeuw al e II k 11i11 ve11, wnnrdoor rl koekj •s aa11 de /op ll{fe ba11d gebnkken ko11de11 worden. H tb drijf flor erde, 111erl dn11kzij de export 11t1nr Oost- en We t-llldië. Helder & o was gevesti d nn11 de Hoogstrant 111idde11 in de Knmperpoort. /11 het fnbriek co 111plex, tint 1e11 oppervlnkte besloeg vn11 4.000 vierkn11te meter, werkten i11 191-1 n/ meer rln11 tweehonderd 111ense11. De biswitfnbriek vor111d daarmc ee11 van de beln11grijk te werkgevers i11 Zwolle. Er sto11de11 destijtf 1•i r elektri he ove11, di werkte11 op rloor de firma zelf opgewekte stroom. Bij Helder werkt 11 l'eel 111 i ;je ·. D koekjes moesten 11t1111elijk lw11d111atig i11 blikken verpakt worden e11 dnt v r de vrouwelijke ha11digheid, wt111t rle bis 11it- ware11 er vntbanr voor br uk. De /o an 'Van e11 Held r' bim,itje ge11i l je' werd II begrip. a de oorlo in het echter achteruit 111et liet Ier/rijf Het eenvoudige kaakje makte uit de rntie, de 01m1111e11t wilde meer luxe. Door stij e11rle lonen e11 nfne111e11de opbreng te11 ware11 de 11oodznkelijke i11ve t ri11 e11 e ht r niet meer haalbaar. Op 5j1111i 1956 werd het bedrijf g liquideert/. Het mple & tu , en de Beest Har kade. (Parti llectie) ingetrokken. Hij weigert daarover t pr t l ren 'en gaat dan liever per p r.' r vindt overleg plaat met dep liticd kundi ge .). van cdd n Hul b h, di b kendhcid geniet al nd crzocker van d d lijk la ht ff, r . 11- 94 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift Rccln111efolrlcr 1'oor Heir/er' Knbo11tcr-bicuitjc. '\loedznn111 en .. . 11ie1 duur!' ( ollcct ie H ) FOR lULIER 11 ■ ■■■ Met hem wordt g pr k n o er d on rvering van vetten. Hï advi eert een b aa ld v rm nging daarvan m l andere grond taffen, zodat h t dan r al v t kan w rd en gekwal ifi eerd. D ho lad voor het v rtr kk n van bi - cuit. "' rdt onder hel p r on I rde Id. Dat i maar goed o k, want kort daarop komt het b cl dat de nog voorradige chocolade aan de Ie erancier moet worden teruggeleverd. c h er Timm krïgt c n oproep 0111 in ( Dui te) militaire dien t t gaan. V orl pi krijgt hij e hter uit tel omdat hij in een leven middclenb - drijf werkt. H ï heeft aan gek ndigd da t hij, al hï wel in dien t 111 et, zal gaan de ert eren. De b drïf leiding h ft al afg proken dan or zijn gezin te zu llen zorgen. Timm zal toch po dig een nieuwe oproep kunnen verwa hten. lleen al men in en ' Krieg wichtig' bed rij werkt, kan men vrï t Hing krijgen. Maa r om ' Krieg wi htig' te word n, 111 et men rder o r de Duit \ ehrma ht uitv er n. Pr bi m de 1ee a Buitens iëteit jnt ,va 1t e militair. De d ur v ·t m en hetgeen de man weiger Ti m er me b 1110 it rlaat de Feldwebcl to de zaal en kan de vo r tel ling doorgaan. Het enige aard dat het b drïf h eft, wordt gev rdcrd. Dankzij bemiddeling an burgcmet:.ter Van Karnebeek kan het dier blïven. 1941 De directeur heke lt in zijn nicu1 jaar toe praak fel het feit dat enkele vr uw lijke p r onccl led n onta t hebben met Duit c mi lit airen. Dit i gewaagd, omdat bekend i dat de hef van d Hema in Dordre ht tot drie jaar gevangeni traf i v r ordeeld omdat hij d mgang an zijn per - n cl m I Duit e mi lit, ir n h ft v rb den. In januari z rgen fel le or t en de verl roken verbinding over de IJ cl er vo r dat vrouwel ijk per oneel uit Hattem en Wezep niet naar Zwolle kan komen. Ruim twintig mei ·c worden dan, met toezi ht ond rgcbra ht in een I g taand woning aan de Harm mccng kad . In maa rt komt de icherh eitspolizei en i t en g pr k met Hol hui j.en. D I uit r hebb n 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 95 11 111dekt dat er koekje met het p rtret van d koningin worden vervaardigd. Dat wordt ui tge- 1 gd als Oranjepropaganda. De rlc werkster.
Geheel li11ksj11ffro11w Helder. 111edeeigc1wrcsst’ 1•,111 liet bcdrijj; 111c1
11nnst /war prowmtielw11dcr D.j. vl11111s1c c. l’ierdc 1’n11 li11k 111c111J]i-011w C.A.
Fmny, e11e11ee11s prowm1ieho111/ster. 111slreck 1950. (P11rtirnlicrc collectie)
11-
102 | jrg. 21 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
11 Een geder/te 1’1111 tie
ovens, 0111srreeks 1950.
(Collectie \1ei/i11gl111is
‘De \loorstrnat’)
Het 11itlegge11 l’llll het
deeg, 0111srr<'ek · 1950. (Collectie \1eili11gh11is 'De Voor tmat') Timm krijgt voortdurend pr epen om zich bij de Wchrma ·ht te melden. 1 ank zij allerlei uit luchten en va l e dokter atte ten ont napt hij aan de ■ ■■■ Duit c greep. Maar hij krijgt het dan w er erg moeilijk met andere in Zwolle woona htige Duiter. Timm laat zich bijvoorbeeld nooit zien bij 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 103 11 · ·· ten, hij vlagt niet op Duit e ~ uurt zijn kinderen ni t naar de nt taan vaak benauwde il uati m te bewijzen dat Timm in een 'Krieg wichtige' fabriek werkt, ziet H lder zich in ,eptember to h g wangen m a, n \, ehrma ht t gaan leveren. Deze lcvcranti rden z veel m gelijk getraineerd. Er wordt ge tolen. rote h e c lh d n boter en uiker v rdwijnen, maar word n enige tijd lat r in Kampen te k p aangeb d n. D leiding an het bedrijf tra ht de enen die telen te etrappen. om lukt dat. De dire ·teur dreigt met aangifte bij de litie. Betrapt per one I vertrekt en gaat werken bij de Duit bezetter of gaat in de zwarte han~ el. D t mming ij de 'blijver ' \ ordt hierdo r lbominab 1: 'zï 7ien met led gen aan, d t zij, di niet\ erken en zwarte hand I b drijven in én d, g meer rdienen, dan zij, die in de bedrijven , erken gedur nde een hele, eek'. ■ ■■■ Jannie . verzuimt vaak op het , rk te komen. Door d bedrijf ar n door het arbeid bureau wordt zij gekeurd, 'maar wij kunnen geen mei jt meer mi en. anneer nog én mei je wegblijft, zullen wï k t t ont lag van mann n moeten overgaan en zullen zij vo r de Duit ers t , erk , orden ge tcld. Dit moet tot iedere prij~ vermeden w rden'. Bij de ker tbijeenkom t v rzorgt hoofd nderwijzer . Jonk rs weer het ker tverhaal. Het is duidelijk dal de 1 idinggevenden al lang niet meer alleen betrokken zijn bij de ,tbri age an bi uitje . ia J ma en zïn onta t De r t worden hand- en pandi n ten aan de illegaliteit verleend. D a ountant van Held r, de heerT. oedemoed, i hi r o k regelmatig bij betrokken. De opvattingen an de bedrijf: leiding worden ook uitgedragen naar het per neel. Bij orbe ki tegenover de nieuwe mede, erk r Roelof . 1 na enkele dagen klaagt deze dat h t werk hem niet Koekjes op tie lopende b11111/, omstreeks 1950. ( ollecrie \'eili11gl111is 'De \loorstmnt') 11- 104 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift 11 De lvpe11rlc /111111/, 0111st rcch 1950. ( ,ollcctic \lcili11g/111 i., De \'oor tmat' ) bev, IL en hij vrij\,~llig naar uit land\ il. De he r Timm verwijt hem dat hij van c n Ned rlander een andere h uding had verwa ht! 1 ankzij een regering opdracht om chcep behuit te lev ren, kan h t bedrijf vergunningen krijgen om zonder bonnen warm et n van d ntralc Keuken te krijgen, 'maar het per one l lu t het niet '. 1944 Dit zal het m eilijk te jaar worden. e he r Hol - huij en po rt in Lijn niell\ jaar toe μraak iedereen aan m ol te houden en niet te twijfelen aan de uiteindelijke overwinning. mdat 1:r c nv rbod i inge teld 's nacht over ■ ■■■ traat t gaan, wordt er een nachtvergunning aangevraagd. i\1anr d Leutnant teiner van het bureau van de rt kom mandant weigert .lie af te g en omdat, z al hij zegt, 'dcz alleen do r terroristen worden aange raagd.' Er w rden nu grotere hoeveelheden grondt fö n do r per nee! leden ge tolen, waarop de dir tcur t lcurg tcld pmerkt lat hij z niet verder kan werken. T ch wordt met Pa. en het per· neel c ntha, Id p enige ne tj • paa br den een ei ... 2 april komt een koerier uit roningen met de mededeling dat Jorna, die al erteg m oordiger daar \ oona htig i bij een hui zoekin 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 105 11 gea rresteerd. Dire t , ordt er met mevr uw )oma en ander n overlegd. Be lol n wordt te trachten J ma tijden het transport naar kamp mersfoort mede te delen dat hij in h ge mate zenuwpatiënt i , op de rand van het krankzinn ige af en 'dat door n gezorgd za l , ord n oor dokter attesten.' Aldu wordt gehandeld. p 16 mei komt door tu - nkom t van een S -man Jorna rij. Hij gaat ogenblikk lijk verder met zijn verzetscontact n. Timm krijgt bij de rt kom mandant bevel om een militair uni form aa n te trekken. Hij protesteert maar wordt al telefoni t bij het pomp tation ng Le Werk ( chutzgruppe) geplaat t. Hij meldt zich na drie dagen ziek en komt na val verklaringen van dokter Dhont en een opname in het ophia Ziekenhui , eer terug in het bedrijf. ng t, illegaal werk, geheime b spreki ngen ten huize an de familie Hand (van de firma Buisman) tu en hooggeplaat te illegaal werkende ederlander en " erkgc er en vakverenigi ngbetuurders over d amenwerking na de oorlog, wel f geen onta t n met onbetrouwbare 8-er , bez ek naan de Duit e in tantie om vergunningen voor gr nd toffcn I t peuteren, t ed grotere dief tallen uit de magazijnen; het i het beeld an dat laat t oorlog jaa r. Timm, die weer eens bij zijn landgenoten op h t ma tje moet komen, wordt door de Fachberater rmetz r ondervraagd. Deze rmetzer zegt hem dal hij de overtu iging heeft dat de directeur Hol huij en een' ranjc b I jewist' i . Begin eptcml er, de dagen rond Dolle Din - dag, d nkt iedereen dat de bevrijdi ng aan taande i . Een moeilijke win ter zal nog komen. Een 'be cherming ploeg', be taande uit zeven per onecl I den, blijft nu dag en nacht in h t bedrï f, elkaar daarbï te d aflos end. Op bes heiden haal kan r zelf nog i t worden •eprodu rd. Een ki ine ramp i het als op 23 ptember brand uitbreekt in het papiermagazijn. nder meer 30.000 kilo meel gaa t verloren. De spoon eg taking legt h t hele verkeer til, D n Haag ei t total topzetting van de biscuitsfabri age, de b maanvallcn nemen in hevigheid toe, p r oneel vorderingen zijn aan de orde van de dag, bï razzia' word n man nen opgepakt, ■ ■■■ later komt er een algemene opr ep dat alle mannen tu en 17 en ;o ja, r zi h moeten melden, iedereen probeert van de Duitse instanties vrij. tel lingen te krijgen en 'op de Potgieter ingel I het bureau van de B auftragte l heer t en zenuwpaniek.' In november komen d e r te hongerto hten uit het we ten van on land naar en lang Zwolle. ok Helder pringt bij. Familie, vr ienden en relaties worden zo goed mogelijk geholpen. 1 n het verlag wordt nu open lijk over 'mofö nmeiden' ge prok n. Zij hebben e n zeer arrogante houding en worden vaak op taande voet ont lagen . Het bedrijf van Tepc & o (confe tiefabrick ), dat stilgezet i 'I vert ons ook nog een aantal mei je. op, maar zij zijn al van h tzelfde g halte en di er e ontslagen vallen nog, zodat er \ einig van overblijft'. H t personeel wordt ingezet om ' om wel 20 kilometer buiten de tad' op lapje grond gro nte en aardappelen te nijden en te rooien en er wordt dan in de fabriek geko kt. at aardappel n rooien i overig n niet ongevaarlijk, omdat men een paar maal midden tussen bommen droppende vl iegtuigen komt te zi ten. Deze olk tuintje. ligg n vaak dicht bij poorlijnen en p orwegovergangen zijn een gevaarl ijk mikpunt. Er wordt nog teed veel gedaan voor het per oneel. Ze krijgen regelmatig extra levensmiddelen en zelfs versnaperingen. Aan vrouwelijk pers neel worden kou en uitgereikt , 'al mede aan de fabrieksmei je witte werk horten, gefabri cerd uit linnen zakjes. Onder de mannen werden 30 overall verdeeld en de overigen kregen wi tte ·a. je ·, eveneen uit linnen zakje .' let ker t krijg n ze een pakket met ondermeer jam, laolie, su iker, koffie ·urrogaat en bloem. Met fee ·tdagen worden er nog teeds bij en komsten georganiseerd. Ik lee. dat er met ker t weer een gezamenlijke maaltijd (boerenkool met , or tl wordt bereid, mcne r Jonker draagt voor (' hij spreekt over Ere zï od') en er worden grammofoonplaten met k r tlicderen g draaid. Jorna komt met een bedrag van f 1 0.000 op de proppen. Da t is afkomstig van de pa gearre - teerde betaalmeester van de stak nde po n cg- 11- 106 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift 11 Directe11r }. f-lolslwijse11 met zij11 gczi11 op tie bi1111e11pliwts w111 de fabriek, op weg 11a11r rle vieri11g l'n11 een 25 -jnrig l111welijksfeest. Omstreeks 1946. ( Pnrti rnliere collectie) men en en ook voor hen be temd. Deze betaalh onvrider an pr uratieh uder rdt in de fabri k verborg n. 1945 'De eer t m, rinden van dit ·a, r zijn een ware hel'. Zo b gint het ver lag over het laat te o rl g jaar. De d rtr kker , eva ué' en zieken word n z cel m gclïk geholpen. De fobrikanten lub v rgadcrt t\ cc ke r per maand m de m eilïkhedcn van de dag met elkaar te be preken. r rijden 0111 . n g in de nacht auto' naar het we ten van het land ( pc ialc toe temming van de uit e instantie ·), maar de be cherming ploeg kan en durft niet te Japen totdat de auto' weer eilig en ■ ■■■ \ el in Zwolle terug zijn. Later blijkt dit ook niet meer mogelijk. riarna kan men, in ov rleg met de v ed elc mmi ·ari, , een hip krijg n. 1ct een lading van 50.000 kg kan hierme w lli ht naar m t rdam, orden gevar n. Timm I rdt în i bruari w er pgero p n voor militaire dienst. ' r i nu geen ontkomen m r aan'. Timm moet zi h meld n in Berlijn. De leiding van Helder be li t nu dat het tijd i voor Timm om nder te duiken. Het h efr cel oeten in de aarde. Er raat: ' Het val c per con bewij , dal hem ver trekt zou worden cl r zijn buurman R malen k mt niet p tijd af en daar m meldt hï zi h bij alle Duit e in tantie normaal, al of hij naar Berlijn gaat, laat zijn pa op het tation af tempelen en ertrekt na de verjaardag van 1ijn 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 107 11 vr uw per nel naar rn lt:rdam. De volgende morgen krijgen wij b ri hl, dat hij daar g ed is aangekomen en d r de he r \ .H. \ ellmann wordl ndcrgcbra hl. 1 ntu en heeft de he r hri Huibert [een vertet mani h t valse persoonsbe- 1 ij in be, erking n rn ·. Fraaij gaat 6 maart des na hl mei een au to naar m terdam met het vale per on bewij en de ingrediënl n om d vingerafdruk van den heer Timm aarop aan t br ngcn. Zij k cri na drie dagen van panning behouden terug.' ■ ■■■ r volgen n ge n p arm il ijk w ken, maar eindelijk 'w dan de b vrijding daar'. p 14 april lo en de eer te anad z. n d r de lad. 'Er h efde geen hol d or onze be hcrming ·plo g te w rden gelo t. ' Na enkele dagen b gint men te dcnk1.:n aan het hervatten van de werkzaamhcd n maar ee r l wordt er een geweldige b vrijding uif ~ tom gezel o r hel gebel per neel met de ille ,, Ie mede, erker . ·en ellenl,mg gedi hl wordt er opgezegd, waarbij aan de he r l lol huï en een cadeau , ordt o erhandigd. De dire leur wordt I let rn111plex ,,n,, De 7.wolsd1c Bisrnitsfnbrid 1•oorhec11 E. I fcltlcr ✓--. ·o, gcle~e11 111sse11 de Hoogst milt en de Bccstc11111arkt, tcgc11 - wovrdig Hnr111 111cc11 - gcknde, 19r. a de liq11itlmic 1•1111 het l1edrij[i1119:6, betrok ::cepfnbrick De Fenix /iet complex. ( it:' 11d Zwol/• ,,m,11it de /11cht ) 11- 108 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift 11 geprezen voor zijn inzet. Hij wist toch ook in de meest m eilijke tijd n voor zijn per oneel nog wel iets uit te delen: 'Al ppa nd man en vader wa en bleef u altijd heer, toch keek u met argu ogen wel op dam sbenen neer En wat u dan con tateerd Bleek later uit het fei t, Al in zo n ge chenkpakket voor 't meisje Een paar kousen lag ge preid. f en chort, hoe u er aan kwam een die daar ooit achter kwam. oor de mannen, 0112 bakker H bt u ja je geer ëerd , Die uit doodg \Vone meelzak K urig zijn g fabr iceerd.' Het dri blad zijden lange gedicht eindigt m t de zinnen: 'Onze feest reugd gaat b ginnen Onder rood-wit-blauwe kleur Leve 't Vor tenhui Oranje! Leve onze irecteur!' Epiloog )oma, accountant oedemoed en de verzet man De Groot h bb n nog geruime tijd functies waargenomen bij de Binnenlandse Strijdkrachten. De heer Holshuijs n heeft zich daarvan na korte tijd t ruggetrokk n, omdat de werkzaamheden van het edrijf dit vorderd n. De heer Timm kon (met speciale opdracht van de commandant van de B ) uit Amsterdam naar Zwolle t rugkeren. p 17 juli 1945 erkende de burgemee ter van Zwolle, jhr. mr. M.P.M. van Karnebeek, de houding van de heer J. Hol huijsen door hem te benoemen als vert rouwensman voor de amentelling van d tijdelijke g meenteraad. Het gel 1pte do ument, waarop dit artikel gebaseerd i , omvat 5 pagina's en is gedateerd 1945'i.946. liet i voorzien van de volgende verantwoording: ' il het hierna volgende ver lag zal blijken op welke wij - ■ ■■■ ze verzet werd geplee •d door Direct uren B dryf - taf an d .V. Zwol chc Biscuit fabriek v.h. E. Helder o· o., Zwolle. in amenwerking met illegaal- werkenden en ondergrond trydorgani atie te Zwolle. Zij verkla ren, dal het er lag, amcngcteld uil aantekeningen in age nda' , ex erpten uit corre pondentie, overzichten v, n be preki ng n en handelin ge n, ge ·n aan praak mag maken op volledigheid, maar de feiten naar waarheid weergeeft. 1 etekend:I J. Hol huijsen, Directeur later groep - commandant .G. District 1 , .13 .. ; .). Munt tegc, procurati houder; G.A. Fraay, pro uratiehoud - tcr; Aug. Timm, bedry~ - en fabrikatiechef; Ii. oedcm d, Accountant te Zwolle later hef taf Binnenland ·e trijdkra ht,·n, Gewc t ve rijs cl; J.J. Jorna, Agent Reinder ' liefabri ken en .V. Zwolche Bi cuit fabriek voor roningen, rente en Twente. La ter Staf- fficier b.h. Troepen omman do Binnenland e trydkrach ten.' l et document bevindt zi h in het bezit van de fami lie Hol huij en. Met dank aan d~ heren J.Th. 1-1 H1uij en te Zwolle, Dr. . Holshuij n te Wageningen en mevrouw E. tu u rrna n-li olslrn ijsen te Numansdorp. Daarnaasl b n ik de heer P. Timmerman va n het Veilinghuis 'De o r traal ' zeer erkentelijk voor het in bruikleen geven van twaalf foto ' . 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 109 11 Godemiche Wit is een godemi he? Tot voor kort wi t k het ook niet, maar een godemiche i. een dildo, een kun tpeni . \r\ aarom er hier aandacht aan wordt be teed, i omdat er enige tïd geleden bij opgravingen in het entrum an Zwolle twee hou ten kun q eni en werden gevonden. Ze I aren zo gemaakt dat er door middel van een eenvoudig me hani me z lf mee ge. poten kon worden: ar flC1 111ila 11(1furne. Een van de problemen , a cl inte rpretatie van het voorwerp. Wa het een medi h in trument dat gebruikt werd al anti on ep tiem idd el, ofwa het een eroti h hulpmiddel voor vrouwen. 1 Wel haa t zeker werden de beide dildo's voor dat laa t te doel gebruikt, zoal met een a·rntal voorbeelden aan nemelijk te maken i~. Onder de toonbank De Fran man i ola, horier , a een z venti nel -e uw e hrijver van croti che verhalen en ·ek u Ie vo rlichting. nder het p eud niem J hanne M ur iu publiceerde hij zijn Eleg(l/1/iae /(lfi11i s r111011i, ( maakvolle Latijn e ge prekken). In dit boek i e n prentje afgebeeld waarop dri de -1ig gekled vro u1 en en één man in e n winkel op het punt ·taan e n dildo te kopen. Aan een rekje hangen de in fo r formaat nagemaakte mannelijke edele delen te koop. Tw e mannen zijn aan een tafel bezig m t de pr du ti van nieuwe exemplaren.1 In d praktijk zal hete hter niet z makkelijk zïn gewec. t 70'11 wink I t vin n, de voor telling i lic tie. v at niet weg neemt dat dildo' inderdaad te koop wa ren, onder de toonbank of van een rondreizende kramer. Zo iemand wa de jood e mar kramer latthijs Modechai ohen. l li j , erd in 1768 in Holland opgepa kt met ondoom , dildo' en pornograli he boekje in zijn mar"3 ■ ■■■ Ook ov r het gebruik is wel iets bekend. ontantijn Huygens junior wa de e retari an koning- tadhouder illem lil en hield een dagboek bij over het hofleven. Hij noteerde ook d in mloop zijnde roddel over de ero ti he e ·c.1padc van per,onen in hofkringen. Een zo'n verhaal i dat een kamerheer bij i mand een 'godcmiche' had gekocht I aarna hij naar ene Babbe was gegaan en daar het ge al in de kou van een hol'r had ge t ken. Het wa een duidelijke ven ijzing naar ge lacht gemeen hap. Een ander verhaal betrof Jacoba van Beun in gen, de e htgenote van de waanzinnig geworden Am ·terdam c burgemee ter oenraad van Beuningen. azijn op !ui ting in een ge ti ht h.id Ja oba een rclat ie met een andere VTouw en men vertelde hierover 'dat men tot Jacoba ergcn in een hoek een godemi he an wa g vonden zouden hebben, haar beide h ben d ged iend'. Jean Streng Ajbeclrli11g 11a11 ec11 fic - 1ie1'c rlildowi11kcl. Titelplaat va11 clc 'Elcgr111tiae ln ti11i ser111011is' (s11wnkvolle I.nrij11se ~e~prckke11 ), er1111oor/ icl,ti11gsboekje rlnt de ze11c11 t ie11rlc-ce1111'$C Fm11se sc/1rïver icolas /ioricr 011rler het psc11 - r/011ic111 /o/1111111es \lrnrsi11s p11blicccrrle. ( it: //. 1. D11p11is, red., F.e11 kind mu/er het li11r1, A111stcrdn111198 ). 11- 110 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift 11 De rwee i11 Zwolle gevo11dc11 z ven I ie11deee11111sr lio11te11 k1111stpe11isse11, de een 22, - cm, de n11der 14, - c111 ln11g. ( ollec1ie J ie11s1 tndsorcheologi Zwolle) Ook in d burle ke literatuur ver cheen de dild . In het boek De door/11chtige daden w 111 fn11 tront taan enkele di htregcl di op zo'n te Zw Il gevonden godemiche duiden: ' ·oei juffrouw, zulk een ding. 't veroorzaakt mï een hrik! Een gla an rm al een goede dauderik. an a hter n to ge hroefd, ge uld met warm wat r. Foei, laat dat vuile ding v r 't on netje en de Mat r' Het I o rd 'daud rik' i onduidelijk en kan verwijz n naar da uw, naa r een ver tui ver. Maar dui d lijk is da t de volgende opmerking in Oe11 Lncce11de11 /\poll over hetzelfde voon erp gaat: '1 laar daar lag n heen ding dat ik m chaam te melden. Dat zy gebruiken, o van achter al van veur'.5 Ter , an ulling nog enige voorbeelden uit Eng land. De beroemde dichter van eroti a John V\ il mot, earl of Roche ter, chreef in 167 een gedicht onder de titel ' ignor Dildoe'. e aa nleidi ng vo r het gedicht was o erigen de verb ran ding van een la ling ge onfi queerde dildo' door de Engel e douane.6 ■ ■■■ 'Only big ones' an d markt war n ze daarmee natuurlijk niet verdwenen. Een Fran man die in 1713- 14 h t L ndense t. )ame Park bezo ht, zag daar rouw n met manden v I poppen I aar veel vra, g naar wa . Iedere pop bleek uit een aangeklede' ylind r' van 'about six inche long and one in h wide' te be taan. e gret ig koop ter I n ten vooral 'only big one '. 1 n 1722 ver heen in navolging an R he ter een anoniem gedicht onder d tit 1: Honsienr Thi11g's origin: or eignor D---o's Adwt11t11res in Britni11. H t apparaat ziet er al olgt uit: 'The engine doe come up so near to ature, an pout so pi a ing, bet, ixt Wind and Water, Warm mild, or any other Liquid ofter, low as they plea e, or, ifth y pica, mu h fa ter' D v rd re avonturen van eignor Dild bij zowel al oude vrouwen, bij lesbiënn , inkel ierler n hofkringen I aren tegen betaling an ' ixp n e a pi ce' te lezen. e dildo eindigde zïn bestaan bij 'some old maids, who njoy it ompany in ecrecy'.7 Tweeërlei ui tleg Terug naar cd rland in de tïd and Republi ek. ubbelzi nnigh id wa in de lit ra tuur een ge liefd spel, want g lukkig wa niet iedereen zo braaf als een predikant w I zou \ en en. De methode is eenvoudig: men chrijft i t op dat v or tl eeërlei uit leg vatbaar i . In de regel verbergt een on huldig lïk nde tek t een eroti, che betekeni . anr het kan ook ander om, zoal uit het v lgende onnet blijkt dat in en in 1624 uitgegeven bundel met roti che raad els werd afgedrukt: ' 1 ick my gis teren wa buyten ging ve rtr d n / ach i k bezijden\ cch een do hr r wonder oet an aen i ht vriendelij k / en vrolï k van gcm t / Do reen vermaeckl ij k wer k bei eghcn al haer leden. Nu de dsc gant h van n een · beur wijt opge pleten En dan n half van een / daer na al. 1 onder gam loot zij e I d rom o di ht b een en gam / Dat ghy no h h uren accht / noch dat het was gereten: 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 111 11 Daer na greep y e n ding i kweet niet hoe het heet Do h was het lang twclck y sta ch in de elve pleet/ M t groo te gauwichcyt wi tin n uyt te douwen. Daer na haer roerende met haer gheheelc lijf/ tiet s 'tof ach tien wc hen tro k tot haer o tijf / Dat licht bl ck dat y was van ul ken I erck I houwen'. Het i in dit erotis h gekleurde gedicht niet zo moeilijk in te zien I at er met het lange ding bedoeld wordt, al pretend crt de dichter - o ancta impli ita - de naam niet te I eten. En dat is eige nl ijk ook I el weer grappig, want dit onnet is crmoed lijk het eer te gedicht in de ederlandse taal met e nv n ïzing naar een dildo. 1laar, zoal · gezegd, de cl u van dit onnet i dat er i I on huldig wordt bedoeld. Maar wat? o r de I enmalige lezer wa de weg naar de ware betekeni d r midd Ivan een toegevo gd prent'e duidelïk gem, akt. laar u - intell igente lezer - zu lt dat nu zelf moeten uitzoeken. oeilijk i deoplo - sing niet voor I ie d · lit ratuur in de noot raadpleegt of de oplo ing die daar gegc en wordt. Noten 1. t-.1. Klomp, 'Een beerput vol erras ingen op het Eiland', in: 11. Ic is, Zwolle 011dergro11ds. Ze"e" blik- 1•a11ger 1•m1 nrd1cologisc/1e ,,011rls1e11 i11 z,vol/e, ZwolIe z.'., 11 -120. 2. D.J. Noordam, 'Lu t la t en plezier: vi.-r eeuwen ,ck ualiteit in Nederland', in: H. 1. Dupui e.a. (red. ), Een ki11d onder het l11w, Am lcrdam 1987, 127- t70, hier 14·. 3. W. \ . 1\l ijnhard t, ' Poli1 i and pornography in the cwntccnth - and eightccnth- cntury Dutch Rcpu blic', in: L. Hunt (cd.), Tl,e i11ve11 tio11 of pomogrn phy. bscc11ity mul thl' origi11 of 111odemiry, 1500- 1 oo, cw York 1996. 283-300, 390-394, hier 297 en 394. 4. R. Dekker, 'De rafelrand va n het z nti nde-eeuwc h nc:vcn in h,·t da •bock van Con tantijn Huygen . Roddel en eks', in: Mededeli 11ge11 vn11 de tichti11g Jacob Cm11po \ \ ryenmm 13 (2000), 133- 145, hier 13 en 14-• 5. 1. Leeman., Het woord i nn11 de 011derkn 111. Rndicnle idcei!11 il/ ederln 11dse pomogrnfiscl,e ro111m1s 1670- 1700, 1 ijmcgen ] 2002, 195. 33-l 11001 87. ■ ■■■ 6. reene, Lord Rorhester's l011kq bci11g a lifc of jol,11 Wi/11101, sccoll(/ En rl of Rochcster, Lo ndon 1974, 123. 7. P. Wagncr, Eros revivcd. Erotirn of 1/,e E11 /igl111'11• 111e111 i11 E11gln11rl {lllr/ A111 cricn, London 19 8. 27-30. 8. D. Coignaeu, 'Een " ieuw nederdu •t, h g.-di ch1 ende raed el'", in: 1-1. Duits e.a (red. ), Kli11ke1ul boeket. 111dies over re11nissa11ces111111e1tc11 l'Oor \f11rijke pies, Hi lver um 1994, 93-98. (Hel gedicht bchrijft een weefgetouw). 11- 112 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift 11 L die an Dijk Detail vn11 /,et ·cl,i/derij 'De kwnkznil'l'r \lflll Jn11 teen. Em gnj11- ze11d jongctjc lw11d1 een zogennnmrle 1•ro11111e11 - sp11i1 i11 zij11 hn11de11. ( ollect ie I u-e11111 Boy111n11 11n11 Bc1111i11- ge11 ) ■ ■■■ Speeltje of voorbehoedsmiddel? Het zeventiend -e uwe houten voorwerp dat in 1997 - am n m t een iet tili ti hcr exemplaar - in een beerput op het iland in Zwoll w rd gevonden, h ft d vorm van een natuurg trouw weerge0 even mannelijk ge. la hts rgaan. Beide voon erpcn zijn al weer enkele jaren geëxposeerd in de tcnto n t lling 'Z\ llc ndcrgrond ' in de kelder van her t d - lijk ~lus um Z\ olie. In het artikel ' odemi he' van J an tren" \ ordi de fun ti ' ervan ged uid al e n dildo (lie afbeeldi ng bij dat artikel ). tr ng ven ij t hierbij naar teksten en afbeeldingen. H t klinkt heel aannemelijk. De archeologen die aan de Zwol e opgra ing hebben ge\ rkt, zijn het met deze in tcrpr tatie echter niet een . Zij h uden het op een vr uw n puit. 1 Een vr uwen puit\ erd gebruikt om de agina te poelen na de ge la ht daad. !en da ht dat het werkte al en rbchoed middel. D r middel van een zuiger tang kon men vloei t f in d hacht zuigen. D z I ei t f werd dan in d va gi na uitgesp t n. De ar heologen da hten aan vankelijk k dat het 111 een peeltje r lwa - ·enen gin,. ollcg. ' in het land bra htcn hen op andere geda hten. Medewerker van tvlu cum Boerh, ve in Leiden en van lu eum B man van Beuningen in R tt rdom zijn van mening dat het om een medi h' in trument gaa t, 11 vrou\ enpuit. Zij erwijzen daarbij ndermccr naar een hil erij an Jan teen •ctiteld l c k111<1kzn!J1cr, dat zi h in het R tterdam mu cum bevindt. Hierop i n bedlegerige dame te zien die bezoek krijgt van haar minna, r \"CrkJccd als dokter. Een o k p het childerij afgebeeld grï 112 nd j ngetje h udt in zij n hand en v rwerp: een vr uwen puit. en verwijzing n ar de am ureuze bedoeling n van de bezoeker. Dit v orwerp h eft e hter een enig zin andere v rm dan de 2' 1 ar he logi he nd - ten. Zou het niet mog lijk zijn dat een voon crp zo,! op het Eiland i ge nden in d lo p van d' tijd opt\ cc v r hillende manieren gebrui kt i ? oot 1. M. Klomp, ' Een beerput vol verras ingen op het Ei land ', in: 11. lcvis, Zwollt 011dergro11tl . Z,·ve11 b/ik l'r111gers l'/111 nrc/1eologischc 110111/sti:11 i 11 7.wolle, Zwolle z.j., 118- 120. 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 113 11 ■ ■■■ 111 jaar huwelijken in Zwolle en Zwollerkerspel Project digitalisering Zwolse huwelijksakten Zwolle heeft een rijke ge chiedeni . De me t ta tbare bewijz n daar an zijn natuurlijk de in het oude entrum aanwezige monumenten: de k rk n, de as enpoort en al die andere gebouwen die on dagelijk · met het verleden confront ren. la, r de igenlijke kern van d Zwol e g hiedeni wortelt ni t alleen in die prachtige monumenten die er een onderdeel van zijn. De k rn an de Zwol e ge chiedenis wordt alJereer t gevormd door de generatie van ZwolJenaren zèlf, die deze ge hicdeni bewust en m ook onbedoeld hebben vormgegeven en die door de eeuwen heen g zamenlijk het alledaag e leven en de ontwikkeling v:111 hun stad h bben bepaald. En daarbij ho ven we dan niet all en te denken aan beroemd stadgenoten zoa l Thorbecke, maar evenzeer aan de m id die rijtuigen repareerde, de dam die ' zondag in hun keurig te jurk naar de kerk >ing n, de bakker di Zwollenaartje bakten,
de mee ter op de holen, de jongens die op straat
li p n te tollen, d dien tmei je die kleedjes uitklopten
en wie al niet meer.
D geschiedeni van Zwolle i dan ook niet
alleen de ge hied ni van een stad, maar in veel
br dere en teg lijk v el pe ifickere zin ook de
ge hiedcni van en gemeen hap en van al de
individuele Zwollenaren die o il (langer of korter
gel den) an die gemeen chap deel hebben uitgemaakt.
oor menigeen van on kan het ook een
stukje eigen, p r oonlijke geschieden is zij n, in die
zin , aar het wellicht de ge hi deni van onze
eigen groot- of ovcrgr otouder betreft.
listori h beef i niet iet wat iedereen dagelijks
bezig houdt, maar de ge hiedenis van de eigen
omgeving n zeker ook de igen familieg chiedeni
i oor bijna i der .en interessant en vaak de
m ite van het uitpluizen waard. aar behalve
voor genealogen kan het ook voor beroepshi toriei
van belang zijn om re ht treek toegang te hebben
tot gegeven van de burgerlijke tand uit rocger
tijden.
Virtuele toegang
Om aan al deze nieuw gi righeid teg moet te
komen en die eventueel zelf te voeden, i r een
vi rtuele toegang op deze informatie gekomen.
ver een periode van 111 jaar ( 1 11 tol 1922) zijn de
regi ter van alle Zwol e huwelijken, met alle bïbehorende
per 0011 gegevens, nu n, t .laan c p
internet via de ite van het Hi torisch cn trum
verijssel, ww,v.historis hcentrumoverijssel.nl.
Niet langer ho ft er moeizaam in tapel oude
handgeschreven akten te worden gezo ht: gebru iker
kunnen nu impelweg een naam inv eren en
krijgen dan direct de re uitaten te zi n.
Wat valt er zoal te vind n in deze informatie?
elk beeld kunnen we van z, ol ie krijgen wan neer
we deze gegevens bekijken?
In Zwolle werden in deze 111 jaren bijna 24.000
huwelijken ge loten. Daartu sen zitten bek nd
en onbekende namen. Zo zien we dat ugu tu ·
D rk Daendel , zoon van de bekend Hatt mer
patri t Herman illem, in 1 35 trouwde met
Maria al lé; zijn beroep wa · t en a i, tent-re ident
in ederland -1 ndië. In 1 42 trom de de
broer van de bekend liberale politicu Thorbecke;
hun vader was koopman. Dat mei je namen
vaak afgeleid w rden van jongen namen blijkt uit
de naam van d kleindochter van de Zwol e dichter
Rhijnvi Feith: Rhijnvi a F ith.
ommige familie zijn zeer beroepsva 1. Zo
war n familieleden van d huidige bakker ind –
boom ook al bakker in h t begin van de negen tiende
eeuw. aander komen \ e al in 1843 tegen
al boekverkoper; ook in 1 79 \ erd van een telg uit
dit ge lacht vermeld dat hï boekhandelaar van
beroepwa ·.
Margriet oordman
11-
114 | jrg. 21 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
11 il de huw lijk r gi ter valt ook af te leiden
dat ommige men en niet veel geluk in het huwelijk
vonden. Des ciali tische politicu Henk neevliet
trouwde twee maal in Zwolle en beide keren
werd het huwelïk weer ontbonden. Zijn eer te
huw lijk duurde erg kort; van 1906 tot 1907. Zijn
tw ede huwelijk loot hij in 1909 en dit hield vijftien
jaar to nd.
Juliaan Lodewijk van ahuij , zoon van de
Zwol ·e burgemee ter\ .C.T. van ahuijs, trouwde
in 1892 met Henriette Ampt. Ju liaan wa toen
2 ja, r ud en zelf ook al burgemeester. fu liaan
vader wa zeer lang burgemeester an Zwolle; van
1867 lot 1897. et als zijn opvolger, 1 aac Anton i
van Roijen. Deze wa van 1897 tot 1933 burgemeester
van Zwolle. an Roijen wa getrouwd in
r ning n. Zijn huwelijksgegeven kunnen we
vinden via de landelijke Genlia web ite,
www.genlias.n l. Op deze ite worden ook de digitale
indexen op de burgerlijke stand van het H i tori
ch en trum verij scl ondergebracht. Hoewel
nog niet alle gege cns daar be chikbaar zijn, kan
er voor z, olie al wel ook van deze zoekpagina’s
gebruik gemaakt worden. Terug naar an Roijen .
In de Zwol e huwelijk gegc ens komt hij voor al
vader van een bruid in 1912, v, neen bruidegom in
191 – en van een bruid in 1916. Zijn twee dochters
trouwden met twee broer De os van teen wijk.
Het i du leuk gra duinen op deze ite. Voer
willekeurig een naam in die j bijvoorb eld tegenkom
t in een str::iatnaam, zoal Thorbeck , Rhijn vi
Feith Hille aerthé en je vindt meestal wel wat
informatie. f probeer bekende namen zoals
Brood, \ aa nder , \ i pelw ij. Voor g n alog n
die geri ht op zoek zijn i en bez kje aan d it
vaak vruchtbaar en veel makk lijk r dan het doorplo
gen van akten of microfiches.
Databa e
Maar er i nog me r mogelijk. Dankzij het feit dat
de gegc cns uit de akten nu in een database taan
kunnen er allerlei vragen gesteld worden die eenvoudig
zijn te beantwoorden. ok onderzoekers
z al bij oorbeeld sociaal demografen, kunnen
deze gegevens prima gebruiken. Deze database
kan nu op het H geraadpleegd worden. In de
toekom t kan dat ook thuis, de gege ens zu llen op
■ ■■■
D-rom be chikbaar komen. \ or de indi c
overlijden 1811-1932 van vc rij el i dat al
geb urd, d z zijn t koop bij het HCO
m aan r geven , at all maal m t d ze databa
e mogelijk is tellen we een aantal vragen,
zoals: hoe oud was de jong te Zwolse bruid, de
jongste bruidegom?
\ at wa de mee t voorkom nd rnaam
di hier in d ze periode werd g bruikt?
Welke bero pen werden er vaak ui tgeoefend,
welke wa ren zeldzaam?
\t’lel, de jongste bruid in dez 111 ·aar wa 15 jaar
oud, de jong te bruidegom was 18 jaar. e oud te
bruid wa 7 jaar, de oudste bruidegom wa 77 jaar
oud. Het lijkt er du op dat vrou, en in z, lle eerder
begonnen met het huwelijk en er ook langer
mee doorgingen.
De oud te bruid was de 87-jarige Gerdina E –
ke . Zij was, eduwe van Berend o tmeijer, die in
1828 in \ ijhe, a overleden. erdina hertrouwde
elf jaar later, in 1839, met de 70-ja rige orneli van
der een. Zij was echter niet in laa t haar, oning
te verlaten vanwege lichaam.gebreken. it volgens
een chriftel ijk attest van haar art , dokter
chaepman. Daarom werd hel huwelijk in de
woning van de bruid voltrokken, op de M Ik markt
in e n kelder onder h t hui van d I rio ier
lbert van Sa nt 11. erdina kon d akte niet
tekenen, mdat ze nooit had Ier n hrijv n. algen
d ov rlijd nsdataba e o cri cd crdina in
t843. Zij heeft dus nog ruim ier jaar, nau we
hopen, n gelukkig huw lijk gehad.
Het gro t te leeftijd er hil tu n de bruid
en d bruidegom bedroeg -1 jaar. De bruidegom
was 76 jaar oud en de bruid 2- jaar. De bruidegom
was Bernardu Hermannus Bauer, g boren p
23 augu tu 1 01 in Zwolle, koopman, en wonende
aan de Diezerstraat. De bruid, Maria W. E. H. .
Fahl kwam uit Dortmund. Haar ader, riedri h
Arnold Fahle \ as daar bankd ire leur. Hij was
56 jaar oud, t, in tig jaar jonger dan zijn hoon zoon.
Het huwelijk, dat in Dortmund wa ge loten,
werd in Zwolle inge clireven bij huwelijk akte
van 6 juli 1877. at zou zo’n meisje bezield hebben?
Ander. om, een oudere bruid met e n jongere
bruidegom komt ook voor. 1 n 1817 trouwde een
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 21 – nr. 3 | 115
11 Ja, ik wil
111 jaar Overijs else huwelijksakten
Familiege. hiede11i stnnt meer dn,1 ooit i11 de
beln11gste//i11 . Veel 111e11 e11 zijn op zoek naar ee11
b eld vn11 het I ven vn11 011z vooro11ders. Wnt dat
betreft eldt: eschiede11i leeft!
1n dez 1re11d hoort dit l11clitige boekje over
v rijs I e vooro11d rs i11 de vor111 va11 1111ekdotes
afkom ti 11it d iluwelijksnkt 11 vnn de burgerlijke
stnnd 111s en 1 11 e11 1922. Het boekj kwam tot
tnnd met het vrij111illig rtenm van het digitaliseri11gproje
t burgerlijke tand en znl medio 2005
verscliij11en.
led re 11 heeft te 111ake11 111e1 d b11rgerlijk sta11d.
eboorten, terfge1 allen en hu111elijke11 worde11
hier geregistre rd. Dnt i nl zo vanaf 1 11 toen in
Overijssel zonls in de meeste ederla11d e provin –
ie de b11rgerlijke stnnd werd i11 evo rd als gevolg
vn11 d i1,Jijvi11g van derln11d bij ‘1 t Franse keizerrijk
van apoleo11 Bo11apnrte. Met in nng va11 f
maart J 11 werde11 de Franse wett 11 t 11 aanzien
va11 de registratie vn11 geboort 11 ‘111welijken en
overlijd 11s van kra ht. fo elke gemeente zou de
re istrntie worde11 bijgeho11de11 door de ambtenaar
van de b11r erlijke stand. De Frnn en waren in L 1
111eer vertrokk 11, 111anr de door hen ingevoerde wij ze
vn,1 be110/ki11g registrnti is tol op de dag vnn
vandaag gehnndhnnfd.
11/ru111 v rij el is i11 mei 2000
b go1111e11 111e1 de infon11ntie uit d huwelijksnkten
vn11 de burgerlijke sta11d in te voere11 in een rlntnbae,
t II ind d ze gegevens 011/i11e beschikbaar te
steil 11. 111 het najnnr vn,1 2004 i het project afgero11d.
Ho11derdelf janr l1111velijksnkte11 in Overijssel
zijn voor ieder op elk gewenst tijdstip te rand plegen.
In d period 1811 tot 1922 werden i11 verijssel
220.600 huwelijke,, g lo1e11. Een team enthousiast
vrij111illi rs 1,eeft deze lwwelijksnkte11 in vi r
jnnr v rwerkt. Er werd in verschillende Overijssel e
gemee111e11 gewerkt. In/, t H i11 Zwolle werkten
de meeste vrijwilligers. 111 de g 111ee11tenr hieven
van Ens h de, 11e11ter, Kn111pe11 e11 i11 dege111een-
■ ■■■
tehuizen vnn tee111vijk, Rijs en, 1, ierde11 en
Twe111ernnd wnre11 ook vrij1villi ersten111s nctief
Ged11rende liet project zij11 de 111eest opmerkelijke
akten verzameld. an deze verza111eli11g i ee11
selectie gemnnkt, die in dit boekj t vinden i . De
teksten worden geïll11streerd met stukjes vnn de
huwelijksakten. Het doel vnn het boekje is dnn ook
vermnnk. Mnnr zek r geen leedvermnnk. W willen
grapp ige, mnrknnte en ontro rend infor111nti die
verbor e11 zit i11 de akten dele11 met ee11 roter
groep. H t laat iets zi II van het verf de11 vn11 onz
voorouders, i11 ee11 a11rler tijd, die we 11iet 11iL l11itend
111et onz h dendnagse ogen 111oeten bezie11,
mnnr di hi r zichtbaar en tastbanr wordt.
. ,. , , .
, ~
(
. . , ,
pr ,/. –

. ,., . )r • ‘ :~ .
I
. -~
•,/ / r t_,1t,,,,:_..f JL ~ ~/-;/4’#-11 i
>
, > .., , . ..,
r C y ,
. ( . ·-
11-
116 | jrg. 21 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
11 bruid van 61 jaar met een man an 32 jaa r; een Ie ftijd
verschil van 29 jaar. De bruid was w duwe van
1icolaas ter Meuten, die was overleden op 21 juni
1816. Ze heette Maria A1111a van Berkum en trouwde
op 30 oktober 1817 met Hendri us Bakker.
De 111 e t gebrui kte voornamen waren voor
1nanncn Johannes, voor vrouwen Johanna. e
top-3 beroepen voor mannen waren: arbeid r,
landbouwer en timmerman. Bij de vrouwen was
het groot te deel, 67 procent zonder beroep. Dat
verbaa t niet. D meest voorkomende vromvel ijke
beroepen vormden: dien tboden (circa 25 proen
t) en op grote afstand naai ters ( irca 3 procen
t).
Er wordt maar één kro ghoud ter vermeld,
één gouvernant en één ‘phorografi te’. Er waren
twee turfzakkenophoud ter , alsmede een kermi –
reizigster. Bij de mannen w rdt een kermismuzi kant
vermeld. Dit lijkt een gelukkig paartje.
Opvallend bij de mannenbero pen zijn: één
bce ten pelhouder, wellicht een vlooientheater?
Er I aren neg n choor teenveg rs, waar an er zes
uit Italië en 21 it erland afkom tig war n. En er
wa maar één zwartverv r.
Histori ch Centrum Overijssel
Je fanta. ie kan met deze informatie op hol laan.
r zijn boeken over le chrijven. Het i voor d
meer nu hteren onder ons ook mogelijk in het
Histori h Centrum v rij el (HCO) onderzoek
te doen naar d verhalen die ongetwijfeld achter
deze in fo rmatie zitten.
Het digitalisering proj et werd opgezet door
het H . Va naf 2000 is er gewerkt aan de digitale
ont !uiting an de huwelijksregister , mede in het
kader an een landelijk project and Rijk arch ieven
11 Regionale Histori che Centra: het Genlias
pr j t.
H t meeste werk werd verricht door een team
an vrijwi lli gers. Ze worden begeleid door het
H ok ver hillende O erij el e gemeenten
werken mee. Zo zijn er vr ijwilliger teams actief in
Zwolle, En chede Kampen, Deventer, teenwijk
en Rij sen. et het gereedkomen van de digitali –
■ ■■■

Lees verder

Zwolse Historisch Tijdschrift 2004, Aflevering 2

Door 2004, Aflevering 2, Afleveringen, Jaartal, Overig, Zoek in ons tijdschrift

■ ■■■
Holtenbroek forever
11 11-
54 | jrg. 21 – nr. 2 zwols historisch tijdschrift
11 nn ‘ t Bo t mavan
Hulten n
\ im Huij man
■ ■■■
Groeten uit Zwolle
Gezicht op Holtcnbrock, a. 1965
iet vcrz nden
D c r t paal v or de uitbr iding van Zwolle aan
rdzijd van d A2 ging op 17 eptemb r
19- de grond in. Deze nieuwbouwwijk, Holten broek,
had in de ·aren z tig grote aan trckkingskra
ht. Men\ oonde er graag.
De foto i medio jaren ,c tig gemaakt van,1f
het Zwart ater. Link zijn achter de dijk lang
de Klooicnberglaan vier natgebouwcn te zien aan
de Ba hlaan, die dan nog maar kort geleden zijn
pg I v rd. R ht p de foto staa t d Terbor he
t , n t r nnat aan d Händ ellaan met é n- en
t\ ekamerflat die bed eld waren voor ‘bcmidd
lde’ e htparen zonder kinderen n alleen taan de
hoogopgeleiden, die men tegem o rdig up-
( ol/ectie 1-1 ) pen zou n emen. Be\ oncr. van de Terb r h- este
\ o nden du letterlijk en figuurlijk p ·tand. l 11
en ad ertentie in d Z1Volse 011m11t van m i 1964
w rd de flat aa ngeprezen al raai gelegen met een
‘riant uitzi ht op het IJ 1-2′ arte \ ater land.
hap. Ko 111 anaf f 2 .oo ,- . B n di~d aan
eigen geld vanaf f 01 ,-.’ iter t re ht zï n nog
net twee bom n te zien die bij kindcrb erderij e
Klooienberg horen. De foto geeft een mooi beeld
van een j nge \ ijk, die archite toni he hoon heid
en netheid uitstraalt.
De nieuwbouw, ijk wa r nd 1970 v lrooid. Er
w onden toen ir a 14.000 men en. De\ ijk bleek
e hter t rk tijd , honden ‘ 11 er uderde en erpauperde
in d dertig ·aar daarna ziender g n.
ï nd jar n negentig werd be lot neen deel van d
wijk, Holtenbroek 1, te lopen en opnieuw rm
te geven, een pro es dat in ap ril van dit ·aa r een
eerste mijlpaal bereikte met de officiële ingebruikname
van de hernieuwde wijk. Lee. meer ver
H ltenbroek op de pagina •~ 56, 66 en 74.
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 21 – nr. 2 | 55
11 Redactioneel
In de herf t an het ·aar 1r8 peelde zich op de
dan nog pen zand lakt waar nu de wijk I oltenbr
ek ligt een welha, t urr ali ti ch tafereel af.
en enorme r od m t wit ge tipte padde toe!
kwam aan de ka el an e n dragline naar beneden.
it de buik and zwam kwamen een elfje en
e n kabouter. Het elfje overhandigd aan mini ter
H.B.J. \ it t van Weder pbolll en olk hu i ve –
ting een p, kje en een haar. De aard.e woorden
die zij daar ij uit prak erbrak n d b tovering:
‘ 1 tublieft meneer … en mag ik nu e n pla.je
d n? H t aanwezige publiek chat rde. Het
b trof h l laan van de eer te paal voor de wijk
Holtenbr ek. Blïkbaar had d vijfjarige Liesbeth
van \ oerden al elfie net i I t lang in de padde-
10 1 m eten I achten.
laar h 1 1 a dan ook niet nik : Zwolle mo 1
elangr” · eikern va 1
kei tu 1, 1 r r w rd al
roken to 111 – wolle met
r dan in e ide ën I aren
gel gd uctuurplan 195 dat tijden het
ezoek v, n de mi ni Ier werd gepre ente rd. Het
vormde e n v rdere invull ing van het uitbr iding
pi n van an Embden dat in 1956 al wa aank
taat in dit nummer centraal. D
in teek daarv or i uitermate a tueel. D grondige
anering di d I ïk momenteel ondergaat geeft
aanleiding tot b spiegelingen ver het ont taan,
wat er van de or pronkel ijke bedoelingen van de
bed nk r en plan ner i gew rden, en waarom
n g geen halve eelll na het laan van de eer te
paal gedecl telïke loop en nieuwbouw al enige
opl ing or d problemen van de wijk naar
b ven zijn gek m n.
Inhoud
Groeten uit Zwolle
Annèt Boot ma- van Hul ten
en Wim Huij man
Arcadfa van Zwolle \, im Huïsman
Het ‘ Pel ( t)erpoortje’ of Stien Eel ingh
op vrijer voeten Jeanine tlen
Holtenbroek in revisie Dirk Baal man
Holtenbroek forever Jan Roncken
Recent ver chenen
Marieke haap- t egman
Boekbe prekingen
Mededelingen
Auteur
■ ■■■
54
57
66
74
79
80
85
6
0111s/ng: Holtenbroek I vn11nf rle Terborch -vestc j111
gezien i11 oostelijke richting. Op rle voorgro11rl rle
Tmpjes1vo11i11ge11. Zie ook rle nfbeelrli11g op pngi11n
73 e11 rle plnttegro11de11 op de pngi11n’ 76 e1178.
( ollectie Het verstic/11)
11-
56 | jrg. 21 – nr. 2 zwols historisch tijdschrift
11 \ im Huij man
Arcadia van Zwolle
In de ·aren ze tig van de twintig te eeuw verree
in de weilanden ten noorden van de “nelw g
de nieuwbouwwijk Holtenbr ek. en eeu, enoude
naam – de eer t bekende vermelding dateert
uit 1342 – gekoppeld aan een m derne w onomgeving.
H c 111 i H ltenbroek ruim een eeu1 v or
dc1,e trnn ~ rm tie I a , alt t I z n in n g di ht
van rneli )an en ( trecht 17 6-Z1 olie 1869)
uit t 49. Hierin 0111 hr · f hij dez lo ati al h t
‘Zw I ch r adia’ een uurt van on huid en rede,
een pa rad ij elijk oord. n Jan en, ambtenaar
bï het kada ter en bij provinciale I ater taat, kon
het weten. \ ant hij I nde aan d rand van
z, lle aan de H ltenbro k rweg, die de tijd
d orliep I t aan d Klooienberg. Het gedi ht
b gint al volgt:
og cc11 loatstc rest ‘Zwolsc/1 Arkarfin’ i11 n11g11st11s 1965: ki11rfere11 op rle Holtcrdijk
111ct de eerste bcwo11er va11 rle op de nchtergro11rl gelege11 kinderboerderij
De Klooienberg. (Foto H1;1111ekc, co/Ie tie H )
■ ■■■
·o. IIIÏ)II Arkmli ,! o, l11•111dsc/1c ,,,,,,/s,/ouwrn!
frr welk ee11 1,1,_, gemord ,i111g ,k 11w oord 1111md1oww11.
Hi’t cffe11 gmen tapiit, dut luerde vdde11 c,m,
Alw,wr ‘1 g,1:zo1uh- ,·cc. ,·nu ~1111c wdlust :w,crt,
Of msrig 11e1krlig1, cJ111 ûch 11ir1 Il’ l>rrr<1<1,iwf,r, 1-frr i11geslik1e grns. gcrn.;r wur r,· l1crka111m•e11. De rier /oopr loeii,•111J 1,oorr, spri11g101·a sloor rn ,/nm, H,·1 wollig. c/uwp1,· wL·ic/1, 11,u,sr l1t·1 ,111.c/111/clig lam. Ik z,e /roe '1 moedig ro., \'/111 ktir en plo,·g 0111/rcvru, äc/1 wem '/end i11 l1c1 gm.<. zip, 1nj/1cid bor ko1111 g,"1·~11; Of i11 ee11 /u·r galop, re111 u111rn "111!.kcr ""· Die dt1 r1 '/e11tl brit>st i11 ‘r r,mcl. O! 1111111 Arfoc/111!
\ \’elk /1cerlijk .dwo11 wr r/1n•11•,•r100111 z,d, ~·,,or 1111111 ,wge11!
Ik beu op d11 gez1d11, gchul als opg,w,gr11.
De Zw11rtr \ Vat ers srroom kro1111 boog,gcll’IJS 011111111 /re,•,,,
E11 vloeit 1’1111 Zwolle <1[ lang, H,melt 111111rl1,,11c,·11 ·. Ook aan bo rdcrij KI ienbcrg, rond 1560 al in ar hi fstukk n g n cmd,, ïdt di htcr Jan - en nkel regel . Hij zegt daarvan dat het hui z r ho n' geleg n i· 'op den dijk, d r weideland mringt.' Het uitzi hl op het Zwarte Water i er ' ... heerlijk. H e zalig i het hier te leven al een b r.' T en n g I el, maar m t uit.wndering van bo r Middag an d utl k \ eg zi·n ann 20 4 alle agrariër uit Hol tenbrock ertr kk.en. e rond 1960 modern v r111gcgevc11 wijk heeft de tand de tijd niet weer la, n en wordt nu geren veerd. In verband met crpaupering en andere ei en aan het wonen i men in 2002 beg nnen met d I op van gedeelten v, n ltenbrock. n ok al i het 'cfen gr en tapijt' uit de, ijk verdwenen, het i te h pen at na de her tru turering ude n nieuwe bei oner h ï Ie en en w nen in H lten broek even gelukkig en 'zalig' zullen ervaren al Jan en in zijn 'Z1 ol h rkadia' heeft be !neven. In dat geva l i d crnieu, ing van l lolten broek zeker ge laagd! 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 57 11 ■ ■■■ Het 'Pels( t)er Poortje' of Stien Eelsingh op vrijersvoeten In dit artikel wordt vooral aanda hr be t d aan de herkom tge hiedeni van een re ente aanwin l van het l li l ri h entrum verij - el die li hl werpt op een t t nu nbekend gebleven a pc t van het lev n van tien el ingh in haar Zw I e tijd. Aam in 1 en an de eer te aanwin ten van het Hist ri h entrum verij el in 2004 betreft de aankoop van een grafi h werk door tien Eel ingh (1903- 1964 ). Het i een ongedat rde !in nede, getiteld 'P I ter P ortjc' en re ht nder in p tl d ge igne rd' tien el ingh'. In 2003 organi eerde het led lijk Mu eum Zwolle, t r gelegenheid van tien Eel ingh honderdste geboortedag Of I ept mber een tent ont lling met haar werk, waar vooral haar childerijen en w rken p papier werd n gel ond. D r d publicatie van een b ek m l n inventari atie van haar t en bek nde \ erk in 199 en de t·ent n I lling in 2003 zijn de belang t lling v r het werk van ti n E I ingh en, daarmee amenhang nd, d prijzen in de kun thand I enorm ge tegen. Het Hi t ri h entrum vcrï I i daarom bijzonder verheugd dat het een pr 111 h ft kunnen verwerv n die behalve d umcntair k arti tiek waard heeft 11 een aanwin t i oor de p g h-H ri he Atla Zwolle, de b eldverzam di hiedeni van Zwolle in b ldb . De voor I lling De afbeelding telt het Pel erpoortje voor, door tien Eel ingh - abu i elïk?- het 'P I ter Poortje' g no md. c afmeting an de afbeelding i 25 x 15,5 m. e taan al h t I ar v r het Pel erp rtjc p de ·mall ka aan de Thorbe kegra ht en kijken d or d p rt in de Drietrommeltj - te g p hel uithangbord van I gement De riend hap an Ja b de ric p nummer 14. In de p rt taal e n handk. r geparkeerd. an de muur recht hangt een dr ogr k. erder zien we een lantaarn die re hl be tigd i aan het tegen d P I ertoren aan 1ebouwde muurhui je \ atertraat 95. en lin nede, of linoleum n de, is een hoogdrukt hnick. Het i een a druk, gemaakt van n tuk lin I um waarin de delen di wit mo t n bl ij en met een gut zijn wegge token. Lin I um i g edk per n g makk lijker te bew rk n dan h ut, maar br kkclt n Ia . Van de lino nede 'Pel ter Po rtje' i n g een afdruk bek nd in een parti ulicrc collectie. Jea nin tt n Het 'Pelster Poortje' door tien Eelsingh (1903-1964 ), en. 1927- 1932. Lino ·11ede, af111eti11g afbeelding r x 1-, - cm. ( ollectie H ) 11- 58 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 Het Pelserpoortje, IIOl'embcr 1936. ll/11s/m tie uit 'Eigen Erf, nol'ember 1936. ( olie - tie H 0 ) Dezelfde voor telling van het doorkij · rtje in d Dri mmeltje ft ngh in een and technie v rd. dt zich evenee1 een par iere 1- ndere topografi che afbeeldingen van Zwolle do r tien Eel ingh Beh,. lve an het Pel rpo rtj h eft tien ·el ingh eind jaren twi ntig, begin jaren dertig in Z\ lle o k n lin nede gemaakt van de hui je rn t een o er tck a n h t begin van d \'\1ater traa t. Daar- ■ ■■■ naa t zijn r an haar tekeningen an Zwolle uit die tijd bekend an Het Kr mmc Jak, d Lauwerman gang de Buitenkant en het g b uw van d uitgeverij Tjeenk \ illink aan de ~lelkmarkL. De t kening van de Buit nkant b vindt zi h ind 1998 in d oll cti van h t r delijk Mu urn Zw lle, de o erige teken ing n b vinden ~i h in parti uliere collectie , ver preid ver het hele land. 1 Het Pel erpoortje Het Pel erpo rtje i een po rtje in de middeleeuw e • tad muur naa t de vijftiende-eeuw e rnuurtoren de Pel.ert ren, d, t t egang g eft t t de mall kade aan de zuidzijde van de Thorbe kegra ht. De openi ng in de tad muur i o it gemaakt ten gerieve van d b ntwerker (de z genaamde pel er ), die hun huiden en vellen daar in de gracht wa ten en op de kade tu en de gracht en d muur te dr gen legden. an de Pel ertoren \ a in de jaren dat tien Eel ingh de prent maakte niet veel te zien, omdat deze geheel aan het g nttrokken wa d r allerlei aanb uw cl . Een fot Het Pelserpoortje door ././. chaepmnn, ca. 192 . ( ollectie H 0 ) 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 59 11 uit Eigen Erf uit november 1936, gen m n vanuit h tzelfd landpunt, laat d zelfde ituatie on erand rd zi n, alleen de handkar ntbreekt. en tod r .J.J. haepman in 192 , g nomen vanuit de Drietrommelt"e teeg hoek \ ater traat in de ri hting van de Th rbeck gracht, t nt de p rt vanuit de tad zijd , met het droogrek en de handkar. Bij de anering en r n va tie van de noordelijk binnen t d n H t Eiland in het derde kwart van k de middeleeU\ e ad muur aangebom de pakhuizen n woningen. Bij de re tauratie an de tad muur in de t\ ed helft van de ·aren zev ntig kreeg de Pelen r n n ~ r e fa elift met een extra erdieping m t kantelen en een torentj met helmdak. Het twintig t -e u, e met elw rk v rto nt een gr t on tra I met de d rle fde tenen daaronder. Het extra torentje heeft oor pr nkelijk no it op d Pel ertoren gezeten. De inspiratie v or deze metamorfo e kwam an d ijndrager t r n p de tad platt gr nd d r Joan Blaeu uit 1649, waar p en dergelijk uitkijkt rentje wel i afgebeeld. In de Pel ertoren i nu een makelaar kant or ge estigd. ok het d orkijkj do r het Pel erp onj i niet m er hetzelfd ind de tad an ringt, eede helft v rige e uw en de nieuwbouw van 2000 naar ont' erp van atalini. In plaats van in d Drietromm ltje teeg kijkt m n nu an uit het Pel erp rtj in de ingang van park rgarag Q-Park Eiland, nd r Het iland. ni va n de prent De herk m tg hi deni van de pr nt biedt veel informatie ov r een nbekend gebleven a pe t van het leven van ti n Eel ingh in haar b gintijd al kun tenare in Zw lle. Het ' Pel t r P rtje' hing vijftig jaar lang in de i laurit in de woonkam r, later in de laapk het e htpaar F kko ic laa tr in januari 1903-Zwoll 1 eptember 1983), a i tent-a ountant, en Lientje Cornelia Anna Heerma van o (Roo endaal 11 maan 1906-ZI oll 21 de emb r 19 6). Zij hadden het ' P I ter P rtj ' ad au gekregen van ti n Eelingh, in de peri d tu en hun verl ing in 1929 en hun huwelijk op 13 ptember 1933. In hun ■ ■■■ woning aan de Maurit. traat hing teven een pendant van h t 'Pel ter P ortje', een lino n d van de '\ at r traat'. Op december 19 - werd d hter Pauline geb ren en p n februari 1939 zo n Johan Thoma . Pauline tr ink er de na h toverlijden van haar moeder het 'Pel ter Poortj ', haar broer de '\ ater traat'. Dit w rk\ a ale rder geen familieb zit meer. H t 'Pel ter Poortje' i te zi 11 p n interieurfoto van de \ nkamer Maurit traat 12 ind jaren dertig, aan de re ht rzijd hangt een uitv rgr te ~ t an het Kat rv r in 1929 door tien broer, de fo tograaf\ im ·el ingh. Lat r hing de pr nt naa t het raam in de laapkamer an het e htpaar. rbert Li n Heerma van , in 1927 n g ~ o nachtig in endaal, 1 geerde eind jar n twintig regelmatig bij haarzu Ida Hooft - e rma van o · op het Zwol e root Wezenland 39. Tijden die logeerpartijen raakte ien goed be ri nd mt:t de buren van haar zu , de familie tr ink wonend p ro t \ ezenland 40. Herb rt H rman J an tr ink (Zw lle 21 oktober 1 o-) , a in die tijd verlo fd met tien el ingh, maar zijn br r F kko wa n g e n vrij man. i\11 t tien el ingh \ erd Lien goede vriendinnen. In het Zwols Hi torisc/1 Tijd- \\ 0011kamer \fn11rit - strant 12 eind jnren dertig, met liet 'Pe/-tcr Poort.ie' 11m1 t ie11 Eelsi11gh. ( Pnrti 11/iere collectie) 11- 60 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 lnnpknmer lcwritsstrnnt 12 ei11d jare,, derti . ( Partirnlicre collt•ctic) sch · 002) nr. 1 i in d eten uit Zw n pr ntbriefkaar di op j 193 g ven en E 1- ingh aan Lien H va . hap tu Li k , t dat zij zi h in 1929 verlo it \'n11nfli11ks: Lirn Hccrma mn \los, 111e1•r. .D. troink- cl1111idt, tien Eelsingh, de heer]. Til troi11k, 1•oor cnfé-rcstnimwt D Hnr111011ie op de rotc \Inrkt, 1927. ( Pnrticr,liere collectie) ■ ■■■ de p riod 1927-193t dateert een aantal familiefi t ' , waar p ti n o rk ml. Lien tr inkH rma van he ft deze haar h Ie leven z rgvuldig bewaard. ah, ar d d kwamen z in bezit van haar dochter. p een fi t uit t927 zien we tien en Lien met de ouder. van Fokko en Herb rt, d a uradeur J.Th. tr ink en zijn echtgenote .D. tr ink- hmidt p de r te Markt voor café-re taur, nt D Harmonie, jui t v rdat zï in tappen in de bu n ar Kampen. tien t at in h t midd 11, Li 11 laat link . peen fot uit 1928 taan tien en Herbert lijf gearmd v or een hui . H rbert i op deze ~ t pvall nd deftig gekleed met een h ge hoed. tien draagt e n modieuze pothoed en een man tel afgezet met bont aan de tie11 Eelsi11gh en Herbert troink, door ee11 onbek 11defotogrnnf, 192 . (Pnrticulierecollectic) 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 61 11 kraag en mou1 en. en ffi iëlc tien en Herbert w rd in 1 30 ge nbekendc fotograa , verm edelij r Jan Anth ni cl ingh (1 66-1949). be tonden nog meer vriend ha n tu - leden van de famili oink en ingh . 1 ee tante van F kk Herbert, Iefk an Daal n Bui anl de m ri -K p (weduwe van d j ng overleden Bram van Daalen Bui ant de Am rie, kun t hild r in Nun peet) en haar zu - l r m vr uw ckke -Ko p , 1 aren g ed bevri nd met d udtr van tien I ingh. p een ~ to eind ·aren twintig zien we hen in de tuin an illa inquenda, het woonhui ann x fot grafi h atelier van Jan A. Ecl. ingh aan de Beuk nall e. p de voor te ri_j ziu n link mevrouw Fckk -K p · en r ht H rmina ccrtruida Uvli ) hmidt (een ander tante van F kko en H rbert, zu ter van ■ ■■■ 11idt ), op de, hteraalen Bui ant d m der van tien hcucrmann (1 67- . cheuermann wa afkom tig L zinde familie, net al an Daalen rie. en ti n E I ingh en Hert ert troink i tot nu t n g niet gepubli cerci. Via mondelinge ovcrle cring wi t de dochter an Fokko troink, Pauline Jonker - troink en de vorige eig nar s e van de prent 'Pel t r Poortje', te vertel! n dat tien en haar o m H rbert in de jaren 1927-1931 een vrienden lubje hadden dat geregeld bij elkaar ver de vl er k, am om piano t pelen, t drinken en hapje te nuttig n en plezier met !kaar te maken. Herbert ·peelde op tien~ piano 1ie11 Eelsi11gh e11 Herbert 1roi11k, door ee11 onbekende fotogmnf, 1930. (Partic11/iere collectie) 11- 62 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 ■ ■■■ {11 rle t11i11 l'flll villn Li11que11rln, mevrouw Fekkes-Koops e11 fies c/1111ir/1 op rle voorst rij. Achter: Iefke vn11 Dnnlen 811issn111 des Amorie- Koop e11 hristi11a E •/ i11glr - cl1euemw1111. Door ee11 011beke11rle foto maf, vermoedelijk Jn11 A111ho11i Eelsi11 h. ( o/lectie H OJ · enmarkt 29.2 Dit pand had z in eptember 192 vo r 1000 guld n van ha r vad r g ko ht. en opvallende o er enk m I tu · n deze men en i dat d mann lijke leden ijna z nder uitz ndering woonachtig 1 aren in de eera lleebuurt. Eén van de I den van h t vrienden lubje wa Jan KI ter ( w lle 4 november 1902) , tandart in de mma·traa t. In zijn werk.kam r hing t t zek r 19 o r te t k · e ·· w I c typ n'. Jan t v Mau ', Maria Loui r d 1, einde eera llee. Zï ter van de Zwol tad - archi tect Lo die het door hemzelf ont en 1 nde. re ad -pro ureur 1 F tr,at 22 en (in 1 2 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 63 11 wonend Bitter traat 1 3, in 19 7-19 o aan A-plein 4 ). J Burba h had o k twee werken van tien in bezit, een grafi ch druk van het Pel rpoortje en een tekening van de auwerman gang. Piet Bo , zoon v, n beeldhouwer Piet B s enior, in het dagelijks leven piano temmer in Z1 !Ie en later eigenaar van een pianohandel op Koe traat 25, richtte in 1930 de populair te jazzband van Zwolle p, 'The L rudge. '. \,\lillem van der een publieerde in 1ijn eerste Acl1temitkijkspiegel een ~ to van Th Drudge , repeterend in 1 30 bij tien ·el. ingh thui aan d en markt. Het gezel hap b tond uit )urrie Piqu t, tien Eel ingh, Pi t Bo , ndré Bo , H nk Z lhor ten) hn \ olff. )unie Piquet en Herbert n Fokk troink ■ ■■■ hadden dezelfde oom en tante: Dirk en Tine troink-Piquet. Dirk tr ink, J h, n Th ma troi nk (vader van Fokk en I erben) en Ja que Piquet (behalve k pman ook on ul van Frankrijk.) ormden in het begin van de eeuw de firi 1a troink, ijzen arenhandel in de Diezer trnt. Johan Thomas beg n in 1912 echter voor zi h zelf al a uradeur en Ja que Piquet I ïdde zich na zijn huwelijk m t mej uffr uw\ .). ten D cha te aan de dr gi terij de ude ,aper, later daarin pgev lgd door z n Jurrie . "en deel van dit rienden lubje kwam ook in andere ·amen tellingen bïcen. De volgende ~ t laat een ze tal heren zien, in 'kennelijke taat ', acht r een tafel in het aan het Zwol ·c tation plein 2, n11g11st11s 1930 in hotel-restt11m1111 \ln11 Gijte11beek: zit/ell(f I m1nf li11k Piet Bos, Fokko troi11k, \ \li111 E lwi. c11 /-lcrl1crt 1roi11k. tnc111 - dc Jn11 Klosters c' II Jn11 Jn11sc11. (Parti ,iliere collectie) 11- 64 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 Li11ks: nc/11erzijrie 111e1111 2 n11g11s111s 19 o met lw11dteke11i11ge11; rechts: achterzijde 111e1111 29 juni 1931 111et 011rlemw1 de lw11rlteke11i11ge11 vn11 tie11 Eelsi11gh e11 H rbert troi11k. ( Partiwliere collectie) gelegen hotel-restaurant an ijtenbeek, na afloop van een etentje ter gelegenheid van het b hal n an h t diploma O boekhouden door Fokko tr ink p - augu tu 1930. Zittend vanaf link Piet B , Fokko troink, Wim E hui en n Jan Jan en. Aan het menu te zien hebben de heren flink ge muld: an Gijtenbeek serveerde er hillende voorgerechten, tomaten oep, tarbot met eier au o sen haas met groeten, alade, kalf: - oe ter met ompote, noga ij en vruchten. De verloving van tien en Herbert heeft waarhijnlijk geduurd tot 1932. Het laat te chriftelijke bewï an hun relatie dateert van 29 ju ni 1931. Op de achterzijde van een menukaart met die datum ■ ■■■ 'ter g I g nh id van ader 60'· verjaard ag' taan de handt keningen van Stien en lerbert, onder die van Fokko, Li n, tante ies, Tante lefke en moeder en ader troink. Waar m h t uit raakte v rt lt de familieoverlevering niet. In i d r geval vertrok Herbert troink eind november 1933 naar Apeldoorn en liet tien Eelingh zich op n m i 1935 uit h t Zwol e bevolking regi ter uit hrijven en verhu i d ze an Kamper traat 30 in Zwolle naar Jodcnbree traat 25 in Am terdam. In Am terdam kr eg ze childerle en, ontmoette toonaangevende kun tenaar n werd lid van kunstenaarsverenigingen. Haar leerlingenatelier in Zwolle hield tien wel aan. 1 n het begin van de T, eede creldoorlog, op 5 februari 1941, trouwde ze in m terdam met r / / /) 1 u. '(. I .,L.,, , ~ t;:JJvJa (_, ~ -~ 5~ 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 65 11 Roelof Frankot ( 1911 -1984) die ze al in ZwoUe had 1 ren k nn n. R I Frankot, a weg n dien twei gering in Zw !Ie gedet ineerd. \ aar hijnlijk be loten tien en Roel na dien invrijheids telling am n naar 111 t rdam te gaan. Roel Frankot wa a;i nva nk lijk ook f tograaf, n tal ti n ader en broer. Op 27 mei 1944 werd hun dochter Margre t geboren in het Zwol c ophia Zi k nhui . tien. ex-verloo ·de Herbert troink trouwde tegen de zin v:m zijn ouder op 2 november 1939 in Apcld rn met\\ il Hul hof uit Helmond. Herbert uder , aren zo sterk tegen dit huwelijk gekant dat Herbert en Wil genoodzaakt werden voor het Kantongere ht te trouwen. elukkig hertelde de relatie tu sen ouder en zoon en choondochter zich later weer. Herbert troink, in pecteur a uran tiën bij de V Assurantiemaatchappij De Zeven Provinciën, overleed 19 augustu 1978. Bronnen: Mondelinge mededel ing Pauline Jonker - troink,janu ari 2004. Roel H. mit-Muller, tien Eelsi 11gh 1903-1964, Zwolle \\ aand r 199 . Willem \'an der een, Zwolle i11 de achteruitkijkspiegel, Zw llc 1999, p. 97-98. 1 li. t risch entrum vcrij cl: Burgerlijke tand cmecnte Zwolle 1860- 1940; Adre boeken Zwolle. ■ ■■■ oten Mrt dank aan mevrouw dr . E.A. van Dijk, c n erva tor tcdclijk il.lu cum Zwolle- en 111 vrouw dr . R. Smit- luller, die bezig i met de invcntari atic van het graft h werk van tien Er! ingh. 2 Stien zou na haar midd !bare ho I aanvankelijk pianolerares worden, maar ze be loot na k rk tijd sc hildere te worden. De muziek gaf ze niet op. Ze nam deel aan het Zwol e damesorke t 'The Pick Pocket '. Bovendien •af ze in de jaren dertig de t0cn zeer popul. ire Zwol e jazzband The Drudge'. gelegenheid in haar atelier aan de ssenni:irkt te oefenen. Zie R.H . mit - Muller, Stie11 Eclsi11gl, 190'- 1964, Zwolle 1998, p. 7. J Tante 11ies (mevrouw H.G. hmidt) en tante !elke (me rouw an Daalcn Buissanl de AmorieKo p ) , o nden m t elkaar amen, aanvanh•lïk in de Oosterlaan, later in de Juliana trnat op een bovenhuis en vanaf midden jaren dert ig op \ e terstra al 6. Mies had het huis in de Westerstraat gekocht en lefke zwaa ide daar de cepter al hui - houd ter. ededeling Pauline Jonker - troink. 11- 66 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 Dirk Baalman Din,~rm11 rlat het herstel vn11 rle 11erbi11rli11ge11 direct ,w rle oorlog weergeeft. ( it: 'Ee11 hnlfjanr \lrijl1eid. 180 Dagen Opbouw 11a I oo Dagen Afbraak ' Oen Haag 1945) Holtenbroek in revisie De Zwol e woonwijk Holtenbroek mag zich de laar r tijd in een grote belangstell ing verheugen. aarmate de vernie uv,ing van cl wijk het taclium van papier en overleg v rru ilt voor dat van daad\ erkelijke loop en nieuwbouw, wordt er met nieuwe og n naar gekeken. ind _003 1 ïdde het redel ijk useum een expo 1t1e aan de wijk. Die werd bekroond m t de start van de verkoop van de eer te nieuw g bouwde ■ ■■■ woningen. Het vernieuwing pro es in het wijkdeel H ltenbroek 1 , ordt begeleid door een reek kunstenaa rsinitiatie en, die op een bepaald rigi nele manier de aandacht op de wijk ve tigt. n in een educati pro'ect van ze ve rij el e erfg ed in t Hingen wordt d wijk nog een in het licht gezet met onder meer een bijlage van de Zwolse 011ra111en een tweede kun tproject. Tiidsverschil tusschen verzending en ontvangst van brieven Winter 1944/'4S Amsterdam Mei 1945 Juni 1945 Juli 1945 Odober 194S Elke centimeter stalt 1 dag vervoertijd voor 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 67 11 Tu en al dcz nieuwe gezi ht punt n kan het g n kwaad de blik nog n t wenden naar de peri d van het ont taan van de wijk, de jaren ijflig van d twintigste eeuw. BOU\ en a d l\ ed \ ereldoorlog wa her t I van het n rmale lev n de belangrijk te pgave. De infra lru tuur 111 et I ord n h r teld, de omrnuni atie p gang g bra ht, de pr duet ie en v r prciding an bouwmaterialen worden ge rgani eerden de arbeid crdecld ov r de Ie tak n die aan d ord 1 aren. D b u1 wa er daarvan maar én. oor de b uw an w ningen en het her t I van chade d r bornbard m nl · n in t den I rd en nl raai ge rgani eerd apparaat in h l Ie en ger epen, waaraan de rijk gema htigd vo r de wederopbouw, dr. ir. J. Ringer , 1 idinggaf. nkele thema I erden in dez periode actueel di d eer te de ennia na de rl g niet nel zouden erd1 ïnen. Depr grammeringvandcb uwprodu tie wa er , n, n entraal ge tuurd teem van bouw ontingent n wa een ander. een gem entc ntingenten I oning n wild erwer en, wa daarvoor e n vo rwaarde dat zij een tru tuurplan had. Dat plan bood oor de lange termijn het kader, a, rbinnen de I oningb uw in een gcm nt zou plaat inden. ted nbo uwkundige bureau kregen het daar knap druk mee. ok an d ntwerpkwali eit en aan de wijze van uitvo ring w rdcn in to nem nd mate ei en ge teld. inzet van ar hite t n werd verpli ht, h t g bruik van rationcl bouw sternen werd beloond m I extra woning ontingent n f m 1 extra sub idic. Zo kwamen de beroep groepen van de 1111 erp r I eer in beeld die in d oorlog d r een ber p verbod I aren g trof~ n. n de b u1 wcr I w rd geprikkeld m de werkwijzen nauwgezet t ond rz eken en te optirn li r n. Rijk n 1emeenten peelden du een centrale rol in de peri de van de wederopb uw. oor b u, acti iteit van de gevraagd mvang waren de , ningb u, ercnigingen vaak niet toegeru t. Zij war n g richt p beheer en p ragen an nderh ud, maar minder p pr du tie van nieuwb uw. aak I erd d, ar 111 d g meent d prin ipaal bij b uw pga en. ■ ■■■ _.,, ... 7···,,.·· .. Ideeën tedenb uw nar hitectuur werden aang at 111 L urgenti en daadkra ht. Tijd m r er t denken wa er v el minder. aarom werd voortgebouwd op de id "n die al v' r de oor! , ntwikkeld waren over t d nbouw, , oningb uw n ar hi t tuur. Daarnaa t leek d oorlog e n peri de te zijn g w t van eel denkwerk p d ze gebieden. Zo w rk te en rudiegrocp I ningar hitc tuur aan ideevorming v r , oningplaue0 ronden en , erd g tudeerd p I ijzen van erkaveling. Met deze thema' bereikten cd rland c akgenot n tmct1111rpln11 voor Zwolle vn11 Vn11 E111bcle1111i1 19 : 11it!Jreirfi11ge11 nn11 de 11oordzijrle, 111c1 Ho/1e11broek nis 1111111111cr 1. ( ollectie Het Over tic/11) 11- 68 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 .. ~.I ~V') l rccdl ~ J e.? ''15'"' d ? ~ex: C• Hl l!J l !!'""''"~ .... Arcl,i1ec1011i cl, n111bn J,1 ,,n" \la11 E111bde11. ( ir: ir. ./. vn11 E111bde11 /,. i., ' 11ze B011111k/111S/ 1'(1// 11/11!11 dng ', Dc11 /-lnag (Ten /-{(1~('11 , OU0/1\V) omstreeks 1955 ) na de o rlog internationale faam. Maar ook werden de er hillen in opvattingen tu en de meer modern en de me r traditionali ti ch georiënteerde ontwerper , die v ór de oorlog zo I erden gckoe t rd, nog een tegen het licht gehouden. Waren de modernisten vooral vóór open verkaveling wïzen, platte dak n n het gebruik van moderne materialen zoal. gla en beton, de traditi nali ten he htt n aan de 'kerk in h t midden', 'hui · en hor, het gebruik van bak teen en kappen met pannen. De gr epen reikten elkaar letterlijk de hand in wat zij noemden een 'shake hand 'ar hi te tuur, omdat zij inzagen dat geki ebis over akopvattingen de bouwopga en van de I ederopb uw niet lot een goed einde zou brengen. cel van de ideeën an de moderni ten zijn in de nao rlog e stedenb uw tere htgekomen. hciding van de ver chillende functies (wonen, werk n, re reatie en verkeer} 1 a één van hun dogma' . Een effi iënte verkaveling, die de woningen van voldoende licht en lu ht zou voorzien, wa een ander. tandaardi atie met (voor Ho/1c11brork /, 111nq11c11r 200 . O1ufemm1 de stempelstmctuur e11 dnnrbove11 het voorstel l'Cinrdc 1•emie/l\vi11g 111 sse11 Moznrtlnm1 e11 Beetl,ove11/nm1. (Collectie /-let verst ic/11 ) zover aanvaa rdbaar) r p titie en rationali atie met (waar mogelijk) indu trialisatic waren and re thema' waarm e zij probeerden veel en goedk op te bom en. Di principe waren in de ja ren twintig en dertig uitgewerkt en vo r hete ·r t tocgepa t. Er I erd de tijd internationaal o er gecommuni erd, met name in de internationale congre sen over het nieuwe bouwen: ongr lntcrnati nau d'Architectur Moderne, kortweg I 1. Het eerste congre van 192 viel niet toevallig ongeveer samen met de pre entatie van het Algemeen it breiding plan (A P) d t orneli van Ee teren voor Am terdam had ntworpen. Dat plan werd door de stedenbouwer en archi t eten vnn IMvt al een uit tekend voorbeeld gezien van wat zï voor tonden. Hun gedrevenheid in het vinden van oplo ingen voor de vraagstukken van ma awoningbouw wa zonder twijfel ide logi h van aard. e groep wa werkelijk geïntcre eerd in het woningvraagtuk en . laagde erin reuzen hreden te zetten op weg naar goede en goedkope woningen oor lage inkomen groepen. oor het rebtief k tbare element 'keuken' propageerden zij het effi iënte mod I dat in Frankfurt wa ntwikkcld, maar bij vrijw I lke ederland r bekend i , 1 de Bruynzeelkeuken, die Piet Zwart voor de bekende Zaane fabriek ontl ikkeldc. atuurlijk wa de gro p het over meer zaken een dan oneen en zagen de leden ervan de magere ac eptatie van veel van hun ideeën óór de oorlog al en miskenning. Een ri ticu bestempelde hun ongres en ook wel al de ongrè lnternation, Ltx d dmiration Mutuelle. Rationeel Kregen deze g dachten over ration el bouwen vóór de oorlog maar 111 ndje maat een kan , in het licht van de wederopbom kwamen zij al een ge chenk uit d hemel. el m t n eer t de geve tigd po ities nog worden ge Ic ht: in de bouw- en on twerpmarkt hadden de traditionali - ten het voor het zeggen. Zij hadden de belangrijke opdrachtge er aan hun zijde, waaronder het rijk, dat met een rijksgcbolll cndien ·t en rijk bom - mee ter de overheid an een troom traditionali - ti ch geïn pireerde geb uwen voorzag. De zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 69 11 opdra hten voor d w d r pb uw van gebombardeerde teden lek n ook in er te in tantie naar d z groep te gaan, met ag ningen en Middelburg als d mee t g wraakt oorb elden. it n trijdpunt: de traditiona li t Berghoef en de moderni t an E t ren waren beide hoogleraar, an de TH-b uwkund in D 1ft, maar weigerd n jar nlang een wo rd m t !kaart v.ri elen. Da h t werk in de wereld r vaak ander uitz g, illu tr rt een man al an Embd n. fge tudeerd aan d TH in de jaren dertig b loofde zijn tud ie I i d h fvan de tradition I ar hit ctu ur en l d nb uw, profe or ranpr Molière, een euvr in bak teen, met kappen en neo-romaan e kerken. 1 laar aan zijn tedenbouwkundig ontwerp van Holten broek i g ed te zien dat de chei ding der gee ten ni l altïd z Irak verliep al bij B rghoef en an Ee t ren. Het plan voor H lten br ki. be li t modern n rati nee! in de zin van het P. · nuit h tb k"e dat an ·mbden k rt na de oorl g uitgaf 111 t zijn gedachten over archi - ■ ■■■ tectuur preekt wel i \ aar n o rkeur vo r ertrouwd rmen, maar b vena! n uperieurc b h er ing van het ambacht van de architect en e n cherp oog voor het vonngev n. En daarop kond n ont\ erper elkaar vind n, k al hun maak licht ver chi lde. Z k r ook mdat er in de wed r pb m een national pdra ht 1. g. I at maakte h t mogelijk dat de traditi nali. ti he verkaveling om r denen van rationaliteit plaat maakte voor die van de m demi ten, l r. ijl op die modern erkavelingen heel anzelf prekend baktenen flatje met pannendaken verrezen. Holtenbroek In een tru tuurplan werd de nieu1 e tad uitleg opgedeeld in o rzichtelijk eenheden. crzi htelijk v r de to kom tige bewoner , die in amen hangende wijk n de ocia le erbanden zouden vinden op e n haal di ze k nden verzi n: de 'wijkgeda ht ' ademt uit alle naoorlog e plannen. verzicht lijk ook voor het plannen an de T pisd,e portiek-etngeJlat zo al· ze Mem/ i11 de 111crieropbot111•111ijke11 zij11 •ebo11wd: gcprcfn/ Jriceerde be1011ele111entc11, i11 de fa/Jriek ge111aakte gevclkozij- 11e11. niet ho!!,er r/(//1 ,,ier la •en, 0111dar anders e 11 liji nodig werd. ( ollcctic Het 011erstich1 ) 11- 70 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 Holte11brock: 01•erzic/11 over het ce111mlc groen gebied l'tlll het nsse11 - kruis. In deze zone 1verde11 ook de schoh·11 gebo111vti. ( ollcctie Het verstic/11 ) boU\ producti , wat mini terie van l elan wa bij h l ve rl n n van ontinge nten ( ·om maar rn nd· m, tl en voor de b u1 markt in ve rband met de productiecapa iteit. Zo werden voor Zwolle Noord al dire t drie eenhed n b noemd: Holtenbroeken de noord lijke I ïken 2 en 3 (lat r d a-landen ). Holtenbroek zelf werd met e n , nkrui erde Id in vier buurten, heel rati neel aanged uid met I t t 4. lke buurt werd verka eld mei eenheden die werden pgebolll d uil een amen hangend tel I o nblokken: de zogenaamde ' tempel '. In een tempel, mee tal be taande uit drie lot ze woonblokken, trof je bijoorbecld een woon blokje voor starter , een voor gezin nen en een vo r bejaar !en aa n. De blokje werden aan de doelgroep aa ngepa t en zo nt - 1011d enige varia ti bi nnen een tempel. an zo'n ■ ■■■ tempel k nden er ver !gen vele worden gen•ali eerd, waarbij de opgave I a om een vcnwi ht te vinden tu en a wi eling ( orkom e nvormighcid) en re titie ( r ë r tt in v rband met de efficiën tie). Vo rzieningen in de wijk werden gepland op ver hillende niveau . r wa de buurtwinkel, het 1 ijkl inkel entrum en r wa d bi nn n rad voor d grote inkop n. Er I a d zandbak o r de d ur in het bi k, er I a het groene a enkrui p I ijkniveau en er waren de groene buil nruimt n, z al lang het Zwarte \Viller, r de re reati op tad ni eau. Er was de nelwc, om b ol ie m t 1 ederland te verbinden, de vierba. n ringweg om de wijk te bereiken, de wijkonl !uiting weg en er 1 a de bi kont !u itin g, alle met hun eigen pr ficl en be tratingmateriaal. 1 n alle denken ver plan- 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 71 11 ning valt deze aanpak te rug te vi nd n. Een w nbl k , rd geda ht al e n element da t lo in d gr en ru imte van de wijk z u taan. De g I ten b U\ bi kken, waar de voo roorlog e teden mee gebmn d , aren, hadden afgedaan. Men vond dat ze te weinig konden worden geventileerd en l weinig zonli ht kregen (de ang t o r tub r ulo ·c wa n g gro t). Dat met d bouw in rï taande blokken de ez nning erb terde wa nrni kenba, r, m ar het be tekende o k dat bi kken alzijdig mo n , 1, met balk de - tzij htbar a ht en dr wa zi ht. r ve ve n. Mozartlaan mooi te zien hoe tclken twe h a aar gez. ne bi kken een binnenru imte i g cl. In de ok et trappen hu i naar de gal in d g me happ lijke tuin een ki iner, lager blokj met nder type woning. roen Het maaiveld wa gedacht al een groen tapijt, waarop de , oonblokkcn in het gelid , erden geplaat 1. et :i nkrui w rd de h ofdgro ntru tuur, w:iarin de holen en kerken een plaat kregen. :in het Zwarte \,\la ter een accent in de rm van een t ren na t aan de zuidelijke punt een d rg lïk a ent met d t ren bo en het \ inkelntrurn. rn h t krui in d a gr en Le houd 11, h e 11 gemeen happ lï k punt t gev n, wa hier en paviljo na htig g b uw gedacht met een openbare fun tic. • t , erd het kantoorgeb u, dat de \V, vin in gebruik nam. e I me r dan e 11 ar hit t ni h I nder wa dit du t - d nb uwkundigccnbel,ngrijkg b u,. H t b heer van al die penbar gro n ruimt wa v rd eld ver de g me nt en de b berende woning orporatie . Zek r bij de blokken met fla twa er ge n parti ulicr groen. 1 n veel wijk n peelde h t gr n een rol bij d n tuuredu atie, wat t t uiting k\ am in een rijk ortimenr an b men en truiken ( 111 van naamplaatje voorzien ), maar k in de , an leg van dieren weide en eenden hui je . 1 n enkele gevallen werden ze i[ de n ten oor zwaluwen in <.Ie ar hitcctuur meeon l \ orpen. ■ ■■■ y teem Het nadenken o er tedenb m en archi te tuur vóór en in de T, e de \Vereldoorlog heeft e n te m opgele erd, waarm in d period an d \ ederopbOll\ met goed ge olg de reu , ch tige bouw pgave kon , orden aangepakt. Dat r t 111 had betrekking op d tedelijk fun tie , d rka - v ling, d r I an het gro n, d rdcling an de w ni ng n en d tandaardi ati an geb u, nderdel n. Betonfabri ken pc i, li e rden zi h in het maken van bijvoorbeeld vloerelementen kozijnen of raamomlij tingen, trapp n f dak 1 - m nten. Timmerfabrieken nt t nden die Li h ri htten op h t mak n an k zijn n trappen. e organi ati van het b uwpr \ crd a, n de ene kant nderdeel van het geheel v n het planning apparaa t en, and andere kan t , erd het ze lf meer n meer een k, e tic an logi tiek en montag in plaat van trad ition el bouw n. 'Met t ntje t pel n los n \ ede w ningn d niet op', z merkt n de m dernen nder de ar hite ten graag op. Dat y teemdenken kwam onherroepelïk o k in de vormgeving tot uiting en toen de waardering daarvoor afnam, kwam de appre iati r wijk n zoa l Holtenbroek ook onder druk te taan. eg daarbij een om gebrekkige bouwl,..-walitei t, ver- Voorzie11i11ge11 werden op blok11i11ea11, op b1111rt11iven11, wijk11ivem1 en tnd 11Îl'cn11 gepln11d: de oöp al b1111rt. 11pcr. ( olie ·ti Het l'ersticht ) 11- 72 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 Plnttcgro111/ /-lolt c11 - brock. /-let groene n$Se11kr11is (111ct holen c11 n11rlerc voor::ic11i11 - gc11 ) verdeelt tie l\lijk i11 l'icr b1111rte11. Li11kso11- rler ligt het l\lijkgcrleclte Holte11brock /. ( ollectie Het Oversticht ) anderd i en ten aanzien an bom fy ica (geluid, v rwarming, vocht, i olatie) en andere a pecten van , o nk, alit it (badkamer, keuk n) en er ligt e n ala aan r denen v r ew n r om te vert rekkcn z dra zich de kan voordoet. ok in b olle i het rondpompen van bewoners een thema, net al in de re t an h t land. an Holtenbroek naar de a-land n of Zuid, van Zuid naar Itter ummerbroek n van daar we r naar rad ha gen: o k dat zijn vormen van vooruitgang. Wat a hieraan d ze ketting o, erblijft i een wijk met de 111 c, te g breken, maar w I met de goedkoop te , oningen. Kan n vo r niem groepen bewo- ■ ■■■ ners, maar geen melkkoe vo r de orporati die steed minder het geld bijeen kri jgt dat nodig i voor een teed grotere ren vat ie. De huidige herstructurering van Holt nbro k moet op dat probleem een antwoord geve n. Bij de keuzen die moeten word n g maakt, i het goed om terug te kijken naar de uitgang punten die bepalend waren bij de bouw van het tad - deel. Door alle dingen te onderzoeken en het g ede te behouden, kan een bijz nderc, ijk ont taan en dat i nodig, want gcw nc wijken zij n r al genoeg. 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 73 11 ■ ■■■ Holte11/,roek 1 vminf de Terborch-, ,este flat gezie11 i11 oostelijke richti11 . Op de voor ro11d d Trnpje wo11i11 e11. Li11k bo1,e11, i11 liet gebied rond de Bccthove11/aa11, is 1111 de re11011ntie nm, de gnng. Zie ook de plattegro11de11 op de pagi11a 's 76 e11 78. ( ollcctie Het versticl,t) 11- 74 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 Jan Roncken Holtenbroek forever Het artikel van irk Baahnan 'H ltenbroek in revi ic' het top heldere wijz de maa thappclijke kader en de tedenbouwkundige ideeën waarbinnen wijken al Holten broek zijn ont taan. In deze bijdrage wordt be chreven wat er de laatste jaren is veranderd en wat er nog op tapel ■ ■■■ staat. De nadruk ligt daarbij op de fy i k a peet n en op h t bezit van d corp ratie . Holten broek voor de middenkJa e? In Holtenbro k staan ong veer 4500 w ning n. Tachtig procent is ocia le huurwoning en in de \ ORclv/11 ·/1ti111prc.-sic w 111 ~epln11rlc 111011i11 ,e11 op d plnnts va11 de voor111alige portiek\\1011i11ge11 ro11d de Beetli ove11/an11 (fase / 1111 11 Ho/1e11/;roek I ). tart bo11w 111ei 2004, opleveri11g V(l/1 de wo11i11ge11111ei 2005. (Projecttea111 Holre11broek 1) 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 75 ·aren vijftig (vanaf 1958) en ze tig gebouwd door de woningcorp ratie deltaWonen (voorheen avo\\lzn) en \ Z. 1 n de jaren ta htig wa Holtcnbrock niet de prettig te wijk om in te wonen: veel vandali ·me burenruzie , drug overlast en ervui ling. In een deel an de wijk waren ook het gedateerde woningaanbod en een oneven, ichtige amen telling van de be, oner. belangrijke orzaken van de problem n. Dit i de tragiek van na orlog e wijken al H lt nbr ck. c , ijk i oor pronkelijk g b uwd vo r lagere- en midd ninkomen , maar kreeg vanaf d jaren tachtig te maken met concurrenti van tad uitbreidingen. Dez niell\ e wijken hadden voor de middengroepen meer te bieden. In I ijken al Holt nbroek kwamen nieuw b woner die niet veel te ki zen hadden. Het wijkg d elte Holtenbro k I werd daarmee voor een deel van de bewon r een doorgang hui , een gebied waar je alleen wo ndc mdat ·e niks beter kon krijgen. 'v\ e zec:g en uitdrukkelijk' o reen deel van de bewoner ', omdat elen heel b wu t en po itief voor Holtcnbroek blijven kiezen. \ e preken aak met jonge en oude bewoner die vo r geen goud weg I illen. Een toekom t chet voor de, ijk In de jaren neg ntig zijn de ialc problemen en de overla I in ten icf en u e vol aangepakt, met een betere leefbaarheid en fcer als resultaat. Maar het , a wel duidelijk dat de , ijk meer aanda ht nodig had dan een extra politiepo t en hier en daar een rcnovatieplannctje. De gemeente ging daar 111 aan de lag met hel maken van een kader. tellend plan, het I ijkplan. ind jaren tachtig"" o erigen al een eer te, tcclcnbouwkundig georiënteerde, p ging ondernomen. D ar hite t Fon erhe)ren chctstc een toekom tbedd waarin (dure) nieuwbouw werd 1 cgcv egd in de •rocnzonc en aan het Zwarte v ater. De winkelvoorziening n werden geconcen treerd aan h t Jaaglijn. o ral het bouwen in de groenzon greep n gal in o d oor pronkelijke lru tuur en de plannen werd n niet goed ontvangen do r de buurt. a e n impa se ging de gemeente een paar jaar later opninl\ aan de . lag. Het nieuwe , ijkplan ■ ■■■ had, in tegen telling tol het werk an Verheyen, meer aandacht oor de o ial a pc ten van de wijk en oor h t creëren van draag lak voor Ic toekomstvi ie. En zie, de tedcnbouwkundigc vi ie van het wijkplan wijkt op een aantal e enlit'le punten niet erg veel af van het plan van erheyen en wordt 10 h beter gea cpteerd. Ook nu, orden de winkelvoorzieningen gecon entrcerd en komt er nieuwb u1 in het groene as en krui . ieuwbouw, ook in het a en kruis De komende jaren verandert er veel in de , ijk. Het Projectteam Holtenbroek 1 (dit i e n amenwerkingsverband tu en de woning orporaties \ Z en delta Wonen) i bezig met de I op v, n 450 portiekwoningen, rond de Beethovcnlaan. Hier kom n 350 nieuwe woningen vo r in de plaat . De 92 woningen die vanaf mei 2004 g bouwd worden, vormen de eer te fa e an dat project. Daarover straks meer. Maar er volgt meer nieuwbouw: p de c rporatiewoning n lang. de Bachlaan en de Klooienberglaan (no rdzijde) ligt een loopbe temming, te realiseren vanaf 2005. - Aan het Bachplein komt een winkelcentrum met appartementen. - \ Z i al twee jaar in overleg met haar huurder in de 'Trapje wijk' om amen een plan te maken voor deel renovatie, deel loop/nieuwbouw. iet onom treden is het besluit van de gemeente nieuwb uw toe te taan in het groene a scnkrui : 1 et Wavin-gebouw van de ar hite I Jelle Jelle . i ge loopt ten behoeve van een I oonzorg 0111 - plex plus I oningen. In de groenstrook aan de lozartlaan bom t AM \ onen ze tig koopwoningen. \ 1oningcorporatie WZ tol lot, heeft e neer. te tudie gedaan naar het reali eren van fr r.c woonblokken in n aan het Zwarte Water ter hoogte van de Trapjeswijk. ieuwe tedenbouw rond de Beethoven laan an de boven taande plannen lichten wc er één uit en nader toe: de ni uwbouw van 350 woningen rond de Beethovenlaan. 76 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 - Pln11egro 11d l'n11 Holte11b roek /. Link. ba, e11 be ,,i11dt zich de T< rborc/ 1-veste fint (zie ook de foto op pn i11n 73 ). T11ss II de H ii 11de/lnn 11 e11 de Klooie11berglnn11 li t de Trnpjeswijk. /11 li et gebied rond de 8eethove11/ na11, te11 w ide11 , n11 de Hiindellnn11, ,vo rdt 1111 de /1erstruc111 - reri11g i11 fnse1111i1gevoerd. ( Project ten,11 Holte11broek I ) ■ ■■■ _, 3 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 77 11 Een paar jaar geld n ont1 ikkclde de gemeente in overleg met de t1 ee corp ratie een stedenbouwkundig plan voor dit gebied. aar toen het klaar wa , 1 crd na lan, dubben to h be loten geheel opnieuw te beginnen. De uitkomst werd e ordccld al 'te braaf en te weinig ambitieu '. De corporatie wilden met dit eer te loop/nieuwboll\ plan een 'imagod reun' uitdelen n aan hui dige en toekomstige bewoner laten zien wat de kwaliteit-ambitie zijn van de corporatie . Ict d gcm ente werd afgc proken dat de orporatie binn n de randvoorwaarden van de gem ente een nieuw plan zouden maken en dit ter goedkeuring voorl gg naan de gemeente. Karel c an der Meer r hitectcn I erd ingehakcld voor h t tcdcnbou1 kundige plan en voor de ar hit tuur an de eer te fa e. H t nieuwe ontwerp gaat uit van veel buurtgroen en maakt in vergelijk met de be taande 1 ijkopb uw een duidelijker chciding tu en op nbaar en privé. Ze en clu ter m t I oningen liggen in en opc::nbaar toegankelijk, groen en autovrij gebied. Parkeren vi ndt plaat 'achterom' op eigen rf of op collectieve binnenterreinen. Het plan kent een gr te variëteit aan , oningen: groot, ki in, patio, terra woning n, herenhuizen, w on' erkwoningen, koop- en huun oningcn. De ol- 1 tic e binncngebi den worden uitgege en in '111, ndclig eigendom' waardoor de bew ner zelf verantwoordclïk zijn voor inrichting en beheer. Re peet voor oor pronkelijke opzet? ,mui t ver hillend hoeken zijn raagteken geplaatst bij de ingr pen di · in naoorlog wijken \ ord 11 gcplc gd. \, ordt er niet te nel gesloopt? H bben de ingrcp n \ el v !doend re peet voor de terke kanten, de structuur van de oorspronkelijke wijkopzct? 1 n een re en te uitgave er de her tructurering van naoorlogse wijken, stelt men dat' ... de gehele I op- en nieuwbouwopgave gepaard gaat met en mate van ulrurele onver chil ligheid ten opzichte v n het ideali me en het vakmanschap di aan de w d ropbou, wijken ten grond lag hebben g I gen.'• Hoewel deze uitspraak on wat er gaat, i het wel g d om stil te taan bij de wijze waarop de ■ ■■■ herstructurering van Holtenbroek al dan niet rekening houdt m t d oor. pr nkclijkc ideeën van de ontwerper van de wijk. Zijn all veranderingen ook echte verb leringen dan wel noo (zakelijk? tellingen en aanzetten voor discussie 1. De aanta ting an het groene a enkrui De ontwikkeling van de \ a in -locatie, de ni uwbouw van A I Wonen aan de 1\1 zartlaan en de eer te id ën van \ Z om in en aan het Zwarte \ ater te ouwen, gaan t n k te van de open ruimte, de hoeveelheid groen en de terke, oorspronkelijke tru tuur van het a enkruis. Echter: al we iet willen d en aan de huidige woningnood n al we het buitengebied z veel mogelijk I illen ontzien, dan zullen w en meer compact t den bouw moet n accepteren. 2. De tempel tructuur H t i. niet verstandig om de stempel tru tuur van Holtenbroek op alle facenen volledig te handhaven. nno nu wen t men op e n andere wijze te, onen en amen te leven dan in de jaren vijftig. De collectiviteit, het am nhorigheid gevoel, de sociale ohe ie i minder dan t en.\ cel men ·en kiezen eerder voor e n igen tuint'e dan voor groter penbare ruim ren. J. De collectieve binnengebieden in het nieuwe ontwerp De keuze voor h t concept van de ollectieve binneng bieden bij de nicu, b u1 i een dappere maar ri icovolle keuze. Proje tontwikkelaar n makelaar hcbb n deze keuze al betiteld al een ' niet-marktconform residu van idcali - me'. De corporari zijn en blijven van mening dat er huishouden zijn die een dergelijk wo nmilieu aantrekkelijk vinden. Daarnaa t vinden we dat Kar I e an der Meer er uit tekcnd in L ge laagd een moderne int rpretatie te geven van de oorspr nkclijke stedenbouwkundige tru - tuur. 4. lopen of renoveren De sloop van de portiekwoningen rond de Beethoven laan wa een g ede k u . De bouwtechnichc raat wa veel te Ic ht voor een renovatie en v rder exploiteren zou leiden tot ·en neergaande pi raai van de wijk. 11- 78 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 -- - Plntregro1ul 11nn Holte11/ Jroek wnnrop nn11- gegeve11 111nr er de ko111e11de tijd stnnt te gebe11re11. (Projec11en111 Holt eubrock 1) Terborch -veste \ 1 .-! _, \ -- -- De keuze voor sloop of renovatie van de Trapjeswoningen zal ingewikkelder zijn. Deze \ oningen zijn technis h net zo !echt, maar hebben meer uitstraling en mi chien zelf 'hi - tori che waarde'. De vraag i of het uiteindelijk mogelijk en verantw ord i per woning één ton onr n abel te inve teren vo reen ba i renovatie. Dat i, . flianke lijk van de financiële afweging die de corporatie maakt, maar o k van de duurzaamheid van het concept dat voor de totale wijk gekozen\ ordt. 5. Meer kenni ·, analy een di cu ie i nodig orporatie weten nog onvoldoende van bewoners oorkeuren; en de discu ie over de wijze waarop nieu\ e plannen inpa baar zijn in Hol- ■ ■■■ Hennnchllng Holtenbroek december 2003 t nbro k wordt door diver partijen niet inten ·ief genoeg gevoerd. Toch dat i ab oluut nodig, want wc luiten ns graag aan bij de lotzin van h t artikel an Dirk Baalman: 'Bij de keuzen die ( ... ) 111 eten , orden gemaakt, i het g ed om terug te kijken naar de uitgang punten die bepalend, aren bï de bouw van het stadsdeel. Do r alle dingen te nderzoeken en het goede te behouden, kan een bijzondere wijk ontstaan en dat i nodig, want gewone , ïken zijn er al genoeg.' Jacqueline Tell inga, /)c ,rcuc \lcrbo11wi11g. Vem1u/eri11g 11m1 ,woorlogsc ivoo111vijke11, 1 t'dnland rchitc tuurin tituut, 2004 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 79 11 Recent verschenen* o ter, \, im, 'vletn111orfoses: ee11 geschiedenis vm, het y11111nsi11111 elem111m, Zwolle cop. 2003. (Zi ook be prekingelder in dit tijd hrift). o ter, \ im; met medew. van Marianne Bannink ... let al.]. Holln11dse r--.iemve i11 Z1Volle: ee11 11111lticu/ i11niregesc/1iede11is. Zwolle 2003. oster, Wim (red. ), im Huij mans ... [et al. l, l-le1 Kleine of lde11eler Veer: een geschiedenis vnn ee11we11 over de IJssel, Zwolle 2004. 1 G meen te Zwolle. elzijn. afd. Burgerzaken 1, trnle11gids 200-l, z, olie 2004. IGerfen, Karin ... et al.), Hommnge nnn de beeldho111Ver Ti111s Leeser: beelde11ro11te in Zwolle, Zwolle 2004. itgegcv n t r g I g nh id van de honderd te geboortedag van de Zwol e beeldhouwer. G v r, A.J. en A.J. M n ema; [fotogr. Han We - terink], De l,nvezaten i11 T1Ve11/'e en l,1111 be1Vo11ers, Zw lle 2004. (2e druk). M n ema, A.J.; 1 fotogr. Han We terink ), De hnvezme Den Berg te Dnlfsen: een ndellijk huis en zijn ben 011ers, Zw lle _004. Dcz uitgav v r h n t r gel genheid van de bewerking van het ar hi fmat riaal over de havezate Den Berg te Dalf en. gelegen aan de rivi r d Ve ht in verij el, n t r ere van het feit dat in 2003 Den Berg 300 jaar in bezit is van de familie an Dcdem (de laat te jaren de an Dedem-Den Berg rich ting). ■ ■■■ Het ver ticht, Boerderij , tlns [ D-ROM 1, Zwolle 2003. aa teen overzicht van ver ch illende verij - else bo rd rijtyp n adre en van tuinpadlocaties en mu eumbo rderij n. chaik, Ton H.M. van; b ldred. Ton H ndrikman, Een mooi geloof: kn1/wlieke11 in nlln11d vn11nf de reformatie 101 2000, Kampen 2003, (Publi ati s van de IJ elacad mi ; 169). 1 n 2003 werd het 150-jarig herstel van de bi - choppelijke hiërarchie in ederland herda ht. oor het Dekenaat alland wa dit aanleiding het in itiati f t n men tot en publicatie, , aarin d geschiedeni van de Salland katholiek g me nchap vanaf de Reformatie tot heden in kaart zou worden gebracht. (Zie ook be preking elders in dit tijdschrift). tedelijk Mu eum Zw !Ic ... [ tal.]; ot ' B n Vulker ; red. Marieke chaap- t egman ; eind red. Rita Kamphui 1, Holtenbroek spreekr nc111, Zwolle 2003. lnterview met inwoners van de Zwol e wijk Holtenbroek, naar aanleiding van de expositie in het tedelijk u eum Zw lle over ont taan gcchiedeni en toekom t van deze nao rlog e, ijk. Westerink, Geranrt, illn 's, veestnlle11 en fnbrieke11: leven e11 werk va11 nrc/1il'ect G.8. Broeke111n (1866- 1946) Kampen 2003. (Zie ook be preking eider in dit tijdschrift ). • in 2003 en eer te kwartaal 2004 Marieke chaap - teegman 11- 80 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift Boekbesprekingen Ton 11. 1. an haik Ee11 mooi eloof Kntlioliekc11 i11 nl/n,uf vn11nf rle Refor111ntie tot 2000. lh la ademie, Kampen 200 (Publi atie nr. 169). Prij 23. 1 n 200 wa hel 1 ·o jaar geleden dat de bi - hoppelijke hiërar hie in ederla nd , erd her leid. cderland kreeg (, eer) bi d mmen, dekenaten n par hi . V r het dekenaat alland wa dil aanleiding het initiatief te nemen 101 een publi ati om 400 jaar katho liek 1 v n in alland in kaa rt te br ngen. p vrijdag 12 de ember 2003 k n aan 111011 eign ur dr. erard de Korte, d ken van alland, lijden een fee lelijke bij enkom tin d nze Lieve r uw baili kin Zw lle het eer te exemplaar aangeb d 11 i rdc11 van Ee11 mooi geloof Katholiekc11 i11 nllnruf vn11nf de Refom,ntie tot 2000. Het bock i opge plit l in i r h fd lukken. In hel eer 1e h ofd tuk w rdt dep riode be breven dal de Herv rming haar int red d ed 11 de uil cfeni11g van de ka tholieke g d dien l verb den werd. 1 c ka1holieken verkeerden in de rol van de underd g. In hel tweede ho fd tuk, dat in 1727 begin!, neemt de l lerantie ten opzi Ine van de kath lieken toe. De herpe kantj ten pzi hte van e papisten zijn r af. e nederdu it -gereform erd ( = herv rmdc) kerk i n g , el de 'heer~ ende kerk' maar in 1795 i het daarmee gedaan. 1aa1kundi, n god dien tig gaan de zaken op de · h p. ' r i e n bev rre hte kerk meer in ederland. Langzaam kruipen de kath lieken uit hun . hulp. Hel derde hoofd tuk vangt aan m t h t her tel van de bi . hopp lijke hiërar hi in 1 53. 'ed rland h udt op mi iegebied te zijn n krijgt vijf ■ ■■■ bi d mmen. De bi dommen , orden pge plit l in dekenat n en vervolgen. in paro hie-. Hel gr ndgebied van alland va ll nder de dekenal n Zwolle en De enter. Het i de tijd van langn1me eman ipat ie an het kath lieke volk. deel. Algemeen kie re ht en d finan iële clijk l lling an p nbaar en bijzonder nderwï in het begin van d 1win1ig Le eeu, brengen dit pro e in en tro mver nclling, maar leiden teven tot een rzuild amenleving: én kalh li ke partij, kalh - li k cholen, ka th lieke vakbonden, kath lieke port en andere lub , all met een ge l lijk advieur. H l Rijke R 111 • L ven in ptima f, rma. 1 n het ierde ho fd tuk, dat b ginl met de Tweed \ ereldoorlog, raken de kaLholieken in alland, e na! eider in derland, na de Wederopbouw p drift. root zijn de veranderingen na het Tw ede on ilie. nLckcrh id alom. De ontkerk lïking neemt l e. 1' laar wat zeggen ijfer . De betrokkenheid an di genen die in de kath lieke kerk blijven en zich daarv or inzetten, onder meer bij de liturgi he vernieuwingen, i gr ter en inlen er dan o il. r i toekom l vo r de katholiek met hart en ziel, ook in alland. \/;in haik be hrijft hoe 111ooi de alland katholieken hun gel of vonden en hoeveel 7c v r hadden vo r de bel ing ervan in de eredien t en de vr mheid, in d arita en het iale Ie en, in all rl i verenigingen en mi iea 1ivi1 iten. In elk h fd tuk w rdt l cd aanda ht be leed aan de ituatie in de drie IJ se! leden enter, Kamp n en Zw lle en aan de ituatie op h l platteland van alland. an haik ba een 7ijn informatie p lit rai re bronnen. Naa t de algem ne k rkhi t ri he literatuur heeft hij dankbriar gebruik g maakt an de vele gcdtnkboeken die in de a gel pen jar n van de mee t par hie in alland zïn ver- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 81 11 henen en doorgaan niet uitkomen boven het lo ale katholieke m, ai ve ld. De informatie uit deze gelegenheidsboeken heeft an chaik gefi lterd en gcanalyse rd en op een voortreffelijke wijze aanecngc meed om de ituatie in alland te be chrijven. oor belang tellenden voor de ge chieden is an z, olie i het boek bijzonder aant rekkelijk, omdat een aantal illu tere Zwollenaren uitgebreid o r het voet li ht treedt. Op de eer te plaats i dat Arnold \ aeijer, aart prie ter n pa toor, wien memoire een onu itput telijke bron zijn voor het katholieke wolle van de zeventiende eeuw. J n de negentiende eeuw is het pastoor en deken an Ke el, die nauwgezet het l iber Me111orialis ( =kroni k van de parochie) van de nze Lieve Vrouwek rk bijhi Id en r wie V · 1 bijzonderheden vermeld worden. Andere Zwol e grootheden uit die tijd zijn leden van de famil ie Schaepman, die ook hoge func tie in het aa rt bisdom vervulden, an on bceck en o de Wael. nvermeld mag ook de naam van \i\ illcm van Rossum niet blijven. cborcn in d Hagel te g en opgegroeid in het Zwol e room -ka tholieke we shu i , bracht hij h t tot kard inaal. In di ho danigheid wa hij onder meer bela t met mi ionering. Al een va n de eerten drong hij aan op de vormi ng van en eigen, au to htone !cru ter erkoncliging van het katholieke geloof in de derde, ereld. pmerkelijk i de rol van Thomas a Kempi . eboren aan het eind van de veertiende eeuw bleven zijn gcdachtengoecl en da van de Moderne De otie door alle eeuwen heen (en in alle hoofdtukken ) een geweldige in piratiebron voor velen, en niet alleen voor katholieken. H t boek loopt al een trein en leest vlot. an chaik ver taat de kun 't om de ge chiedeni op een boeiende wijze te verhalen. De chrijftrant is onderhoudend, om met een lichte ironie en een 1 ugj nd rkoelde humor en deed mij denken aan d vert !trant van odfried Bomans. oor katholi ken van eertig jaar en ouder zijn de laatte twe hoofd tukken n fee t van herken ning. De ~ er uit de tv- erie Dngboek vn11 ee11 herders' 1011d, aa rt er in rond. Het ko tte mij moeite het bo k weg te leggen. Ik heb het met heel veel plezier ■ ■■■ gelezen. Voor mij, geboren en getogen in Lemelerveld in de parochie van pa toor Mor elt, kon Van haik geen rakere typering geven van deze _ trcn ge dorp pastoor. Zijn codetaal 'het zoeken van de naa te gelegenheid tot zonde' wa voor elk tel dat verkering had duidelijk. En voor diegenen die op dan cu rsu gingen had hij de w !gemeende raad: 'clan met elkaar, maar niet de hel in.' Zelf wa hij een ven oed jager, iet ~ at volgen het Kerkelijk Wetboek voor gee telijken verboden wa ~. Fijntj m rkt an Scha ik dan ook op dat Mor lt voor zichzelf duidelijk milder wa dan voor zïn kudde. Zijn vervaarlijke jachthond n, gchui vest vlak bij de acristie, ·o gen elke jonge mi dienaar de stui pen op het lijf. ok in mijn geboortedorp wa en is de combinatie van kerk en kroeg van 'vitaal en vitali erend ' belang: na de vroegmi gingen de mannen naar het café n de vrouwen naar de koffiekamer van de kru idenier. ndertu en werden de bood chappen klaargezet. alt er dan helemaal niets aa n te merken op dit boek? Bijna niet. Hier en daar een lip of the pen. Op blz. 64 komen de Zu ters an Liefde naar Zwolle. Het I as in het jaar 1844. ' an het tati n stonden de beide pa toor [ an Ke se! en Jasper ] klaar al commi sie van ontvangst'. Het station in Zwolle werd ech ter pa in ju ni 1 68 in gebruik genomen. Het vaandel van de room -katholieke Midden tandsveren iging op blz. 96 i zeker gemaakt na 1900. iet "ll een de zu ter van het zieken hui in Raal te waren actief bij het verzet in de Tweede Wereldoorlog, ook hun ollega 's in Zwolle maakten zi h zeer verdien telijk oor de ill egalitei t, zie Kees Ribben , Bewogen jnre11; Zwolle i11 de Tweede Wereldoorlog. De v orlet ter van burgemeester an Karncbeek zijn M.P.1 1. (blz. 125 ). De dorsende pastoor op blz. 128 i tokman, verge lijk de fo to op blz. 127. D beide foto' op blz. 128 zijn, gelet op de er iering, uit hetzelfde ja"r (1956). In de index zijn twee lemmata, an rn Id Waeyer ge, ijd. Peanuts natuurlijk al je be eft d, t het bock zoveel juiste informatie bevat en zo goed gedo umenteerd i . e typering n zijn tr fzeker en de zinnen beeldend, getuigend van een zeer grote kennis van de materie, ook van binnenuit. Ruim 11- 82 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 -100 jaar ge hiedeni van katholiek n in alland pa ert p c n voortreffelijk wijze d revue. en m i gel f i o k en mooi bock geworden, in de gevlcug lde betek ni van de tit 1. Lof komt toe aan de initiatiefnemer , de uitge er en de begunstigers, maar d m e te I fverdient d auteur. \\li111 Huijs111a11s V\lim ster, Metn111orfoses. Een geschiedenis vn11 liet ym11nsi11111 e/ea1111111. \, aander Zwol! 2003. 132 pp., 1 B 90-400- 4-7-0, prij € -4,95- Het herinnering b ek van het ymna ium 1 ,mum i voor ieder die zi h in tere e rt voor deze chool een aantr kkelijk do ument ge, orden. Het i een i e telijke uitgave, m oi van pzet n met mooi - deel gekleurd - beeldmat riaal, in een pr ttig formaat, kortom: een lu t voor het oog. De chrijver, Wim o ter tond v r de m ilijke taak om in betrekkelijk klein be tek keuze te maken uit de vel hem e chikbare gegeven z ndcr het erleden g weid aan te doen. In twe h ofd tukken be hrijft hij de zes eeuw n van het be laan van de atijn h ol tot aan 1930, toen het g mna ium verhui d naar de eerallee. Kort daarna kreeg de hooi de naam ymna ium ele num ter herinnering aan der emru hte reet r J han Ie, die bek nd tond al een gel rd do ent, en nden ij vernieuwer en een leid man o r de jeugd. Dat in dit korte be tek het' tre ht ·hi ma' zonder ve I uitleg gen emd wordt, lijkt me te h og gegrepen v r de gemiddelde lezer. Niet aangen m n kan worden dat ied reen op d h ogte i van d g wijzigde verhoudingen tus en kerk en taal bï de pkom t van de burgerij en , elk nadelen de Latijn e chool te Zwolle van dit onfli t h eft ondervonden. De nadruk van h L b k (zie de titel) ligt op de ge hiedeni van het eleanum aan d eerallee. c opzet wa zov I mogelijk locumenten, herin- ■ ■■■ neringen, foto' n verhalen van oud-leerlingen op te nemen in h I geheel. Het m el r de hrijver zeker niet gemakkelijk zijn g w e t zoveel bronn n aangedragen te krïgen. To h i hij erin ge laagd om op epel wijze dit materiaal te vervle hten in zijn t k t en er een gehe I van te mak n. et w rk heeft natuurlijk door de inbreng van deze enthou ia te betr kkenen veel aan I vendigheid g wonnen. Maar het ri i hiervan i dat de lezer zi h beperkt t l de m uïge vcrhal 11 van eigen ervaringen en van buiten chool a tl 1te1- t n n het hi t ri h verhaal laat oor wat het i . De waar huwing van reel r Brink komt dan goed an pas: 'Z rg dat het werk in rde i , dan i al het ander de te pr ttiger'. Het werk in deze i zeker pgave. Het lezen an de tek t van Co ter i g n la t. Hij leidt de I z rop duidelijke , ijze door de ge hiedeni van denkbeelden, b tend pvattingen en onstuimige ontwikkelingen in het onderwij . Waarin teed m er plaat w rd ingeruimd vo r buiten hooi e

Lees verder

Zwolse Historisch Tijdschrift 2004, Aflevering 1

Door 2004, Aflevering 1, Afleveringen, Jaartal, Overig, Zoek in ons tijdschrift

2 | jrg. 21 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
De cbusse’ in de ZAC-revue
I c ‘bu c van kuil ‘ wa in Zw tie z p pulair dat
hï verscheidene kcr n in optochten en theatervoor!>
tcllingen I crd uitgebeeld. Dat gebeurde ok in de
Ruiten iëteit, 1 aar in 195 hel ze tigjarig be taan
van de ude z, ol e p rtv reniging Z I erd
gevierd. 1 hel toneel wa · toen een aOevering te
Lien van de roemru hte Z -re ue die reed vanaf
het e •in an de rige eeu1 een van de h ogtepunten
in het Zwol e uitgaansle en ormdc.
Hoo dthema van de1.e r ·vue waren dik\ ijl.
p het I neel nageb 01 te rei’l n naar erre o >rden.
huue’ · bu en, die iedereen in Z1 ollc ken de,
kwamen daarbij g cd van pa .
Z ok in 1953, l en een gezel chap Z C-en,
werd uitgezwaaid d or ) van Itter um (re ht~ ).
de tijd een b kende Zwol c portman die ook in
h I ama Leurt nccl a tief I a,.
( ollectie art1c11r)
zwols historisch tijdschrift jrg. 21 – nr. 1 | 3
Redactioneel
De ‘bu e van kutte’: dat verdient een extra dik
themanummer. l aar zal iedereen het mee een.
zijn. De bu ndcrnerning di tu en 1937 en 1982
de tad dienst onderhield, i du danig met Zwolle
verwev n d. t zij bijna net zo’n ik on van de tad i
geworden al de Peperbu . De ‘bu e van kutte
li p ni t oor niet , el een mee in de arnaval –
opto ht. Toen de b kende Zwolse journ, li t \,\/illcm
van der Veen dan ook de reda tic een volledig
manu ript over de gcs hiedenis van het per onen
ervoer in z, llc aanbood, hoefde zij niet na
te denken. Het re ultaat heeft u in handen. illem
van der \ een heeft zijn tek t voor en groot
g deelt kunnen ba eren op de nagelaten aantekening
n an opri hter Herman hult en op
•c r kk n met dien zoon Han . ok heeft hij
rijkelijk kunnen putten uit de i to olie tie van
hulle. Deze uitgav i. en fee t der herkenning
oor elke re htgeaarde z, ollenaar. iedereen heeft
\ cl herinneringen a, n de kleine ‘ itycoache ‘ die
zi h d or de nau, e binnen tad tratcn per ten en
hun tationnetjc hadden p h t Ga thuisplein.
\ ic heeft niet met bewondering gekeken naar het
pra htige Zwol e tad wapen dat hutte-werknemer
Hui in ’t eld ·teeds zelf a hter op de bus ·en
pen eelde. En huil wa meer voor wolle dan
alleen de uitbater van de tad dienst; hij organieerde
vanuit de c ht traat ook vele bu rei je
lang de Rijn. cle Zwollenaren ko ht n bij hem
een ol o of DK\ , an t hij wa ook autodealer.
D e r-te herinnering an Will m van der
e n aan de ‘bu – e van kulle’ konden dicht bij
hui blij en. anuit het raam an zijn uderlijk
hui aan d r t tarkt had hij uitzi ht op d
bu halte. Zijn m der maakte wel een een rondje
met de tad dien tal ze wat opg m nterd moe t
w rd n. 1 et hielp altijd. \ ij wen en u veel leesplezier
tijden uw rit met hutt .
Inhoud
Van paardentram tot
‘de busse van Skutte’
~ .. en loop’n det dutte’
Willem van der een
Auteur
Lijden weg van verlies
en mi lukking
Zoon van veerman
werd bu ondernemer
lakken in de leiding
en bu en in de chaapskooi
Gemoedelijke ringlijn\ aa ierde
uit naar alle , ijken
111s/ng: Het Gnsth11isplei11 begin jnre11 zc5tig,
111et de b11sse11 vm1 c/111tte. ( ollectie ch11tte)
4
10
19
35
4 | jrg. 21 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
\i illem an der een
\lier b11sse11 i•a11 c/11111c
uit het a sorti111e111 w111
vlak m1 de oorlog ( 1948).
\ln11 li11ks 11anr recht :
Dia111ond, B d ord,
Mercedes Be112 en tewart.
( ol/ectie c/11111e)
Van paardentram tot ‘de busse van Skutte’
~ .. en loop’n det dutte’
Al mijn moeder zi h ver eldc, h fd z
maar e n rondj door d tad I maken om
, eer in n goed hum ur te rak n. Dat
deed ze door middel v< n de stad bu , ftewel 'de bu . an ku111:' zoal die d r de Zw Il naren 1 erd genoemd. Ze hoefde er nauwcl ijk de deur voor uil, 1 ant hu lle had zi h vlak v or n hu i op de rote Markt erz k rd an en hal te. Het in lappen alleen al bezorgde mijn moeder een plezierige gemoed temming. Z zwaaide al zï in dat grij blau1 e koekblik om d h k van d Luttekc. traat erd, een. Ov r tnpp n h efd z ni 1. hutte maakte in de ja ren veertig en vijftig van de twintig te eeuw altijd hetzelfde rondje. én met d klok me en één er tegenin. 1 ie noemde hij - met enige trol - lijn 1 n lijn 2. Na een ha lf uurtje I a mijn m eder terug. erk\ ikt d or d aanblik van al die rtr u, d traten, singel en pleinen, 1 aar n Lij oor de z veel te maal met Id cning had ge n tat rd da t ze 11 g al tijd p dezelfde plek lagen. K, iek tap te ze uit bij de halte aan de o erkant, vhk voor de Ho fdwa ht en stak de r te Markt er, blij naar n la h nd al w haar cl r het raam aan zagen k men. Jarenlang he ft z da t uit tapje !gehouden, totdat ze eind jaren ze tig m t verhu izen en er geen bu halre in de nmiddellijk nabij heid va n haar niem e woning te vind n I a . zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 1 | 5 ~!ïn mo d r \ a· tr uwen niet de enige die rijblijvende rondje in de tad bu maakte. m werd ze gezel · hap geh uden d r knaap· di door hun moeder op de bu \ rden gezet om ze een o je k\ ijl l zijn. D haufi ur zorgden er r dat ze weer bij de jui te halte uit tapten. D tad bu en p de rote larkt v rmden e n nv rbrekclïk nderdeel van het leven in mijn uderlijk hui . lijn vad r, d nt\ rp r, t k naar en kun t childerTeun an der V en di altijd oor het raam zat tet kenen en te hilder n, zag ze elk kwartier de markt opdraaien en hun men elijkc lading in het ent rum an de tad aOev r n. 1 hij p warm z mcrdag n de v n t r had opge choven, kreeg hij een fik e nuif mee van de blauw dampen die van de halle beneden op tegen. u ja, die konden er nog \ 1 bij ... bij all igaren die hij to hal rookte. In die jaren wa luchtvervuiling nog niet zo'n punt. Tenmin t niet oor mijn vad r di ndanks zijn gedamp peen paar dagen na n g ntig werd. Hij i trouwen een tijdlang verl t gewee t van die die elwalm, toen de halte was verplaat t naar de toep o r De I larm nie, chuin tegenover on hui . Het had voor h m nog een ander v ordeel. ieu\ gierig al hij wa k n hij p die plek veel beter in d gat n h uden wie er zoal uittapt . Bindend clement 'De bussc van kulle ... en loop'n det dutte'. Een ijzer terk rijmende logan, die alle Z\ ollenaren boven de veertig kennen al ze ten min ree n beetje met het tad diale L vertr uwd zijn. hutt heeft 'm niet zelf verz ,men. Maar niemand kan de aut bu ondernemer an plagia t be huldig 11. D kreet i d r de Lïdcn he n va nzelf ingeleten in het bewu tzijn v n de Zw llenaren. De r van e ond l gaal naar een gelijknamige l\ ol e rijwielband laar die er in de jaren vijftig m e , dverteerdc in de 'Blauwving r ' d rubri k van klein annon in de Zwolse 011mnt. ' en fi t e van kulle ... en I op'n det duu ' w rd daar week-in -week-uit vermeld. or dez imp Ie orm van ervoer i · de lagzin igenlijk nog kernachtiger. ·en fiet loopt imm r niet anzelf. Daar De stnrlsb11s vn11 c/111tte kreeg in 1937 een /,afte op de rotc i\larkr l'lnk 1•oor De Hnr111011ie. ( ol/ectie c/111tte) Diezelfde bus op zijn route die onder meer door de Rhij11vis Fci1h/nn11 langs het ophin Zieke11h11is voerd . ( ollectie c/1111re) 6 | jrg. 21 - nr. 1 zwols historisch tijdschrift Duppies sparen om met Schutte op pad te gaan Hem1n11 h11ttc heft zij 11 busbedrijf door de jnren heen rendnbel ku1111 11 lio11den, doordnt hij to11ringcnr bief exploiteren. Als hij het alleen vn11 de stnrlsdienst l1nrl moeten hebben, zo u cl111tte's To11rs nl snel 11n de T111cC'tie WC'relrloorlog 11nnr de 011dergn11g zijn gevoerd. De exp loitnri e w111 de stndsb11s e11 kostte elk jnnr zoveel geld dnt ge111ee11tclijke subsidie een bittere noodznnk wns. En zelfs met die - veelal krap be111ete11 - overheidsste1111 bleek overleven 111oeilijk eno eg. Her,,inn c/11111 wns een vi11di11grijk mm, die hn11delsgeest pnnrd e na11 li efd voor !,et vnk. Het liefst wns !,ij bezig 111et het org1111iseren vn11 reizen. Dnr z ij11 gamge dnnrnaast ook 110g lier dealerschnp 11a11 11kele gere110111111eerde 111erke11 vn11 perso11e11a11to ', zon Is DK\ V - lm er A 11di - en Volvo, ko11 11itoefe- 11e11, 111as ee n i111p11/s ex rrn 0111 de verliezen van de stadsbussen op te vnngen. Mnnr de ro11ri11gcnrs bleven zijn troef lki11deren. Ze vom1de11 e II ex trn ste11n bij de opva11g va11 de verliezen en dienden ook al resen e, wn1111eer stadsbussen door 111ankementen uitvi /en of bij 0111 envncl,t extre111e drukt e. Bovendien kon Hen 11a11 c/11111 er zijn gevoel voor show en feestelijk vertoo11111ee 11itl ev 11. De rote znal 11m1 de B11ite11sociëteit kwam er z lfs aa11 te pas om 111 e11 e11111etzij11 to11ri11gcnrs 111ee te lat II r iz 11. nnr waren Î11 de jaren vijftig e11 zestig drukbezoc ht e actie -m•o11de11 te beleve n 0111 potentiële reizigers an11 het sparen t krij en. Er werden films gedraaid, er tmrle11 artiesten op en nl de ste111111i11g er goed i11znt hief de hele zaal op de wijs w111 ee n to ent ertijd bekende melodie, gespeeld door de i11 Zwolle roemnicl11e pia11i t /,ri s Ba ckers, een speciaal voor deze gelegen- 1, eid geschreven lied na 11: 's Winters spaart 111en een duppi of wm en 's zo111ers gaan we 111et c/J11tte op pnd. E11 wanr gingen die Z1volle11are11 i11 zo111erse tijden dn11 wel alle man/ met c/1utte's Tours nanr to ? Het begon 111et dagtochten 1uwr bekende I ederln11dse oorden als c/1eve11i11g e11 Zn11dvoort e11 Valkenburg. Spoedig kwamen danr D11it e steden bij, zoals Keulen en Diisseldorf Doordat de 111e11se11 liet wat r11i111er kre 11 e11 de reislust steeds meer toenam, konden 111eerdnag er ize11 11ie1 11itblijve11 . De bussen van chutte werden i11 Pnrij gesignaleerd, i11 het Zwarte Woud, in or111n11dië of zelfs e paardentram passeert de vrijdagmarkt op rote en de Melk111arkt. Deze foto
,erd gemaakt door de bek ll(fe Zwolse i11d11strieel ./. Wi peliveij die in zij11
rije tijd cc1111erdic11Stclijkfot0Rmnf wns. (Foto C.J. \ Vi pel,veij, collectie H 0 )
utig wa de gemeente niet. Ze vondc
het p h t tadhui al erg gen g dat ze niet
zeggen hadden over d dien tui tv ering.
K n nadat hij wa begonnen kreeg an Til t
een on urrent bij. en zekere J. Pek, autove1
huurder uit een Zuid-H !land dorp, eg never
een met een bu j te rijden. Maar al gauw wer
het h m duidelijk dat hij zi h glad p 2′ olie ha
v rkeken. a een paar maanden z ht hij n,
w r zijn h il in het we ten.
Van Til laagde er maar niet in op regelmati~
tijden te rijd n. Hij maakte bepaald tijd tipp
per advertentie in de kr, nl bekend, maar hij hiel
zich er Ie h taan. H t b am n er op ongev r tie
ritten er dag van ‘ m rgcn a ht tol ‘ av nd
negen uur. Een ritje van het zickenhui naar ht
tation f van de r l Markt naar de V ralle
ko tie 12,5 ent. r het traje l ip trik- ceral
1 e of rote larkt-Katerveer m c t men het dub
bele, een kwartje, neertellen. ezicn de gering
verdien ten uit die jaren – de h 1ft van de men c1
beurde nam elijk twintig gulden in de weck
waren die prijzen bepaald pillig ten emcn.
an Til kreeg r in 1926 w er een n urrent bij
garageh uder Rauk pf zag pcnbaar vervo
al een aardig bij erdicn te, maar hij mi rekcnd,
zi h zozeer dat hij het p cdig moe t pgeven e1
er zelfs failliet aan ging.
Door de teed tijgcnde k ten – benzincprij
zen en nd rh ud – 1ing het met an Til knie
g ed. Een li htpuntjc, a dat de pr incie er
ij I hem in 1927 vergunning verleende oor eer
bu dien L naar het Kat r er, voor l\ lle de ni•
ge t egang p
vincial vergunning wa verci t v or een bu ver binding
tu ent, ce gemeenten. En het Kat rvee1
lag immer in Zw llerker pel.
De ondank hield an Til het ni l lang m e1
p eigen enen v 1. H ï kJ pte bij de gemccnt aar
v r ub. idi . Het tad be tuur , eig rde, maai
vertelde er niet bij dat het eigenlijk be l blij wa .
dat het p deze gemakkelijke manier van Van Til
afkon komen. De heren, ar n verre van 1cvrepi ing
zijn er te na \ a . ‘Al d bank er geld in wil teken,
dan kan ik het ook’ ri p hij. Het beh eft geen
twijfel dat zo nlief zijn vad r t en ziel d, nkbaar
aankeek. De bank h, hij niet meer nodig.
Punctu 1
inmidd I druk b zig m l h t bou, en
en. Herman hulte k n zich nu met
e n geru l hart wijden aan het nt\verp n van een
dien tre lin en de va l telling an zijn tarie en.
Van én ding, , hij in elk geval d ordr 11gcn: het
m t beter dan zijn v organg r het hadden
g daan. ral pu11 tueler, ecnv udiger, met
minder kan op ompli atie 11 daard or rend, –
beier. Hij begon met het opzetten va11 een kwarzwols
historisch tijdschrift jrg. 21 – nr. 1 | 25
tierdien t die liep an ‘ morgen half acht tot
‘ av nds elf uur. Tien ent voor e n enk I rei ,
vijftien ent vo reen retour en o r kinderen en …
h nden een tarief van ;,ei. ent. De hauf eur k n
hij 10 overnemen van zijn oorganger l-lardon,
voor een loon an t\ in tig gulden in de I eek.
hutt ging – tere ht – van het tandpunt uit
dat en h ge frequentie van de rilt n n n tipte
handhaving van de rijtijden de allerbelangrijk te
voorwaarden voor u e betekenden. En ook dat
va t halte daar oor een d1 ing nd ei I aren.
Van de gcm nte huurde hij e n garage in d
V ht traat, waar genoeg ruimte v r zijn bu en park
,ou zijn. ! lel \ erd de pi k, , aar ‘ hutte’
î ur ‘ meer dan vc rtigjaar niet meer I g te den ken,
a .
D jeugdige baa m ht dan nog zo v rtva rcnd
zijn, z nder bekwame te hnische hulp zou
hij het niet redden. Maar gelukkig werd hï van het
begin af bijge taan d or een v ortr ffelijke mont
ur, H. Blom, die hem in de er t m eilijke jaren
t t gr te leun wa .
h, 1 aar moet j niet allemaal aan denken al
ie begint aan 7 ’n vc lei ende nderneming?
atuurlijk … de kaartje .. ! au1 gebeld naar de
firma R eland in hicdam die met dat . rt karwettJe
ertr uwd wa . k die zegde tijdige levering
toe. Eind augu tu 19 7 kwam alle binnen.
De bu sen, de kaartje en wat er allemaal nog meer
bï ho rdc. Herman hutte ·1 nd met 1ijn ;,cvcn entwintig
jaren o r de r te tap: een e hte aut –
bu ondern m r te worden.
pto ht
an de vo rav nd an hutte’ · tart met ;,ijn
nieuwe tad dien t I erd Koninginnedag gevierd.
Het leek een hitterend id 111 de nieuwe busen
mee te laten rijden in de traditionele opt ht.
p di manier k n de z, ol e bevolking het be ·t
kenni maken 111 t de rijdende aanwinsten in het
·tad beeld. r p r cd d ni uwste toerwagen,
de iamond , die pla, t b d aan dertig per –
nen. Daarachter kwamen d drie Id ·mobiletad
bu en mei twintig zitplaat en. De kleur
blauw met grij. die latere n begrip I erd, w, hier
voor het eer t te zien in de z, ol tra ten.
hutte be I t om ni t z lf a hter het tuur
van een an zijn bu en te gaan zitten. m de
c/111tte’s eerste l,11s in
193 i11 Olst 1vi1s er een
w111 liet merk tewnrt
met C<'ll rn rrosscric l'll 11 \11111 Leersum. ( ollectie /1111tc) 26 | jrg. 21 - nr. 1 zwols historisch tijdschrift Ee11 lrls111obilc 11it 1937 1•a11 c/111tte 111et de c/111111Je11rs d111111m1 c11 Platje. ( o/lectie c/1111 - te) an de om tand r te p ilen, ging hij lie er er en naar de pto ht kïken. oor niemand opgemerkt - wie kende hem to n in Zwolle? - ond hij een plekje bij de a enp ort. A hteraf bezien hield hij zeer gemengde gev elen ver aan de pontanc pmerkingcn die 0111 hem heen klonken. l lij heeft het later herh aaldelijk verte ld: 1 man I zei: 'Mu'j kieken, det bint de ni 'je tad. bu en van kulle. K n ic 'm niet, hij i en zönnc an ku t te an 't \ ijhe c veer. Die wil èven de en ten van zien va opmaken.' E n ander: ' ow, dan zal '1 wel weer gauw relopen \ èz n met di tad dien t. ·en derde: "1 Ziet er allcmaol pra htig uut, ~ki tierend materiaal, maar ij giet er a t met nö ·· r d blik cm.' 1 het gek dat huttc een b tje aange lagen naar hui li p? t\laar Lijn va tb radcnheid leed er niet ndcr:' lijn eer te geda hte wa : Ik moet la g n, ander maak ik mijn ouder arm! ' c olgendc m r n - 1 eptember 1937, de gr te datum - wa H r111an hutlc al vroeg in de garage aanwezig en ri p de hauffeur bï elkaar. 't Leek hem goed hun te vertellen wat hij de v rige dag p traat van zijn p tentiële klanten had geh ord. Hij gaf hun de vo lgende in tru tie. mee: ' el goed op men n die hun hand op t ken , , ant die wil! n 111 1 de bu mee. V ee beleefd tegen d pa - agier en probeer p tijd te rïden. oral dat laat te, daar gaat h t 111. iemand blijft \ a htcn totdat er\ reen bu k ml. ' zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 1 | 27 ' De hauffeur hcbb n het fanta ti h begrepen ' zei Herman hu tt e jaren later ' a naf het e r te begin draaide 112 tad dien t prima .' k in de garage liep het be. 1. M t zij n m nteur Blom had hutte een hcma opgezet vo r he t nderh ud van de bu n. V\lekelijk bleef elk bu éé n dag in de garage v r on tro le en door meren. 1 het do r de drukte ov rdag nie t kon, clan m e t het maar ' na ht . 1 n die tijd k, am het n g niet in d m n en op m tegen dit oort arbeid i n t protöteren. ' lnte gend cl ', zei d baa , 'de am nwerking \ a fanta ti ch. \ e leken n t é n gro t gezi n. runden het bedrijf al broer ond r elkaa r.' Ook l lerm, n aan taand vr U\ iV[i n deed m e. Zij zat p kant r m de administra ti e te doen en md de chauf~ ur af te rekenen. ok zorgde zij v or het bïvull en an de tr omm ltje met hartje ... Hartj ? Ja , da t \ aren de n pje die kinderen kregen al z met de bu meereden. Het Zw I e publiek b leek het go d te kunnen vinden met de nicU\ e ·tad dien t. 1 n 193 , het eer te ollcdig jaar van xpl itati , erde n er bijna 400.000 men en erv erd, veel 111 er dan r 011111 een jaa r in de b ol e tad bu en had gezeten. De een oud van de ri nglijn - do r d binnen . tad en all e tadswijken - bleek een u : om het kwar tier e 11 bu , de ene m t de klok mee , de andere e r tegenin. De men ·en wi ten waar ze p konden rekene n n tapten vrijwel al ïd pr ic op tijd in . \i el kreeg chutt ' To ur met prob lemen te ka mpen toen zowel de Diez rpoortenbru, , 1. de ieuw Ha enbrug volledig vernieu 1 d moe ten worden. H I had tlink o ml eidingen t t gev lg. Zo reed d bu gedu rend enkele jaren anaf de Brink via het r t \ ezen land o er d a · en p rt enb ru g m zo ia de \ ilh lmina ing I de Diezer traat t bereiken. Maar o nd a nk dit ongerief had Herman huttc all reden m de toekom t met vcrtrou , en tegem et t zien. ' Il waar ik me zorgen o er heb gemaak t, alt heel erg 111 e ' da ht hij bi j zichzelf' wa t ka n n nog verk men? ' De jonge onderne mer had er niet p gcrek nd dat de inte rna tiona le ituatie hem p di tot een heel and r handeh ijze z u dwing n .... De ro te \lnrkt eind jar en dert ig 111 et ti e i11 19_9 nnngelegde ro 1011 - de. \/oor De Harm onie ivn s toe11 e 11 b11 sh11/t e. ( it: 'A ls de Dag mn istcre11 ', 11r 4, Zwo ll e 199 1) 28 | jrg. 21 - nr. 1 zwols historisch tijdschrift Slakken in de leiding en bussen in de schaapskooi De zorgen vo r het nieU\ e bedrijfkwamen eerder dan verwacht. En dat had alle t maken met de internationale t e tand aan het einde van de jaren dertig. Herman chutte n t1 ee van zijn belangrijkste krachten in de werkplaat , Blom en cholten, 1 aren dienstplichtig. In , eptember 1939 werd de mobilisatie van het ederland e leger afgeko nd igd en al p edig viel er bij het drietal thui op de deurmat en brief met h t bevel zich met gez, inde poed voor hun nummer te melden. Plot eling zat de ker verse mevrouw Mien chutte-Do ter er op haar kant ortje alleen voor. at moe t ze zonder onmisbare kra ht n b ginn n met de stad dien t die juist zo goed beg n te draaien? Gelukkig werd via een hoge ambtenaar van d gem ente Zwolle, die wel inzag dat de ·tadsbu en het algemeen belang dienden, bewerk t lligd dat de drie • chutter vo rlopig met groot verlof konden gaan. Het voortbestaan van de tad dien t wa vo r v n erzekerd. 1aar niet voor lang. De internationale drei ging werd teed t rker. Driek, art jaar later, b gin mei 1940, 1 as chutte in Den Haag om een verlenging van zijn verlof aan te ragen. In plaat daarvan kre ·g hij het bevel zich onverwijld te melden! Een dag later zat hij al in Voor boten, 1 aar zïn afdeling lag, en werd daar bela t met het uitdelen an wapens. De volgende dag ,. rd Herman onverwacht bij de kapitein geroepen. Deze bracht hem het dro ige beri hl dat zijn vader op terven lag. nmiddellijk rei de hij naar Zwolle en ging amen met zïn vrouw naar het oud rlijk hui in 01 t, waar ze 's nacht bij vader hutte gingen waken en zijn einde meemaakten. Er zijn van die dagen dat alle treurni en ellende tegelijk komen. ' Morg n in alle vroegte h orden de hutte' veel vliegtuigen overkom n. T en ze de radio aanzetten, boord n z het: de Duit ers vielen het land binnen, het I a 10 mei 1940. Misrekening Mijn zaak .. !' 1 a het eer te wat H rman hutte dacht. Met ien probeerde hij nmiddcllijk z, olie te bereiken maar dat viel niet mee. p de openbare weg waren overal ver pcrringen. Lopend in de uiten aarden en o er afge loten gedeelten van de dijk bereikten ze uiteindelijk het Engelse v\ erk. Maar om van daaruit naar de ech t traat te komen wa weer een he I karwei, omdat in de tad een aantal bruggen wa opgeblazen. ver de h enkuipenbrug die nog in ta t wa , lukte het p het laat te og nblik. Ik wa toen n g zo naïef dat ik d ht dat de Duit er nkundig van mïn bedrijf waren' vertel de Herman hutte later. 'We haalden eer t de benzinepomp voor de garage weg en plakten daarna alle ruiten in de garagedeur di ht. ervolg n ging n w al de wiedeweerga aan de gang met het slopen van de bu ·en. oon iellager , arburateur en ont tekingcn werden verwijderd, 1 aarna we ze op allerl i plekken in Zwolle er topten. 'Dat hebben we flink gedaan!' dachten we bij n zelf. De volgende morgen al kwam de k ude douche in de vorm van een telefoontj : 'of ik zo gauw mogelijk naar hotel Wicntj wilde komen.' Daar zat een Duit e officier te wa hten met een tuk papier waarop zijn bu en nauwkeurig ton den vermeld, met alle bijzonderheden rbij. pionage en erraad I aardt:n in die dagen overal r nd. De Duit"er gaf hutte luid en duidelijk te vertaan dat hij de volgende morg n met zijn bu en mo t voorrijden. ' Ik pr be rd hem wij te maken dat ze do r onbekenden onklaar waren gemaakt en dat de onderdelen waren mecgenom n' herinnerde hij zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 1 | 29 zi h. ' Maar kan nnadc dat 7C de hauffcur! ' t en kre g ik me to h een held - t:r me he n. Ik had maar te z rgen ol ende dag klaar tonden... m ' t ' In het begin van de oorl g wa ik nog bang v r e n Duit . r met een gr te bek. \".Ie hebben n ee n da g e n een na ht rot gewerkt m ze alle ma a l I eer klaar te krij ge n. I e vo lg nd dag moes ten I e militairen ver oeren in de ri hting a n Bcl g1e. clukkig kregen I e de bu en na en paar da g n terug ... m I h,1uffcur en al. ' Hout en turf I aar "l nden de bu n I eer in de garage . aar wat 1110 • t huue erme ? , rad dien ten kon hij ni t rijd n, 1 ani de bruggen I aren ka p t en er I a geen druppel benzine te krijg n. r gin gen tijden v orbij waa rin het j ngc b drijf niet kon uitrich t n. lntu , en\ aren er in de tad auto' ver h nen di e een o n a n ho ge ka hel m cv rd n. Het ble ken ga g n rat r n die m t hout werden •c t okt n die ga produ eerden, 1 aarop 11101 ren konden draaien. hutte had al 1 p n piekeren of di din g n mi s hien ok g hikt vo r zijn bu en kond e n zijn. Hij be 1 1 het er op te I ag n e n ko ht lric g n rat ren , n het 1111..: rk Imbcrt dat 1 •en de k nn er het b t wa . Zow 1 h ui als turf kon daarin al brand tof dienen. Men laa gd er in een gro te partij beuken - en b rk nh ut te bema hti gcn, h ut rten di v !gen djeze lfd e k nn r. het mee t e · hikt waren. ok I erd een gr 1c mec.: ha ni he houtzaag gek ht. T n nd r in, de gara ge een m rkwaardige metam rfo e. Het werd er een omplete hout zag rij n er nt tond ee n drukte van belang. Eer t I erden b mplakken van vijf c.: 111 dik g zaagd die vervolg n in ki in e blokje I erd en gehakt. 1 der en hi lp mee - d hel e lub hauf~ ur , de m nt eur n wie er maar toevalli g bi nn enli p. iemand kreeg de kan om wcrkcloo toe te kijken. Z lf: de baa . stond r g !m atig met een bijl te zwaaien. Maar di zc lfd baas ge bruikte ok ,ijn her en . Hij b da ht dat het h t me t n mi h z u zï n m d genera! ren p en aanhangwagen tje a hter de bu en te lat n ri jden . 1 an h efdc er aan de carro crie ni I te verander n. /)e l'l'l'Sll' f ie:db11s (hier 1•/<1k ,,oor het srntio11 111et n1111 de ol'erk 1111 hotel \ln11 ijte11- beek ) wcrri i1119:9 op dl' ·tnd ·die11st i11gezet. De bus over/cc nc de oorlo , doordat hij toc11 011dcr de t11n •c11 i11 tic gnmg

Lees verder

Zwolse Historisch Tijdschrift 2007, Aflevering 4

Door 2007, Aflevering 4, Afleveringen, Jaartal, Zoek in ons tijdschrift

11 11-
134 | jrg. 24 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
11 Annèt Bootsmavan
Hulten en
Wim Huijsmans
/ “”· •(/ ,
~ -~- – / ·
Groeten uit Zwolle
BR.)EFKAART
(Carte Postale.)
Ulf•Em mm1mIm1 l iNl81 PQSlllE UNIVEISELLE)
( 1 . (<:~ -J>‘• ;\
~-· ‘:Il / ( Zijde voor he, adres be0temd . (Cóté risert•,: a l’adresse.)
~·r – . · ,r.. -J
AAN ~ . ~ ~r~ —–· -~ – ~ – . GEMEENTE m d / / / /~
Z WOLLE c7~ / ) .
.__A_R_C_H_I E_F_, 0 0712 ~ !
( Collectie H CO)
Diezerkade
Zwolle- Utrecht, 6 april 1901
‘Waarde familie!
Gisteren goed overgekomen. Ook het pak is al gearriveerd.
Alles is hier wel. Hierbij kunt ge zien waar ik
uithang. Zoek maar achter de hoornen. De groeten
van allen, waaronder ook uw toegenegen Neef,
H. C. Jr.
Hoe gaat het met Tante??’
Een gezicht op de Diezerkade, met veel afgemeerde
vrachtschepen . Zwolle was voor de Eerste
Wereldoorlog een belangrijk centrum voor de
binnenscheepvaart. De importantie daarvan
begon pas tijd ens het Interbellum afte nemen met
de opkomst van de vrachtauto. Omstreeks 1900
was het, zoals de ansicht toont, nog een drukte van
belang aa n de kade. Er werd hier met name veel
turf geladen, die uit de Overijsselse en Drentse
veengebieden aa ngevoerd werd door de Dedemsvaartse
Stoomtram (DSM). Het eindstation voor
het goederenvervoer van de DSM lag aan het Blekerswegje,
om de hoek bij de Dieze rkade. Het
begin van het Blekerswegje va lt nog net uiterst
rechts op de afbeelding te zien. De goederentram
kon tot 1939 via de paardentramrails nog over de
Diezerkade doorrijden naar de Thorbeckegracht.
Tegen 1910 werd het zo’n gedra ng bij het
laden van de schepen rond de Diezerkade, dat de
DSM pl annen ontwikkelde voor een speci ale steiger
in de gracht. De gemeente Zwol le verklaarde
zich in 1912 bereid ee n houten loss teiger met twee
sporen te bou wen, die door de DSM gehuurd
werd. Dat op deze steiger ook wel andere goederen
dan turf werden verladen, kunt u lezen in het artikel
Een ongewoon transport van Peter Badcock op
pagina 149.
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 24 – nr. 4 | 135
11 Redactioneel
Het is voor een redactie van een histo risch
tijd schrift altijd leuk om ze lf een historisch
moment te beleven. In dit nummer
van het Zwols Historisch Tijdschrift is dat het geval.
Met gepaste trots kunnen wij de winnaar van de
eerste ZHT schrijfwedstrijd 2007 bekend maken.
Het thema van de wedstrijd was Zwolle in de jaren
zestig. De keuze is geva ll en op het artikel van
Albert Veld , waa rin volgens de redactie het
enthousiasme voor het onderwerp duidelijk naar
voren komt. Het prijswinnende artikel, Zwolse
techneuten in de jaren zestig. Herinneringen aan
mijn schooltijd op de Uitgebreid Technische School
en de School voor Scheepswerktuigkundigen kunt u
natuurlijk in deze afl evering lezen .
Dat historisch onderzoek al lang geen zaak is
van alleen maar chrifte lijke b ronnen blijkt uit het
artikel van de heer Veld, dat gebaseerd is op herinneringe
n. Maar ook beeldmateri aal kan een
belangrijke hi sto rische bron zijn. Hoe een aa ntal
foto’s uit het HCO het vertrekpunt kunnen vormen
voor een speurtocht naa r de inhoud van de
op de foto’s afgebeelde contain ers en tot welke
verrassende vondsten dat kan leiden, kunt u lezen
in het artikel van Peter Badcock.
Het cul turele leven in Zwolle kende ook vroe-
Inhoud
Groeten uit Zwolle
Annèt Bootsma – van Hulten
en Wim Huijsmans
Kleurrijk verleden
134
136
Bekroond Artikel••••••••••
Zwolse techneuten uit de jaren zestig
Herinneringen aan mijn schooltijd op
de Uitgebreid Technische School en
School voor Scheepswerktuigkundigen
Albert Veld 137
De Zwolse Nachtegaal
Ans Stroink: een van ’s lands
beste zangeressen Willem van der Veen 144
Een ongewoon transport
Verslag van een bijzondere speurtocht
Peter Badcock 149
Gedichten in het Zwolse dialect
door Leonard van Laar Maria Hansen 156
ger zo zijn hoogtepunten. Soms ontstegen stads- Boekbespreking 162
genoten de plaatselijke cultuurkringen om op
nationaal niveau furore te maken. Zo ook de zan- Recent verschenen
geres Ans Stroink, de nachtegaal van Zwolle. Haar
car rière wordt door Willem van der Veen aan de Mededelingen 168
vergetell1e id on ttrokken. Maria Hansen beli cht
een ander ta lent, de violist en dichter (in het Zwols Kerstwens 173
d ialect) Leonard van Laa r. Het leek de redactie
toepasselijk voor het laatste nummer van 2007 om Auteurs 174
als voorbeeld van de pennenvruchten van meneer
van Laar zijn Nieuwjaarswens uit 1877 te publiceren.
Omslag: Zwolle in kerstsfeer, de kerstboom bij de rotonde op de Grote Markt,
rond 1970. (Fo to M. Wassenaar)
11-
136 | jrg. 24 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
11 Kleurrijk verleden
(Foto M. Wassenaar)
Bethlehemkerkplein / Bloemendalstraat
Een sfeervo lle opname van de besneeuwde westkant van het Bethlehemkerkplein, waarschijnlijk begin jaren zestig. De foto
moet vanaf het Refter genomen zijn, rechts zie je nog een stukje van de Bethlehemse kerk. Je had destijds nog ruim zicht op de
Grote kerk en de Peperbus, na de bo uw medio jaren zeventig van het nieuwe stadhuis is dit wat minder gewo rden. Het pa nd
links is Bloemendalstraat nr. 2, onder de (J ugendstil)boog bevindt zich tegenwoordig de doorgang naa r het parkeerterrein
achter het stadhu is. In het pand daarnaast, Betlehemkerkplein 34, werd op initiatief van de loge Fides M utua ( vrijmetselarij ) in
1872 d Zwolse gaa rkeuken gevestigd . Volge ns de Zwolse adresboeken was H.J. van Dijk sinds 1924 woo nac htig op dit adres.
Zijn beroep was keuken mee ter en hij werkte voor de gaa rkeuken. Waarschij nlijk heeft dat geduurd tot midden jaren dertig.
Daarna is hij hier blijkbaar voor zich zelf begonnen als hotel en pensionhouder. Tegenwoordig is hi er het Eetcafé Aa ngenaam
gevestigd en daarnaast, op nr. 32, restaurant ’t Wolhuys. In feite loopt de huisnummering van de Sassenst raat aan het Bethl ehem
kerkp lein gewoon door, Beth lehemkerkplein 28 is dus eigen lijk Sassenstraat 28.
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 24 – nr. 4 | 137
11 Zwolse techneuten uit de jaren zestig
Herinneringen aan mijn schooltijd op
de Uitgebreid Technische School en
School voor Scheepswerktuigkundigen
eigen manier van lesgeven. Samen met ons bouw- Albert Veld
Prijswinnaar Albert Veld werd in 1947 geboren te
Wapserveen. Hij verhuisde in 1954 naar De Wijk,
waar hij zijn jeugd doorbracht. Na de lagere
school ging hij naar de LTS in Meppel. In 1964
zette hij zijn studie voort aan de Uitgebreid Technische
School (UTS) en School voor Scheepswerktuigkundigen
(SvS) aan de Blaloweg te Zwolle.
Je werd niet zomaar toege laten. Ik moest ee rst
een toelatin gsexamen doen voor de vakken
rekenen, algeb ra, meetkunde en Nederl andse
taal. Met een gem idd elde van 7,25 werd ik toegelaten.
Dat examen was mijn ee rste kennismaking
met Zwoll e. In augustus 1964 ging ik voor het
ee rst naa r de UTS. ’s Morgens op de fiets van De
Wijk naar Meppel en vandaar af met de trein naar
Zwolle. In ZwoUe aangekomen met de fiets via de
Westerl aa n, Harm Smeengekade en Hoogstraat
naa r de Blaloweg. Soms gingen we met het Kamperlijntje
naa r sta tion Veerallee, stapten daar uit
en liepen via de veemarkt naar school. Zelfs het
po ntje over de Will emsvaart bestond toen nog.
Leraren
Terugdenkend aan mijn UTS-tijd, herinn er ik me
in de eerste plaats natuurlijk de leraren . Ik noem
bijvoorbeeld Cor Luit, de gymleraa r. Hij was klein
van stuk, maar zeer aanwezig. Zijn ‘opvoedkundige’
praatjes aan het begin van bijna iedere les kan
iedere UTS-er uit die tijd zich nog wel herinneren.
Dan was er ‘Kippe’ van Dijk, de leraa r exacte
vakken, zoa ls rekenen en algebra, met zijn ezelbruggetjes
en li edj es om bepaa lde rekenkundige
begrippen te o nthouden. En je had Sattler, de lange,
die geschiedeni s en aa rdrijkskunde ga f. Hij kon
goed volleyball en. Pietje van Harten gaf praktische
vakken, zoa ls elektrische montage. Hij had een
de hij zijn caravan en liet ons er elektriciteit in
aan legge n. Dat was ook kennis overdrage n.
Toen ik in 1965 na de schakelklas de ke uze
maakte voor de School voor Scheepswerktui gkun di
gen (SvS of Zeevaa rtschool), kwam ik in aa nrakü1g
met weer andere leraren. Johnny van Woerkom
bijvoo rbeeld gaf theoreti sche technische vakken,
zoals: stoomketels, stoommachin es, stoomturbines
en motoren. Hij was een fan van Spa rta
en van voetbal in het algemeen. Als je aan voetba l
deed dan had je bij hem een streepje voo r. Van
Woerkoms lessen waren ook bij zo nder. Op zijn
boekenlij st stonden vele boeken. De één nog
choolfoto van Albert
Veld. Op de School voor
Scheepswerktuigkundigen
was het gebruikelijk
dat de leerlingen een
uniform droegen, alvast
als voo rbereiding op
hun zeevaart carrière.
(Collectieau teur)
11-
138 | jrg. 24 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
11 UITGETIREJ]) TECENISCBE SCHOOL TE ZWOLLE
C il F E R L il S T
Toel a t i ng examen 19 6.’t SchakelkJ.as/1.sts klaSNaam
1)_ Ueld
Examennummer
Rekenen
Algebra
Meetkunde
Ned. Taal
Duitse Taal
Engel se Taal
UITSLAG : GESLAAGD -~
P . S .
:O e \Jeeleenlijet e.a, .. e’l.’à~a U -1;,.,,t, -eoo g el’lo.,il:el”-
De cijferlijst van het
toelatingsexamen voor
de schakelklas van de
UTS van Albert Veld,
1964. (Collectie auteur)
mooier dan de ander. Welke scheepswerktuigkundige
scholier uit die tijd kent ze niet. Het scheepsmotorenboek
van J.C. Piek. Zuigerstoomwerktuigen
deel l en 2 van ).P.P. en W. Morrée. Of het prachtige
boek Stoomketels scheepswerktuigkundige door
J. Bonselaar en J.L.A. Hey en de Stoomtabellen van
Ir. J.W. Heil.
Eigen werkboeken
Van Woerkom had zo zijn eigen methode. Van
allerl ei vakken , ketels, motoren, zuigerstoommachines
en turbines moesten we eigen werkboeken
maken, gedicteerd door Van Woerkom en
tekenin gen maken die hij zelf eerst op het schoolbord
zette. Ik heb ze all emaa l nog. Met definiti es
en formules. Zoals de fo rmule van Zeuner: C=9 l ,
✓H; C is snelh eid en H de wa rmteva l. En dan
waren er de verschill ende soorten turbin es: De
Lava!, Zoell y, Curtis en Parson. En je lee rde over
stoomketels, Schotse ketels, Cochran, Babcock en
Wilcox en Foster Wheeler. En motoren niet te vergeten:
van Werkspoor/Lugt, Sul ze r, M.A.N, Stork
en Oxford. Ook over zuigerstoommachines, berekeningen
en diagrammen, schuiven, typen condensors
en appendages.
Ik herinner me ook Warmels, de elektroman, die
per definitie een hekel aan machinisten had en
Dekker de natuurkundeleraa r. Ook had je er Wolf
(de PSP’er) waar we later ook gym van kregen. We
speelden met hem honkbal en tra inden voor de
voetbaltoernooien, op een braakliggend stukje
land, waar nu de WRZV-haUen staa n. Legendarisch
waren de voetbaltoernooien van de scholen
uit Zwolle. Deze werden gespeeld op het
Gemeentelijk Sportpark aan de Ceintuurbaan.
Wij, jochies nog, mochten ons omkleden in de
kleedkamers waar de Zwolsche Boys spelers dat
ook deden. Zwolsche Boys speelde toen betaa ld
voetbal in de tweede di visie. Als relatieve kleine
school, de School voor Scheepswerktuigk undi gen,
stonden we in de finale tegen de grote HTS, we
verloren nipt met 2-1 , maar de dag kon ni et meer
stuk. En Johnny van Woerkom trakteerde op een
pilsje, om nooit te vergeten.
Sportdagen
Ook op sportdagen van de Zeevaartscholen van
Nederland deden we altijd aa rdig mee, met voetballen,
zwemmen en atl etiek. We hadden toen een
aa rdig voetbalteam, met jongens als De Groot, van
der Veen, Schoenmaker, Borst, Hoekerd, Post en
ondergetekende. Met zwemmen hadden we een
kanon in huis, namelijk Hans Spijkerman, die
toen Nederlands schoolslag kampioen was en ook
de kogel en discus een heel eind kon gooien. Aan
die Hans Spijkerman moet ik nog wel eens denken.
Zijn ve rhalen waren vaak geweldi g, vooral
over de vrouwelijke zwemkampioenen. Maar ook
over zij n reizen in het buitenland en wat hij daar
mee maakte. Leren was bijzaak voor hem.
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 24 – nr. 4 | 139
11 T ussen de middag gin gen we met zijn all en naar
de zaak van Dijkhof aan de Harm Smeengekade.
Daar waren vaak ook de meiden van de Inasopleiding.
Ee n biertje werd er toen ook al gedronken
en natuurlijk de beroemde gehaktballen met
satésa us. Jeanne bediende ons. Ze sprak onze taal
en wist orde te houden. iet zo lang geleden las ik
in de Stentor dat ze ook een achternaam had, Edelen
bos, nooit geweten . We kwamen daar niet
alleen tussen de middag, maar ook ’s avonds na
schoolfeestjes in de Bu itensoos of bij de Vrolijkheid
aan de Meppelerstraatweg. Als we moesten
overnachten bij schoolfeestj es, ging i_k naar Henk
Moraal, die erge ns in de Boll ebi este woonde.
1 april grappen
Wat ik ook nooit za l vergeten waren de 1 april
grappen di e elk jaar op beide technische scholen
werden geo rga nisee rd. Dan ruilden we met de
Inas-meiden: de helft van de klas naa r de Veemarkt
en de andere helft naar onze school. Kippe
van Dijk, had een dergelijke kl as ’s morgens in zijn
lokaal zitten. H ij vertrok geen spier, deed net of er
n iets aan de hand was. Hij commandeerde ons
naar de PP (proefwerk positie) en gaf een overhoring
rekenen, wiskunde of algebra.
We gingen tussen de middag ook vaak de stad in .
Daar was altijd wel wat te doen. Per fiets of auto
gingen we bijvoorbeeld naa r cafeta ria Wooldhuis
in de Sassenstraat om lekkere nasi-, bami- of eierballen
te eten. Per auto, ja dat was mogelijk. De
klassen op de Zeevaartschool bestonden namelijk
uit leerlingen met een verschillende achtergrond.
Er waren erbij die al een paar jaar hadden gevaren
op de ‘Grote Vaart’. Die moesten van hun maatschappij
naar school om een diploma te halen. Die
jongens hadden nat uurlijk al verd iend en een auto
gekocht. Boonstra uit Harlingen bijvoorbeeld,
zijn voornaam weet ik niet meer, had een prachti ge
Volvo met een kattenrug. De auto werd volgepropt
met zes of zeven man en rijden maar. Die
nasiballen waren voor een jongen als ik, uit het
kl eine dorp De Wijk, iets totaal nie uws. et als die
glazen deurtjes van de automatiek, waar alles achter
zat. Een paar kwartjes er in en hup, daar had je
de bal.
Opmerkelijke medeleerlingen
Waren er ook opmerkelijke medelee rl ingen naast
Hans Spijkerman? Ja, die waren er. Twee in ieder
geval, die al wat ervaring hadden met va ren: John
Westra en De Vries. Die John Westra had al geva-
Schoolreis van de schakelklas
UTS Zwolle,
1965. Vlnr. Holstein,
Veld, De Lange, Everaars.
(Collectie auteur)
11-
140 | jrg. 24 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
11 Boven: Schoolreis van
de schakelklas UTS
Zwolle, 1965. Op de
achterste rij vlnr.:
Praas, Pasveer, Schoenmaker,
onbekend, De
Lange, onbekend, onbekend.
Zittend vlnr.:
Eshuis, meneer Sa tt ler,
Holstein, Veld,De Lange,
Everaars. Vooraan
vlnr.: onbekend, onbekend,
Van Goor, Everaars.
(Collectie auteur)
ren als stuurman bij zijn vader op de coasters De
IJssel en Overijssel. John moest zijn diploma
scheepswerktuigkundige halen. Dat leverde zijn
vader een flinke besparing van personeel op. John
was stuurman en mach inist in één persoon. De
andere klasgenoot, De Vries, kwam uit Zwartsluis.
Ook zijn fam ilie bezat enkele coaste rs, De Resnova
en Fem. Toen ik dit verhaal opsch reef heb ik mijn
studi eboeken, die op de vliering keur ig in een
sinaasappelkistje liggen, weer eens bekeken. En
wat vond ik er tussen? Boekjes over de kustvaart
en de Appingdammer Bronsmotorenfabrieken
van 1907 tot 1957. Volgens mij zijn die nog van de
fam ilie De Vries.
Twee gebeurtenissen die ik niet snel zal vergeten
hadden te maken met onze leraa r metaa l meneer
De eerste klas Werktuigkundige Theoretisch (WT) van de School voor Scheepswerktuigkundigen, 1965/66.
Vlnr. De Jong, Helders, onbekend, Ruitenberg, onbekend, onbekend, Groenendijk, Schoenmaker, Tehussa,
Op den Weegh, Groothedde, Veld, onbekend, Hoekerd, meneer Bresser, Westra . (Collectie auteur)
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 24 – nr. 4 | 141
11 Bresser. Geen voornaam, die wist je helemaal niet.
Nee, allee n meneer Bresser. De ene gebeurtenis zal
in mei 1965 plaats hebben gevonden. Het ging om
een tentoonstelling over de Tweede Wereldoorlog,
in de Bethlehemse Kerk aan de Sassenstraat.
Met meneer Bresser zijn we daar heen geweest. En
hij ontmoette daar iemand die hij niet kende,
maar al pratend kwamen ze er achter dat ze beiden
in hetzelfde ‘verzet’ hadden gezeten. In die tijd
wist men kennelijk niet wie wie was, te gevaarlijk.
Wat bleek: meneer Bresser bracht ergens iets naar
toe en de man die hij tijdens de tentoonstelleng na
zoveel jaar weer ontmoette, bracht het vervolgens
weer ergens anders naar toe.
Een bijzondere en emotionele ontmoeting. Niet
lang na die tentoonstelling overleed meneer Bresser.
Hij was een geliefde leraar. Heel ontroerend was dan
ook het afscheid. Een grote stoet van leraren en leerlingen
begeleidde deze bijzondere man naar zijn
laa tste rustplaa ts op Kranenburg. Dat maakte heel
veel indruk op je, want je wist dat hij niet meer terug
kwam en ons nooit meer ui tleg zou geven of dingen
voordoen en je vaderlijk toespreken.
Leraren en auto’s
Leraren en auto’s, dat was ook geliefd onderwerp
op school. Zo reed Cor Luit, de kleine gymleraar,
in een hele grote Amerikaan. Ik heb een verhaal
gehoord, niet zelf meegemaakt, da.teen groep jongens
zijn auto hebben opgetild, vervolgens op een
paa r houten balken hebben gezet. Toen hij onder
veel belangstelling al zwaaiend weg wilde rijden,
kwam hij geen meter vooruit. En dan had je Johnny
van Woerkom met zijn prachtige Fords of
Opeis, nu antiek, toen al prachtig om te zien.
Brink, de jonge leraar Engels, kocht elk jaar een
nieuwe Diane (Luxe Eend), in alle kleuren kan ik
me nog herinn eren: oranje, groen, blauw en rood.
Later heb ik meneer Brink nog wel eens gesproken
en hij vertelde mij dat hij het toch wel bijzonder
vond les te geven aan een stelletje jongens dat wel
van wanten wist (hij bedoelde de jongens die al
hadden geva ren ). Hij kwam er al snel achter dat
zijn manier van lesgeven voor ons jongens niet
even va nzelfsp rekend was. Hij vond ons lastig,
maa r niet brutaa l. We wisten precies hoever we
konden gaan.
~b ~ L l:. ,,Jri
st1~,.,l
‘)\,i,rrl-
H.D 8,,.,, 1J . sed,e k’e lel
Tekening van een hoge druk Babcock en Wilcox sectie ketel uit het schooldictaat
‘Ketels’ van Albert Veld, tweede klas Werktuigkundige Theoretisch (WT) van de
School voor Scheepswerktuigkundigen, 1966/67. (Collectie auteur)
11-
142 | jrg. 24 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
11 Voetbalteam School
voor Scheepswerktuigkundigen.
De foto werd
genomen op het
Gemeentelijk Sportpark
aan de Ceintuurbaan.
Staand vlnr.: N ijkamp,
De Groot, Van der
Veen, Schoenmaker,
onbekend. Zittend vlnr.:
De Vries, De Jong, Van
Asselt, Borst, Hoekerd,
Post, Veld. (Collectie
auteur)
Een andere bekende figuur was Nieuwenhuis,
de conciërge, beter bekend als ‘Joepi e’. Hij was een
belangrijke man op school, daa r kon geen directeur
Van Welzen, of de onderdirecteuren Luiten
(de houtbewerking leraa r) of Heida (Engels/
ederlands) tegen op. En je had altijd met hem te
maken, voora l als je klassenve rtegenwoordiger
was. Je moest pasjes bij hem halen om veroorloofd
te laat aanwezig te zijn, omdat je van ve rre moest
komen en je zo vroeg van huis moest.
Teun van der Veen
og een greep uit de legendarische leraren. In de
schakelklas van de UTS kreeg je vrij tekenen en
recl ameschilderen en dergelij ke van ni emand
minder dan Teun van der Veen, de bekende Zwolse
kunstenaar. Geweldig, wat kon die man tekenen,
een les bij hem volgen dat was letterlijk en
figu urlijk een feest. Van Sattler heb ik mijn eerste
interesse voor geschiedenis overgehouden. Wat
kon die man prachtig vertellen en wat moesten we
pennen, hele dictaten over het socialisme, communisme,
li beralisme, Mao en alle andere zaken
die hij belangrijk vo nd. Jammer dat ik dat niet heb
bewaard.
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 24 – nr. 4 | 143
11 Als je in staat was iets te snappen van de wiskundelessen
van Futse laa r, no u dan was je een
bolleboos. Over driehoeken , gelijkvo rmigheid en
all erlei bewij zen. Bij mij ging af en toe het licht
helemaal uit.
Prettige herinneringen
Het was een p rachtige peri ode, die schooltijd op
de UTS en de School voo r Scheepswerktuigkundige
n. Je werd er gevormd en je ve rdere leven kon je
er behoo rlijk op te ren. Waarden en no rmen wa ren
toen gemeengoed.
Tegenwoordig schijnt het iets bijzonders te
zijn. Pre ttige herinneri ngen heb ik aan al die leraren,
die het goed met je voor hadden. Je bent jo ng
en af en toe dwa rs, maa r we wisten wel hoe ver we
ko nden gaa n.
Na deze school ben ik terecht gekomen bij de
Koninklij ke Marin e, daa rna bij de IJsselcentrale in
Henge lo en in 1976 overgeplaa tst naa r de IJssel-
centrale in Harculo en toen was de cirkel weer
rond. Vanaf die tijd wonen we in Zwoll e.
De liefde voor geschiedeni s, die men eer Sa ttler
aan mij heeft overgedrage n, is gebleve n.
Geschiedenis in het algemeen en de laa tste ja ren
de plaatselijke geschiedenis. Lezen over Zwolle,
in dat prachtige boek van Jan ten Hove of in de
boeken van Bert Evenboer, Willem van der Veen
(de zoon van), Ach lieve Tijd en als De dag van
Gisteren en Zwolle mijn Stad. Boeken over het
Oude Eil and, Gedane Zaken van de Hogenkamps.
En n atuurlijk ben ik lid van de Zwolse
Histori sche Vereniging.
Regelmatig ben ik te vinden bij Waa nders en
de Slegte of op boekenmarkten , om iets over
Zwolle te kopen. En de laa tste twee jaa r volg ik de
Zwolse Taal en Cultuur cursus bij Minke Kraa ij er.
Zeg maa r mijn Zwolse inburge rin gcursus.
Want Zwolle is, na een geweldige schoolperiode
van 1964 tot 1968, alweer va naf 1976 mijn Stad.
De tweede klas Werktuigkundige
Theoretisch
(WT) van de
School voor cheepswerktuigkundigen,
1966/67. Staand vlnr.:
Ruitenberg, Veld, Op
den Weegh, Duikers,
Westra, Roelofs, Telussa,
Helders, De Jong,
Schoenmaker. Zittend
vlnr.: Schrier, Boonstra,
Meeuwes, De Vries,
Groothedde, Groenendijk,
Hoekerd. (Collectie
auteur)
11-
144 | jrg. 24 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
11 Willem van der Veen
Ans Stroink in haar glorietijd,
vlak voor de
Tweede Wereldoorlog.
(Collectie Vis)
De Zwolse Nachtegaal
Ans Stroink: een van ’s lands beste zangeressen
Een bijzonder muzikaal talent ontlook aan
het begin van de twintigste eeuw in de
omvangrijke familie van Doyers en
Stroinks, die in een voorgaande aflevering van het
Zwols Historisch Tijdschrift figureerde. Ans
Stroink heette ze en ze werd in 1898 in Zwolle
geboren . Johan Doyer kon daarom in zijn onlangs
gepubliceerde jeugdherinner in gen nog geen aandacht
aan zijn achternichtje besteden, want hij
beschreef zijn mémoires tot 1885. Maar Ans
Stroink verdient zeker een apa rt verhaal in dit
blad.*
Zoals het publiek aan het einde van de negentiende
eeuw de wereldbefaamde Jenny Lind de eretitel
‘de Zweedse Nachtegaal’ had gegeven, zo werd de
jeugdige Ans een kwart eeuw later bedeeld met
een koosnaam die veel leek op die van de Zweedse
sopraan: de Zwolse Nachtegaal.
Tientallen jaren heeft Ans Stroink als stralende
mezzosopraan een belangrijke rol gespeeld in het
Nederlandse muziekleven. Dat haar naam in de
vergetelheid is geraakt, terwijl vocale evenknieën
als Jo Vincent en Gré Brouwenstein in de herinnering
voortleven, ligt ni et aan haar talent, maa r aan
het misfortuin dat zij al op 44-jarige leeftijd – vlak
na de oorlog – wegens gehoo rstoornissen haar
carrière als concertzangeres moest afbouwen.
Daarna bleef zij de muziek nog tientallen jaren
dienen als lera res aan het Amsterdamse conse rvatorium.
Vooruitstrevend als zij was, kon zij het
Nederlandse muziekleven in deze func tie zelfs
nieuwe impulsen geven.
De oude concertzaal van de nege ntiende-eeuwse
schouwburg Odeon – een nogal aftandse, in 1959
afgebroken pijpenla – was de plek waar Ans
Stroink voor het eerst op het podium stond. Dat
gebeurde in 1916 tijdens de jaarlijkse avond van
de Zwolse Gymnasiastenbond, waarvan zij als
achttienjarige lid was. De Zwolse Courant wijdde
er uitgebreid aandacht aan. De recensent was best
te spreken over haar aandeel: ‘Wij hebben zeer
genoten van de zang van Annie Stroink. Zij heeft
een hele mooie stem en een hoogst muzikale voordracht.

11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 24 – nr. 4 | 145
11 Het meisje Annie of Anna, later Ans geheten,
kreeg muziekles van haar grootmoeder Anna
Piquet-van Kleef, ook verwant aan de DoyerStroink
familie. In haar geboorteplaats kreeg Ans
al spoedig haar flatteu ze bijnaam ‘de Zwolse
achtegaal’ en gaf zij regelmatig concertjes in
Zwolse zalen en kerken. Dat blijkt onder meer uit
een verslag in de Zwolse Courant van een optreden
in 1919 in de doopsgezinde kerk. De scribent stelde
vast dat de 21-jarige Ans Stroink haar eretitel
ten volle waa rd was.
Groot talent
Haar zangtal ent was te groot voor het zo nietige en
wat ingeslapen Zwolle. Ze ging studeren aan het
Amsterdamse co nservatorium – het meest vooraa
nstaande van het land – bij befaamde leraren als
Jos Tijssen en Jac. van Kempen. Ook de bekende
componist Hendrik C. van Oort, eveneens leraar
aa n het conservatorium, had een hoge dunk van
Ans Stroink. Hij schreef een aanbevelingsbrief,
waarin de vo lgende zin snede voorkomt: ‘Ondergetekende
bevee lt mejuffrouw Stroink met warmte
aan voor het geven van concerten. Zij heeft een
mooie stem en weet ook als artieste indruk te
maken.’
In 1923 kreeg ze haar getuigschrift met lof uit
handen van Julius Röntgen, de beroemde componist,
directeur en een van de oprichters van het
con ervatorium. Hij schreef: ‘Zij is een voortreffelijke
zangeres die ik aan alle concertbesturen en
verenigin gen met warmte kan aanbevelen .’
In de tussentijd trad Ans Stroink al met succes
in verschillende ederlandse steden op. Vele critici
waren het er over eens dat deze mezzo-sopraan
een bijzo ndere allure vertoonde en in verscheidene
facetten van de voca le kunst niet te overtreffen
was. In recitals werd ze vaak begeleid door de eerder
genoemde Julius Röntgen, maar ook door een
jonge pianiste, Lien Vitringa geheten, die evenals
zij Zwolse van geboorte was en samen met haar op
het gymnasium had gezeten. Lien was een dochter
van dokter C.L. Vitringa, een bekende huisarts in
de Overij sselse hoofdstad. Ook zij toonde haar
muzikale talent al vroeg, ging piano studeren aan
het Utrechtse conservatorium en vervolgde haar
studie in Parijs. Tot op hoge leeftijd was Lien
Vitringa, die in Bilthoven woonde, actief als lera res
en begeleidster.
Baanbrekend
Ans Stroink, die inmiddels door haar huwelijk als
Ans van der Bilt-Stroink bekend was geworden,
verrichtte in Nederland baanbrekend werk. Zij
vertolkte onder meer muziek van ni euwe Slavische
componisten als Moussorgsky en Strawinsky,
di e zij in het Russisch vertolkte, alsook Sibelius,
die zij in het Fins ten gehore bracht. Zo werkte zij
in 1925 in het Concertgebouw mee aan de eerste
concertuitvoering van
Moussorgsky’s opera
Boris Godounov, samen
met een aantal buitenlandse
solisten van
naam. In een recensie in
een van de landelijke
dagbladen stond:
‘Vooral Ans van der
Bilt-Stroink viel op
door haar muzikaliteit
en begrip voor de rol.’
Anna Piquet-van Kleef
Detail uit een foto van
een muziekgezelschap
in 1875. De volledige
foto stond afgedrukt in
het Zwols Historisch
Tijdschrift van december
2006, dat aan de
Jeugdherinneringen van
Johan Doyer gewijd
was. Anna Piquet zou
haar kleindochter Ans
Stroink later muziekles
geven. (Collectie HCO)
De in Zwolle geboren
Lien Vitringa begeleidde
haar vroegere schoolgenoot
dikwijls op de
piano. (Uit: Zwolse
Courant, 16-7-1983)
11-
146 | jrg. 24 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
11 Het geboortehuis van
Ans Stroink, ‘De Spiekennand’,
de winkel
van haar vader, Jan
M.D. Stroink, op Diezerstraat
17. In de deuropening
staat haar
oom, medefirmant
Johan Th . Stroink.
Tegenwoordig zit hier
de koffiecorner van de
Hema. (Collectie P.
Jonkers-Stroink)
Ans Stroink met haar
broer en zussen in 191 7.
Vlnr.: To (Cato
Koning-Stroink), Jan
(laan Herbert Herman),
Ans (Catharina
Anna van der BiltStroink),
Saar (Sara
Johanna), Co (Jacoba
van den BerghStroink),
Truus (Geertruid
Kooi-Stroink).
(Collectie P. JonkersStroink)
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 24 – nr. 4 | 147
11
Onda nks haa r s ti jge nde roe m die haar ove r d e
g re n ze n brac ht, ve rl oo r zij h aa r ge boortesta d
Zwo ll e ni e t uit he t oog. Dat blijkt uit ee n Zwol se
Courant va n 1925. Daari n s t o nd ee n recensie van
haar o ptred en in Odeo n vo or d e Alliance França ise
. Haa r bege leid er aa n d e pia n o was Co r Ponte n,
d e in Zwoll e legend arische toonkunstenaar.
A nd e re optred ende n van di e avo nd waren E. va n
Reed e en M.M. T ie bout.
In d a t ze lfde jaar kreeg An s sa m en me t haa r
begele id ste r Lie n V itr in ga h aa r ee rste optre d en
voor de rad io, ee n m edium dat in di e tijd n og
h oogst o ngewoon en m et ro ma n tiek omgeve n
was. Het was ee n reek s so lo recit a ls die d oo r midd
el va n e th ergolve n h et lan d werd en in gest uurd
en die minn aa rs va n voca le kunst m et hun o r en
aa n d e dikwijls krake nde luid spreke rs d ee d kl even.
Voora l in het beg in va n d e jaren d e rti g zon g
z ij regelm a ti g voor de microfoon s in Hilversum
e n voerd e d aa r hee l bij zo nd e re programma’s uit,
som s in due t m e t H é lèn e Lud o lph, een ander e
beroemdheid uit di e j a ren . Meestal werd Ans
Stro ink bege le id door de Duitse comp o nist en
diri ge nt Wi lh elm Rettich, di e voor d e n az i’s na ar
Ned erl a nd was gevlu c ht.
Veelzijdig
Ans Stroink stond in he t mu ziekl even van h et
vooroorl ogse Ne d erl and bekend o m haar veelzijdi
g h eid. Met h aa r o pvallend grote stembereik kon
ze ee n di epe a lt z in ge n , m aar oo k ee n hoge mezzo sopraa
n . Bovendie n be hee rste ze ve r scheidene
ge nres . Ze ga f li ed e renrecitals, zo ng in o ratoria en
was ook actief als opera za ngeres . Hoofdrollen vert
o lkte ze in Wagner-opera’s, in Carmen van Bizet
en in Samson en Delilah va n Be rli oz. D e kenne rs
waa rd ee rd en h aa r voo rui tstreven de programm akeu
ze. Beke nd e co m pon ist en a ls H e nk Badings en
H e ndrik Andri esse n droege n we rke n aa n haar op.
Ook betoonde z ij zic h ee n a mbassadrice va n h e t
we rk va n a nd e re ed erl a ndse comp o ni s t en als
Alp ho ns D iepenbrock e n Piet Ke tting. Toen zij
a ri a ‘ s uit Lohengrin va n W agn er verto lkt e, oordeelde
d e destijd s gevr eesd e cr iticus Frieso Molen
aa r ove r haa r: ‘A ns va n d er Bilt -Stro ink is ee n
va n d e beste za nge r esse n va n dit mom e nt in o ns
la nd .’
■ ■ ■ ■
Nog ee n gr eep uit h et grote sca la van arti stie ke
uitinge n , waarm ee An s zich in de jare n twinti g e n
de rtig onde rsc h eidde. Ze zo ng bij v rijwe l all e gro te
orkesten in Ned erland, m et vo orop he t Co n ce rtgebouworkest
onde r W ill e m M e n gelb e rg, P ierre
Monteux e n Edua rd van Beinum . Ze trad op me t
in hun tijd befaamde soli st en als Jo V in ce nt, La u r
ens Bogtm an, Annie H e rmes, W ill em Ravelli ,
Herman Sc hey, Louis va n Tuld e r, Ruth H o m a en
Gré Brouwenstein. Ze was de ee rs t e di e Ru ss isc he
opera voo r d e rad io
li et hore n en n am
daarvoor speciaal
Russische les . H aar
commentaar daarop:
‘ H et voo rd eel is
dat er ni ets ve rloren
gaa t va n de kracht
en beklemtonin g
va n het li ed.’ Om die
red en zo n g zij Sibeli
u s ook in de oor spronke
lijke, Finse
ta al.
Ruth Horna, Gré Brouwenstein
en Ans Stroink
in Mozarts opera ‘Die
Zaüberflöte’, 1939.
( Uit: Zwolse Courant
16-7- 198 3)
Ans Stroink in de tijd
dat z ij d e bijnaam ‘De
Zwo lse Nachtegaa l’
kre eg. (Collectie Vis )
11-
148 | jrg. 24 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
11 Ans Stroink, in 1978
gefotografeerd in Bilthoven,
bij haar tachtigste
ve1jaardag. (Collectie
Vis)
Lesgeven
Als docente heeft Ans Stroink eveneens een
belangrijke bijdrage geleverd aan het Nederlandse
muziekleven. In 1926 werd ze reeds aangenomen
bij het Amsterdamse conservatorium, waarna in
1928 haa r aanstelling als hoofdlerares volgde.
Deze functie ve rvulde ze vijfentwintig jaar achtereen
tot de pensioengerechte leeftijd in 1963. Ze
vond het hee rlijk om haar gaven aan anderen door
te geven. Daarom had ze tot haar tachtigste jaar
nog verscheidene privé- lee rlingen.
De oorlog betekende een breekpunt in haar
concertca rrière. In 1978 bij haar tachtigste verjaa
rdag zei ze ervan: ‘Er begonnen zich tekenen
van li chte doofheid te vertonen en dat werd langzamerhand
erger. In een concertzaal moet je jezelf
honde rd procent kunnen horen. Zingen is zenuwenwerk.
Je moet er precies op het juiste moment
zijn. En dan ook goed!’
De mooiste zalen vo nd zij destijds de Hannonie
in Groningen en de concertzaal in Haarlem.
En de grote zaal van het Conce rtgebouw in
Amsterdam dan, waar ze regelmatig optrad?
‘Dat is niks. Daar sta je als een roepende in de
woestijn … ‘
Ans Stroink werd heel oud. De Zwolse achtegaal
van weleer overleed in 1994 op 96-jarige leeftijd
in Bilthoven.
Ans Stro in ks officiële naam luidde: Cathari na
Anna. In de fam iliekring werd ze meestal Annetje
genoemd.
De Jeugdh erinneringen va n Johan Doyer werden in
het ZHT23 (2006) nr. 4 gep ubliceerd.
Bronnen
Archief van dr. Pieter Vis te Houten
Zwolse Courant
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 24 – nr. 4 | 149
11 Een ongewoon transport
Verslag van een bijzondere speurtocht
Lange tijd heeft mij een aantal foto ’s uit de
coll ectie van het Historisch Centrum Overijssel
geïntrigeerd. Op de foto ’s is te zien hoe
containers ui t Groot Brittann ië in de Zwolse
haven bij de Diezerkade ve rladen worden. Hoe
zijn die Britse co ntainers nu in Zwolle verzeild
~ –
… ,
‘ 1 1
geraakt en wat zou er in gezeten hebben. Die vragen
hebben mij jaren beziggehouden. Van mijn
speurtocht daarnaar doe ik in dit artikel verslag.
We zien op de foto ’s het verladen van conta iners
tussen een binnenvaa rtschip en wagons van
de Dedemsvaartse stoomtram aan de ste iger bij de
Peter Badcock
r
Een van de foto’s die de auteur hevig intrigeerden. Omdat de afbeeldingen ongeveer hetzelfde zijn, zijn er bij dit artikel maar twee daarvan
afgedrukt; hier en op pagina 151 . De containers werden met hulp van menselijke spierkracht vanaf het spoor op de juiste plek in het
schip getakeld. Op de achtergrond is de Diezerkade te zien. Ui terst rechts op het chassis van de goederenwagen tussen de spoorbeambte en
de scheepsmast staat het getal 04. Dit zijn de laatste twee cijfers. Het volledige nummer van de wagen was Hl 04, 1931 . (Collectie HCO)
11-
150 | jrg. 24 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
11 De steiger van de
Dedemsvaartse Stoomtra
mwegmaatschappij
(DSM). Links is het
goederenstation van de
DSM te zien aan het
Blekers wegje, 1914.
(Uit: Zwolle als industriestad
in 1914)
Brink in Zwolle. Maar wat zat er in de containers’
Waar zijn ze vandaan gekomen? Wat was
hun bes temming? De foto ’s zijn ongeveer tachtig
jaa r geleden gemaakt. Enkele fotografen vonden
het blijkbaar toch de moeite waard om dit tafereel
vast te leggen. In Zwolle bestond het vermoeden
dat het turfprod ucten zouden zijn op
weg naar Engeland. Vreemd, want ook daar zijn
uitgest rekte turfgebieden in het ooste n. H.F. van
der Gri endt, nazaat van de bekende turfstrooiselfamil
ie, vond in 2002 dat verhaal onwaarschijn lijk.
Containe rs werden (en worden) voornamelijk
gebruikt voor tran spo rt van hoogwaardige,
tijdgevoelige lad in gen die tevens kwetsbaar zijn
bij het verladen. H.D.J. Krikke, lid van de Historische
Vereniging Avereest, had het vermoeden
dat het iets te maken had met een lading NoordEngelse
naa i- en breimachines op weg richting
Dedemsvaart. In 1925 vond een flin ke uitbreid
ing plaats van het Dedemsvaartse texti elbedrij f
Dela na dat wollen goederen fabr iceerde. Maar
het archief van dat bedrij f is helaas verloren
gegaa n, zodat dat vermoeden niet meer bevestigd
kon worden.
Dedemsvaartse Stoomtram
In 1809 werd in Hasselt de eerste spade in de
grond gestoken voor de aanleg van de Dedemsvaart.
Bij de opening van de taatsspoo rlijn Zwolle
– Meppel in 1867 werd een station gebouwd bij
de overgang over de Dedemsvaart, d icht bij de
Lichtmis en met de naam ‘Dedemsvaart’ . Het sta tion
was voorzien van faci liteiten voor het verladen
van zwa re ladingen, bij voorbeeld balen turfstrooisel.
Dr. J.G.C. van de Meene heeft teken ingen
van het emplacement in zijn bezit uit zowel 1912
als 1937 waarop een loopkraan staat in getekend.
De achttien kilometer afstand naar Dedemsvaart
dorp werd overbrugd door de Dedemsvaartsche
Stoomtramweg-Maatschappij (DSM). De DSM
koos voor een spoorbreedte van 1067 mm en
opende in 1886 lijnen vanuit Avereest (Dedemsvaart
dorp) naar Heemse-Hardenberg en
Dedemsvaa rt SS. In 1895 legde de D Meen brug
over de Vecht in Berkum. De spoordijk is nog
altijd zichtbaar als een zijtak van de Maatgravendijk
tegenover de Berkumer kolk. Op die manier
werd Zwolle bereikt, met eindbestemming de
Vlasakkers voor reizigers en het Blekerswegje voo r
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 24 – nr. 4 | 151
11 goederen. In het stadsverkeer (langs de Thomas a
Kempisstraat) waren de trams verplicht niet harder
dan stapvoets te rijden en bovendien liep er
voor de tram iemand met een luid klinkende bel.
iet all een het vervoer van personen, maar
ook dat van goederen en in het bijzo nder van turf
nam bij de DSM een belangrijke plaats in . Zo ontstond
een net met takken naar Coevord en (1897),
Hoogeveen (1905 ), Klazienaveen (1904) en Ter
Apel ( 1907) en, via dikwijls haa tliefde re laties met
zusterondern emingen, ook naar Meppel, Emmen,
Assen en, vanaf 1925, naar di verse plaa tsen in
Oost-Groningen. Het ro llend materieel bevatte
goederenwagens, ondermeer een aantal platte
zogeheten rongenwagens waarop deze contain ers
vervoerd werden, doorgaans met een lengte van
negen meter, maar enkele ook van twaalf meter.
Op de foto (zie afbee lding) zijn de cij fers 04 te
lezen, namelijk op het chass is van de wagen tussen
het hoofd van de spoorbeambte en de scheepsmast.
De eerste karakters zijn echter niet zichtbaar
door de schad uw van de scheepsmast. We hebben
hier te maken met wagen Hl04: ee n nege n meter
lange, twaalf tons rongenwagen op draaistell en,
geleverd door Pennock en in dienst gesteld in
1912. De DSM had in totaal 114 rongenwagens
van diverse leveranciers voor vervoer van turf,
evenveel als alle overige goederenwagens tezamen.
Trams reden af en aan naar de Diezerkade in
Zwolle, waar vele turfschepen lagen te wachten
om de toen zo belangrijke brandstof naar het westen
te vervoeren . In Holland gebruikte men de
turf ook voor de bollenvelden. Rond 19 l O werd
het zo’n gedrang dat de DSM plan nen ontwikkelde
voor een speci ale steiger in de gracht. De
gemeente Zwolle verklaa rde zich in 1912 bereid
ee n ho uten lossteiger met twee sporen te bouwen,
die door de DSM gehuurd werd. De Maa tschapp ij
moest bovendien in het onderhoud bijdragen.
Drie portaalkranen werd en gebruikt voo r het
overladen van de turf en balen turfstrooisel. De
portaalkranen werden niet gebruikt voor het verladen
van deze containers. Misschien waren die te
zwaar. Een baal turf of strooisel woog circa een
halve ton. Bij het overtak elen van co nta iners
maakte men gebruik van de giek van het schip.
De stoomtram mag dan in o nze ogen een vervoerm
iddel zijn waar je met enige nostalgie aan
terugdenkt, snelheidsduivels waren het zeker niet.
Over de afstand van Dedemsvaa rt dorp naa r
Het verladen van de
Engelse containers aan
de steiger hij het Blekerswegje.
Linksachter
is nog een stukje van de
huizen op de Brink te
zien, 1931 . (Collectie
j.H. S.M. Veen)
11-
152 | jrg. 24 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
Slechts een paar spoorstaven
van het voormalige
goede renstation van
de Dedemsvaartse
Stoomtramwegmaat schappij
(DSM) in het
wegdek va n het Blekerswegje
herinnert Zwo lle
aan de stoom tram , die
in de eerste helft va n de
vo rige eeuw voor plattelandbewoners
het ve rvoe
rsmidd el bij uitstek
was om snel in de grote
sta d te komen . (Foto
redactie )
Z woll e d ee d me n ee n kleine tw ee uur, dikwijls met
vertraging. Personen- en goederenvervoer reden
doorgaans geco mbineerd in dezelfde tram. De
stoomtram bestond, naast de locomotief, meestal
uit een personenwagen en twee goederenwagens.
Het goede renvervoer werd waar mogelijk met
afzo nd e rli jke goe derentrams uitgevoerd, mede
omdat reizigers klaagden over h e t opontho ud
onderweg door het laden en lo ssen van stukgoed
en het rangeren van wagenladingen. De officiële
toegestane snelh eid werd pas in 1925 verhoogd tot
35 km / u (10 à 20 km / u in de bebouwde ko m ) ,
maar h et was al te laat om nog succesvol te conc
urrere n tegen a ndere vormen va n vervoer. De
moeilijkheden ten gevolge van de Eerste Wereldoorl
og konden in de jaren twintig nauwelijks worden
overwonnen. Toen dan ook in 1929 de
were ldrecess ie uitbrak ging het met de DSM,
evena ls met ve le zusterbedrijven, snel bergafwaarts.
Het aantal personeelsleden moest inkrimpen
van 19 7 in 1927 tot 127 in 1934. Het vervoer
van turfstrooisel en andere massa goederen naar
Dedemsvaart SS en Zwolle liep hard achteru it.
Hoewel het personenvervoer lijn voor lijn in de
periode 1933-1935 compleet werd verbust ( de
eigen autobus wa s ander h alf à tweemaal zo sn el )
bleef het goede renvervoer per tramspoor voorlopig
nog wel rendabel. Na ee n korte op leving tij-
■ ■ J;c elk. :Djn bnto wemsohcn
i.e.o..la Tc.rvuld, \”‘

Lees verder

Zwolse Historisch Tijdschrift 2012, Aflevering 4

Door 2012, Aflevering 4, Afleveringen, Jaartal, Zoek in ons tijdschrift

29e jaargang 2012 nummer 4 – 8,50 euro
Zwols Historisch Tijdschrift
Special
Westenholte – Voorst –
Frankhuis Een geschiedenis
in vogelvlucht
Omslag: Frankhuis ten tijde van de Eerste Wereldoorlog.
(Particuliere collectie)
zwols historisch tijdschrift 143
Inhoud
Groeten uit Westenholte Wim Huijsmans 142
Voorwoord Bert de Vries 144
Westenholte is…?
Een geschiedenis in vogelvlucht
van Westenholte, Voorst en Frankhuis
Frank Inklaar 145
Westenholte – Voorst – Frankhuis;
geografische achtergrond
Gerrit van Vilsteren 162
De cornetmuts
Hoe een modemuts in de streekdracht
terecht kwam Aranka Wijnbeek 171
De Christelijke Mondharmonicavereniging
‘Excelsior’ in Westenholte Wim Huijsmans 179
WVF zal altijd dorpsclub blijven
Steven ten Veen 183
De Nederlandsche Gruyère Blokmelk
Fabriek N.V. Gerrit van Vilsteren 189
Zwolle in de jaren zestig
Aflevering 8: De ontwakende driften van de
Zwolse babyboomers (1962-1963)
Jan van de Wetering 198
Veelomvattende dissertatie van
dr. Philomène Bloemhoff
In anderhalve eeuw veranderde veel aan
het Zwolse dialect Willem van der Veen 200
Mededelingen 202
Auteurs 204
Groeten uit Westenholte
Petuniaplein, 1965
Bij gebrek aan een suikerzakje uit Westenholte
dit keer een prentbriefkaart van het Petuniaplein.
Het plein is ontworpen als winkelcentrum voor
het nieuwe Westenholte. Waar eerst koeien
graasden, moesten winkels komen met een buurtkarakter waar je je dagelijkse inkopen kon doen.
Het zou het dorpse Westenholte allure geven. Het
ontwerp van plein en winkels met bovenwoningen is van de hand van architect W. Geytenbeek,
die ook iets dergelijks aan de Campherbeeklaan
in Berkum had ontworpen. Eind 1964 werd het
complex aan het Petuniaplein opgeleverd.
Op de foto zien we uiterst links de houten noodkerk van de Nederlands Hervormde
Gemeente, de latere Stinskerk. Aan het plein kwamen van links naar rechts: de Centrawinkel van
Mannes Kluin, de Boerenleenbank, de textielzaak
van Johan Spijker, het technisch handelsbureau
van Jannes Willems met gereedschappen en ijzerwaren, de Spar supermarkt en Gosen ten Klooster
met een sigaren- en snoepwinkel. In zijn winkel
zat ook een postkantoortje. Opzij kwam een
snackbar.
Naast de winkels aan het plein had de Centrale
Plattelandsbibliotheek in juni 1964 een nieuw
filiaal geopend. Het gebouwtje rechts met daarop
in neon letters Spaarbank bood onderdak aan de
Raiffeisenbank.
Volgens de plannen van de architect werd het
Petuniaplein dat ongeveer tweeduizend vierkante
meter groot is, ingericht als parkeerruimte en
‘gestoffeerd’ met bloembakken. Het plein waar op
vrijdagmiddag ook een kleine markt gehouden
wordt, is nog steeds het kloppend hart van
Westenholte.
142 zwols historisch tijdschrift
Wim Huijsmans
Het Petuniaplein met vrijdagmiddagmarkt, november 2012.
(Foto Jan van de Wetering)
(Collectie HCO)
144 zwols historisch tijdschrift zwols historisch tijdschrift 145
Het Historisch Centrum Overijssel heeft in
samenwerking met (oud)bewoners een
unieke tentoonstelling gemaakt over de
Zwolse buurten Westenholte – Voorst – Frankhuis.
De tentoonstelling geeft achtergrondinformatie aan de hand van prachtige door de bewoners
ingebrachte foto’s, maar ook de persoonlijke verhalen en herinneringen hebben een plek gekregen
in de tentoonstelling.
Het unieke van de tentoonstelling is dat mensen tijdens de duur ervan hun eigen foto en verhaal
toegevoegen. Hiervoor is een digitaal fotoalbum
gemaakt, waar foto’s in worden opgenomen en
mensen zelf hun verhaal kunnen plaatsen. Dit
album is ook vanuit huis in te zien en reageren op
foto’s en verhalen van anderen is mogelijk.
Het Historisch Café is toegankelijk op iedere
dinsdagochtend van 10.00 uur tot 12.00 uur
zolang de tentoonstelling loopt, een ontmoetingspunt voor iedereen die geïnteresseerd is in
de geschiedenis van deze Zwolse buurten, maar
in het bijzonder voor degenen die er wonen of
gewoond hebben en samen met anderen herinneringen willen ophalen.
Met de expositie, die loopt tot en met
4 januari 2013, wil het Historisch Centrum Overijssel mensen betrekken bij hun eigen geschiedenis. Je eigen verleden bepaalt immers voor een
groot deel ook je eigen identiteit. Zo willen wij een
bijdrage leveren aan leefbaarheid en welzijn in
buurten en wijken. Het project voegt iets belangrijks toe, namelijk de menselijke dimensie van
beleving en ontmoeting. Eerder door het Historisch Centrum Overijssel gerealiseerde wijkprojecten hebben dit ten volste bewezen!
Dit themanummer van het Zwols Historisch
Tijdschrift is het resultaat van al het moois aan
materialen en informatie dat het Historisch Centrum Overijssel vóór en tijdens de tentoonstelling
Voorwoord
heeft mogen ontvangen. Geweldig dan ook dat de
Zwolse Historische Vereniging een themanummer over deze prachtige Zwolse buurten heeft
willen maken, zodat als de tentoonstelling is
afgelopen, naast het digitaal fotoalbum er ook een
rijk geïllustreerd tijdschrift ligt als resultaat van
hoe samen met bewoners de geschiedenis van hun
eigen wijk in beeld is te brengen.
Zo levert een project met bewoners uit een
wijk ook weer een mooie samenwerking op met
onze aloude partner, de Zwolse Historische
Vereniging, waarvoor ik haar van harte wil
bedanken.
Bert de Vries
Directeur Historisch Centrum Overijssel
Wat zou een oer-Westenholtenaar er
van vinden dat een heel nummer van
het Zwols Historisch Tijdschrift aan de
geschiedenis van zijn woonplek is gewijd? Trots,
omdat er toch maar mooi aandacht is voor dit
unieke plekje? Bevreemding, omdat Westenholte
sinds de opheffing van de gemeente Zwollerkerspel in 1967 weliswaar bestuurlijk onderdeel is
van Zwolle, maar om het nu Zwols te noemen?
En aandacht in het Zwols Historisch Tijdschrift?
Hoe het ook zij, Westenholte (en Voorst en
Frankhuis), de buur(t)schappen ten noordwesten van Zwolle, hebben al eeuwenlang van doen
met deze stad en andersom. Om maar het meest
in het oog springende voorbeeld te noemen:
ongeveer de grootste catastrofe die Zwolle ooit
is overkomen heeft zijn oorsprong in Voorst.
In 1324 brandde vrijwel de hele stad af door
toedoen van de hoofdbewoner van het kasteel
van Voorst, kasteelheer Roderik van Voorst.
Maar het kan ook vreedzamer: in 1994 werd de
honderdduizendste inwoner van Zwolle, Kyra
Mepschen, geboren in Westenholte. Hoezeer
de bewoners van het gebied de eigenheid van
hun buurtschappen ook beleven, er zijn redenen
genoeg voor het Zwols Historisch Tijdschrift om
in de geschiedenis van deze drie buurtschappen
te duiken. Westenholte was oorspronkelijk het
gebied vanaf de Konijnenbelten tot en met de
Zalkerdijk; Voorst lag hier ten zuidoosten van en
Frankhuis meer richting Zwolle, vroeger bij het
Zwartewater, nu aan het Zwolle-IJsselkanaal. De
oude buurtschap Voorst is opgegaan in het huidige Westenholte.
Detail uit de topografische kaart rond 1900
met Westenholte, de
Konijnebelten, Voorst
en Frankhuis. Onder
de (nog zichtbare) letters van Westenholte
ligt de Zalkerdijk, waar
de lagere school staat
aangegeven. Duidelijk
zichtbaar is ook de
Kolk. (Collectie HCO)
Westenholte is…?
Een geschiedenis in vogelvlucht van
Westenholte, Voorst en Frankhuis
Frank Inklaar
146 zwols historisch tijdschrift zwols historisch tijdschrift 147
Kasteel Voorst
Het vroegste begin van de bewoningsgeschiedenis is niet veel verschillend van andere nederzettingen in dit gebied. In een drassige omgeving
zoeken mensen een hogere plek op om droog en
veilig te kunnen wonen. De in deze buurt gelegen
hogere plekken waren rivierduinen. Daar vestigden zich de oer-Westenholtenaren. Of er sprake
was van een Friese nederzetting in een Saksische
omgeving, of dat de wortels te zoeken zijn op de
Noord-Veluwe is niet bekend. De rivierduinen
werden in de loop der eeuwen door de bewoners
aangeduid als de ‘Konijnenbelten’. De naam Westenholte komt van Wesderawalde. Dat verwijst
naar een bosrijk gebied. In oude archiefstukken
komt de naam al voor. Westenholte, eerst alleen
en later samen met Voorst, vormde al vroeg een
marke. Een marke was een soort middeleeuws
collectief van grotere boeren die gezamenlijk het
beheer en gebruik van hun gemeenschappelijke
gronden regelden. Het centrum van de marke
bestond uit cultuurgrond met boerderijen, omgeven door woeste gronden. De marke Westenholte-Voorst werd pas in 1903 opgeheven.
Aan de zuidzijde van de Konijnenbelten stond de
burcht van de machtigste heren uit de buurt, de
heren van Voorst. In 1224 werd de oude burcht
afgebroken en er kwam een nieuw, zeer imposant
exemplaar voor in de plaats. Net als alle adellijke
families in de Middeleeuwen streefde ook de
familie van Voorst naar een zo groot mogelijke
onafhankelijkheid. Twee obstakels vonden ze
hierbij op hun weg: de landsheer (de bisschop
van Utrecht) en de IJsselsteden in de buurt, die
andere belangen hadden dan de Van Voorsten.
Bij vlagen, als de belangen gelijk liepen, trokken
de bisschop van Utrecht en de steden als bondgenoten op. Voor Zwolle had dat in 1324 onaangename gevolgen. De stad werd toen getroffen door
een razendsnel om zich heen slaande brand en
werd praktisch geheel verwoest, kerk en stadhuis
incluis. Alleen het klooster Bethlehem en vijf
burgerhuizen bleven gespaard. Volgens de overlevering was Roderik van Voorst de aanstichter van
het vuur. In 1361 volgde een herhaling van zetten.
Zwolle wenste een gracht te graven van de stad
naar de IJssel en dat moest gebeuren over het land
van de Van Voorsten. Die waren daar niet blij
mee en weer stak een Van Voorst, nu Zweder, een
stuk Zwolle in brand. De ‘Nijstad’, de bewoning
buiten de Diezerpoort, ging in vlammen op. Het
was duidelijk: Zwolle moest zich ontdoen van de
burcht van de Van Voorsten om verlost te raken
van de machtige arm van deze heren. De stad riep
de hulp in van bisschop Jan van Arkel. Met hulp
uit Deventer en Kampen werd kasteel Voorst
belegerd. Vijftien weken bood de burcht weerstand, maar toen met blijden ‘drek en vuiligheid’
over de muur werd geworpen waardoor er in het
kasteel gebrek aan drinkbaar water en ziekte ontstond, was het afgelopen. Het kasteel werd met de
grond gelijk gemaakt om nooit meer opgebouwd
te worden. De ijzeren deur van het kasteel is nog
steeds te zien in het oude stadhuis van Kampen.
De beste stenen van het kasteel werden in Zwolle
hergebruikt bij de bouw van de toren van de
Grote Kerk. Nog in het begin van de negentiende
eeuw werd het laatste puin aangewend voor de
aanleg van zeeweringen tegen de Zuiderzee en
voor de verharding van de weg naar Kampen.
Het terrein waar eens het kasteel stond is nu rijksarcheologisch monument: het Stinspark. Een
houten speelkasteel is een ludieke herinnering
aan de eens zo machtige burcht.
De familie van Voorst bleef overigens niet
lang ‘dakloos’, de zonen van Zweder sloten een
verzoeningsverdrag met de bisschop van Utrecht
en bouwden vervolgens verderop in de toen net
omdijkte Mastenbroekerpolder een nieuw kasteel,
huize Werkeren. Ruim honderd jaar na de bouw
van Werkeren liet de toenmalige bewoner, Johan
van Ittersum, ook weer een huis in Westenholte
bouwen in de buurt van de plek waar het oude
kasteel had gestaan: Huis Voorst. Het gedeelte
van de Mastenbroekerpolder waar Werkeren
stond is tegenwoordig opgeslokt door Stadshagen. Werkeren werd in het begin, Huis Voorst
aan het eind van de negentiende eeuw gesloopt.
Negentiende eeuw
De zanderige rivierduinen werden eeuwenlang
vooral bewoond door twijgensnijders en landarbeiders, al dan niet met een klein keuterbedrijfje.
Het lagergelegen, vruchtbare land daaromheen
was het domein van enkele grotere boeren. Een
reiziger van Kampen naar Zwolle beschreef in
1819 het landschap als volgt: ‘Er loopen twee
wegen van hier naar Zwolle, de een geheel door
Boven: Luchtfoto van het Stinspark in Westenholte. Het Stinspark is gebouwd
op de plaats waar ooit de burcht van de heren van Voorst stond. Bij de aanleg
van het park is uitgegaan van de contouren van de grachten rond het kasteel.
Rechts zijn de velden van voetbalclub WVF zichtbaar. (Aerophoto Eelde)
Onder: Reconstructie van de plattegrond van het kasteel. (Informatiebord
Stinspark, foto Jan van de Wetering)
Boven: Tegenwoordig is
dit houten speelkasteel
in het Stinspark nog
een bescheiden herinnering aan vervlogen
tijden. (Foto Jan van de
Wetering)
Links: Verbeelding
door Teun van der
Veen van de belegering
van het kasteel in 1362.
(Uit: Zwolle 750 jaar
stad in woord en beeld
gevat, 1980)
148 zwols historisch tijdschrift zwols historisch tijdschrift 149
de klei, doch te smal voor een gepakt rijtuig met
vier paarden. Ik reed dus den anderen, over den
Konijnenberg, eerst door lage weilanden, dan
heide, wederom weiland, en eindelijk open veld
… Ofschoon de heide hier meestal bedwongen
en vruchtbaar gemaakt is, ontmoet men nogtans
enkele duintjes. Dan ook deze ontsnappen niet
aan dien geest van ontginning, dien ik overal
aantrof, en men ziet dat de zandhoop sedert kort
kleiner is geworden en nog gedurig wordt.’* Desalniettemin zou het nog zeker een eeuw duren
voor de ‘konijnenbelten’ grotendeels verdwenen
waren, ook tegenwoordig vallen er nog rudimenten van terug te vinden. Veel van het land was in
handen van grootgrondbezitters, die meestal tot
de stedelijke elite behoorden. Bij Frankhuis lagen
de drie buitens Twistvliet, Ketelkolk en De Bildt.
De lagergelegen gebieden hadden met enige
regelmaat te maken met overstromingen. In 1825
verdronken bijvoorbeeld enkele van de toen
honderdvijftig inwoners van Westenholte. Toch
brachten de overstromingen niet alleen rampspoed. De vruchtbaarheid van het land werd er
ook door vergroot.
Tot ver in de negentiende eeuw vormden Westenholte en Voorst gesloten gemeenschappen, die
niet veel met de buitenwereld van doen hadden.
Zelfs niet met elkaar. De omwonende boeren
kwamen bijvoorbeeld niet op de volksfeesten in
Westenholte. Maar langzaamaan werden de contacten met de buitenwereld makkelijker en werd
de wereld wat groter, ook voor de buurtschappen. Meisjes gingen uit werken als dienstbode
in de stad, waar de jongens werk vonden in de
opkomende nijverheid. Frankhuis, wat dichter bij
Zwolle en aan doorgaande wegen naar Kampen
en Hasselt gelegen, kende een wat andere economische bedrijvigheid. Tussen Westenholte en
Voorst en Frankhuis hadden diverse tuinders en
warmoezeniers hun bedrijfjes. Zo vlak onder de
rook van de stad Zwolle hadden ze een stabiele
afzetmarkt. In Frankhuis woonden wat ambachtslieden, die vooral gericht waren op het boerenbedrijf. Zo waren er smederijen en wagenmakerijen.
Ook was er verzorgende middenstand: onder
meer een melkboer, een bakker, een kleermaker,
wat kruideniers en natuurlijk een café-tapperij.
Soms werd deze bedrijvigheid gecombineerd met
een klein boerenbedrijfje.
Grote bedrijven
Grotere economische bedrijvigheid buiten de
landbouw was er in Frankhuis. In de negentiende
eeuw ontstonden daar twee bedrijven, die elk
voor zo’n vijftig arbeidsplaatsen zorgden. Veel
inwoners uit de buurt vonden er werk. In 1825
vestigde houthandel Eindhoven en Zoon zich in
Frankhuis. Het bedrijf kwam uit Blokzijl. Door
de aanleg van de Willemsvaart was er een directe
verbinding gekomen tussen het Zwartewater
en de IJssel. Vlotten hout uit Duitsland konden
veel voordeliger via de IJssel naar Zwolle worden
getransporteerd dan via de Zuiderzee naar Blokzijl. Op buitenplaats Twistvliet liet Lambert Eindhoven een houtzaagmolen bouwen, aangedreven
door de wind. Vanaf 1857 werd gebruik gemaakt
van een stoommachine. In 1973 werd het familiebedrijf overgenomen door een van de grootste
Engelse houtimporteurs, The Southern Evans Ltd.
In 1989 kwam het bedrijf in handen van Stiho BV
te Nieuwegein.
Het andere grote bedrijf was de Blokmelkfabriek. In 1895 verleende de gemeente Zwolle
Uitsnede van het gebied
Zwolle, Zwartsluis en
Kampen met de Mastenbroekerpolder uit de
kaart ‘Transisalania
Provincia vulgo Overyssel’ uit 1743.
De kaart is gebaseerd
op de in 1648 vervaardigde kaart door
Nicolaas ten Have.
Zichtbaar zijn (op de
rode lijn) Westenholte,
Voorst en Frankhuis.
(Facsimile bij ‘Een
perfecte Lantcaerte van
Overijssel’ 2012)
Rechts: Boerderij met
hooiberg in Frankhuis.
Anoniem, achttiende
eeuw. (Collectie SMZ)
Frankhuis eind negentiende eeuw. Tekening
door J.W. Meijer. (Collectie SMZ)
150 zwols historisch tijdschrift zwols historisch tijdschrift 151
een vergunning aan de Stoomzuivelfabriek Mastenbroek VOF voor de bouw van een roomboterfabriek. In 1926 werd de stoomzuivelfabriek
overgenomen door NV Nederlandse Gruyère
Blokmelkfabriek uit Den Haag. De Blokmelkfabriek verwerkte melk van boeren uit de verre
omgeving tot blokmelk. Blokmelk was een mengsel van melk en suiker, dat na afkoeling stijf werd
en in blokvorm in kisten werd verpakt voor
verzending naar Zwitserland. Daar diende het
als grondstof voor chocolade. In 1977 werd het
bedrijf onderdeel van Coberco Isoco BV. Sinds
1999 is het onder de naam Sensus Operations een
producent en groothandel in voedingsmiddelen
en voedingsmiddeleningrediënten.
Frankhuis was inmiddels door de aanleg van
het Zwolle-IJsselkanaal in het begin van de jaren
zestig van de twintigste eeuw compleet veranderd.
Het was de directe verbinding met Zwolle verloren. Een fiets-voetgangerspontje moest dit gemis
compenseren. In 1985 kwam er weer een vaste
verbinding in de vorm van een voetgangersbrug
op de hoogte van zo’n negen meter boven het
kanaal. Het kanaal bracht ook aan de zuidrand
van Westenholte en in Voorst grote veranderingen. Langs het kanaal kwamen insteekhavens en
industrieterreinen, die tot op heden het beeld
bepalen van wat nu bekend staat als het industriegebied Voorst.
Het personeel van de firma Eindhoven in 1905. (Particuliere collectie)
Het personeel van de firma Eindhoven in 1938. De foto werd gemaakt op 14 maart, ter gelegenheid van het vijftig jaar in dienst zijn
van Egbert Drost. Staand achterste rij vlnr.: Jo Drost, Jan Willem ten Hove, Jan Huizen, Gerrit Drost, Dorus Heres, Reindert Drost,
Sip Heres, Albert van Rijssen, Jan Lubbers, Berent Jan Brinkman, Berent Kluinhaar, Wiechert Bastiaan, Rinus van Duuren, Gait Jan
Hultink, Jan Bastiaannet, Frederik Drost, Hein van Leiden, Jaap Schinkel, Roelof Lemstra, Reize Lemstra, Kees van der Molen, Derk
Drost, Mannes Heideveld, Bert Borst, Coen Nijmeijer, Jacob Palm, Albert Dijkslag, Jo Wever. Voorste rij: Jochem Ammer, Herman
Drost, Bos, Wiechert Korpershoek, Henzen, Arend Zijlstra, Van Buren, Herman Halfwerk, Van Hall, Van Hall, ? , Jannes Drost, Gijs
Kloot, Derk Voeten, Jo Korpershoek, Eikelboom. Zittend de jubilaris Egbert Drost. (Particuliere collectie)
Links: Luchtfoto uit
1948 van de houthandel Eindhoven in
Frankhuis. Het water
op de voorgrond is
de Trekvaart, op de
achtergrond is de Blokmelk-fabriek zichtbaar.
(Foto Aviodrome)
De Gasthuisdijk richting Frankhuis. Rechts zijn de
graafwerkzaamheden voor het Zwolle-IJsselkanaal
zichtbaar. Op de voorgrond staan Tonnie en Marja
Hullen, begin jaren zestig (Particuliere collectie)
152 zwols historisch tijdschrift zwols historisch tijdschrift 153
Keren we terug naar Westenholte rond 1900. Ook
daar drong de moderne tijd steeds meer door.
Niet alleen gingen Westenholtenaren werken in
Frankhuis, of zelfs in de stad, maar ook kwamen
geschoolde arbeiders uit Zwolle in Westen

holte wonen. Op kleine schaal werden er nieuwe
woningen gebouwd, oude verhoudingen verdwe

nen. Het accent van de nieuwbouw lag vooral in
Voorst. Met name langs de Voorsterweg was wat
middenstand (bijvoorbeeld rijwielhandel Schutte
en kruidenier Kluin) en nijverheid in de vorm
van een smederij, een timmermansbedrijf en een
houtzagerij. Houtzagerij Van Dijk groeide na de
oorlog uit tot een bloeiend bedrijf. Aan dezelfde
Voorsterweg kwam ook het klompenbedrijf van
de gebroeders Van Vilsteren, GeVaVi. Tussen
1962 en 1978 groeide dit bedrijf uit tot een grote
werkgever voor maar liefst zo’n honderd man
personeel. In 1993 werd de productie overgehe

veld naar de firma Nijhuis in Beltrum. GeVaVi
is anno 2012 een groothandel in de verkoop van
klompen, klompschoenen, veiligheidssneakers
en trendy slippers. Ook werkkleding en bescher

mingsmiddelen behoren tot het assortiment.
Na de aanleg van het
Zwolle-IJsselkanaal
begin jaren zestig was
Frankhuis afgesneden
van Zwolle. Een fietsvoetgangerspontje
vormde toen de directe
verbinding. Deze foto
dateert uit 1985, het
pontje werd een jaar
later vervangen door
een voetgangersbrug.
(Collectie HCO,
Redactiearchief
Zwolse Courant)
De werkplaats en het
woonhuis van Jan Hen

drik Schutte, rijwiel

handelaar en -herstel

ler aan de Voorsterweg.
Het rijmpje:
‘N fietse van Skutte
En loop…’n det dutte
Met de wind in ’e rugge
Over d’Iesselbrugge’
was van deze familie
Schutte afkomstig. De
familie Schutte die de
autobusmaatschappij ging exploiteren
maakte daar later de
veel bekender geworden
variant ‘De busse van
Skutte’ op. (Particuliere
collectie)
De Essopomp aan de Voorsterweg van Schutte, begin jaren zestig.
(Particuliere collectie)
Kapsalon Tielenburg aan de Voorsterweg,
jaren veertig. (Particuliere collectie)
Gerrit van Dijk, met
sigaar in de hand,
met al zijn zonen,
omstreeks 1950. De
houthandel werd opge

richt in 1924 en was
gevestigd aan Voorster

weg 60. (Particuliere
collectie)
Links: Houthandel van
Dijk, omstreeks 1960.
(Particuliere collectie)
Rechts: GeVaVi in
1982. (Collectie HCO,
Redactiearchief Zwolse
Courant)
154 zwols historisch tijdschrift zwols historisch tijdschrift 155
Een eigenstandig dorp
Na de Tweede Wereldoorlog werd Westenholte
onbetwist de grootste bevolkingskern. In de jaren
vijftig kwamen er nieuwe huizen, eerst als opvulling tussen de bestaande bebouwing (bijvoorbeeld
langs de Westenholterweg, maar ook in het stukje
van de Korenbloemweg en de Anjerweg tot aan de
Rozenweg) en later op verworven terreinen op de
Konijnenbelten. Er werd gebouwd van de Lupineweg tot aan het Petuniaplein en later tussen de
Ridder Zwederweg en de Papaverweg. Westenholte begon meer en meer op een eigenstandig
dorp te lijken en daar horen ook meer voorzieningen bij. In 1965 kwam er een echt winkelcentrum
op het Petuniaplein. Kruidenier Kluin opende
daar een Centra en er kwam ondermeer een slagerij, een textielwinkel en een sigarenwinkel annex
postagentschap. Ook de bibliotheek kreeg een
vestiging aan het Petuniaplein. Vlakbij werd ook
in 1961 de Stinskerk in gebruik genomen. Deze
kerk was de opvolger van het Eben Haëzergebouw
aan de Westenholterweg. Dit gebouw dat door
de weeks in gebruik was voor vergaderingen en
voorstellingen, bood Westenholtenaren op zondagavond en vanaf 1958 ook op zondagochtend
gelegenheid ter kerke te gaan. De Stinskerk maakte het gebruik van Eben Haëzer voor kerkdiensten
echter overbodig.
Bij een eigenstandig dorp hoort ook een
gemeenschapshuis, zeker in een dorp als Westenholte waar het bruiste van het verenigingsleven.
De verwevenheid van het verenigingsleven en het
gemeenschapshuis blijkt uit de ontstaansgeschiedenis van De Ark. Dit gebouw komt rechtstreeks
voort uit de organisatie van schaatswedstrijden op
De Kolk aan de noordwestkant van Westenholte
bij de Zalkerdijk. In 1939 was de ijsvereniging
WVF opgericht. Tot 1947 werden de schaatswedstrijden op De Kolk gehouden. Hierna kwam er
een ijsbaan, die door de Westenholtenaren zelf was aangelegd. De baan werd in 1968 zodanig vergroot dat er een wedstrijdbaan van vierhonderd
meter kon worden uitgezet. Bij een ijsbaan hoort
een koek-en-zopie tent. Ook deze werd door de
leden van de ijsvereniging in 1953 zelf gebouwd.
Door het groeiend aantal leden werd dit bouwsel
al snel te klein. Opvolger werd De Ark die in 1959
gereed kwam. Naast de ijsvereniging vond ook de
volleybalclub hier zijn onderkomen. Vergaderingen, voorstellingen, bruiloften, feesten en partijen
zorgden ervoor dat De Ark als een echt gemeenschapshuis voor Westenholte diende.
De Ark werd aanvankelijk geëxploiteerd door
de leden van de ijsvereniging, maar dit werd juist
door het succes en de hoge bezettingsgraad van het
gemeenschapshuis voor deze vereniging een veel
te zware belasting. In 1973 werd De Ark vervangen door het moderne ontmoetingscentrum Het
Anker. Dit jaar, 2012, worden plannen ontwikkeld
voor Het Nieuwe Anker, dat moet worden ondergebracht in het nieuwe zorgcentrum Westenhage.
Naoorlogse nieuwbouw, de Lupineweg en
Papaverweg in 1965.
(Particuliere collectie)
In 1961 werd de nieuwe Stinskerk in gebruik genomen. Op de foto staat de leiding van de zondagschool ‘Waakt en bidt’. Staand vlnr.: Rince Pasen, Jan Bos,
Gerrit Zwakenberg, Henk Dol. Zittend de dames: Jennie Bredewout, Dienie
van Voorst, Riek van Weeghel , Anneke Docter en Klaasje Riezebos . (Particuliere collectie)
Gasten op het veertigjarig huwelijksfeest van Geurt
Borst (1899-1976) en Marie Knol (1898-1981).
Zij waren op 23 juli 1925 in het gemeentehuis
van Zwollerkerspel getrouwd. Het huwelijk bleef
kinderloos. Het feest werd in 1965 gevierd in hun
boerderij aan de Zalkerdijk nr. 16. (Particuliere
collectie)
Bouw van De Ark, 1959. (Particuliere collectie)
De Ark. (Collectie
HCO, Redactiearchief
Zwolse Courant)
Opening van het
nieuwe wijkcentrum
Het Anker, door wethouder Ter Bekke,
jaren zeventig. (Collectie HCO, Redactiearchief Zwolse Courant)
156 zwols historisch tijdschrift zwols historisch tijdschrift 157
De Kolk was niet alleen de oorsprong van de
ijspret in Westenholte. ’s Zomers was het de plek
om te zwemmen, te vissen, of bootje te varen. Een
ideale plek voor een echte recreatieplas zou je zeggen. Al in 1959 waren er plannen in deze richting.
Ook de wijkvereniging WVF spande zich in voor
dit idee. Maar er waren ook andere, economische,
belangen. In 1970 bleek dat houthandel Van Dijk
De Kolk nog steeds mocht gebruiken om boomstammen te laten wateren. De wijkvereniging zag
af van verdere plannen tot het maken van een
recreatieplas.
Westenholte was (en is) een gemeenschap met veel
reuring. De ijsvereniging WVF en de volleybalclub
kwamen al ter sprake. Op sportgebied is er verder
de voetbalvereniging WVF. Dit jaar bestaat deze
vereniging vijfenzeventig jaar. De club werd opgericht door vijf twaalf- en dertienjarige schooljongens die graag een balletje trapten op het grasveld
naast de openbare school. Binnen een maand hadden ze een voetbalclub met de naam Quick geregeld. En wat is een voetbalclub zonder wedstrijden?
De eerste wedstrijd was tegen het Kampense KHC.
Helaas was het resultaat niet positief… De club
sloot zich aan bij de KNVB en met ingang van
het seizoen 1941-1942 kon het aan de competitie
meedoen. Nog wel een mits: de Duitse bezetter
stelde de eis dat de naam veranderd moest worden.
Zo kwam de naam WVF, naar de buurtschappen
Westenholte, Voorst en Frankhuis. De club kreeg
een nieuw voetbalveld bij boer Jacobs, waar nu
het ontmoetingscentrum Het Anker is. In 1979
verhuisde WVF naar het nieuwe sportcomplex De
Weide Steen. En WVF is nog steeds springlevend,
getuige de 850 leden in 2012.
Ook muzikaal laat Westenholte van zich
horen. De oudste nog bestaande vereniging
in Westenholte is het gemengde koor Zang en
Vriendschap, dat al van 1918 dateert. Maar vlak
daarna, in 1920, is de oprichtingsdatum van
muziekvereniging Excelsior. Weliswaar opgericht
als fanfarekorps in ’s-Heerenbroek, was het toch
al snel een Westenholtense vereniging. Pas bij het
veertigjarig jubileum in 1960 kregen de muzikanten voor het eerst een uniform. Nu is Excelsior
een volwaardige muziekvereniging die heel actief
is. Geregeld worden concerten gegeven en neemt
men deel aan concoursen, festivals en optochten.
De naam Excelsior heeft in Westenholte nog een
muzikale invulling gehad: de Christelijke mondharmonicavereniging Excelsior. Dit Excelsior
werd als onderafdeling van de Christelijke Jongemannenvereniging in 1929 opgericht. Een paar
decennia zat er muziek in de mondharmonica,
maar rond 1960 viel het doek.
Roeien op De Kolk, Eva
Zwakenberg en Janna
ter Stege, jaren dertig.
(Particuliere collectie)
Rechts: Zwemmen in
De Kolk, Eva Zwakenberg en Willem en
Janna ter Stege, jaren
dertig. (Particuliere
collectie)
Schaatsen op de baan van ijsvereniging WVF in 1995. IJsvereniging WVF werd
in 1939 opgericht. Dankzij de belangeloze inzet van veel vrijwilligers leidt de vereniging al jaren een bloeiend bestaan. In de beginjaren werd er geschaatst op De
Kolk. Omdat het ijs daar lang niet altijd betrouwbaar was werd er na de oorlog
een eigen ijsbaan gerealiseerd. De opening vond plaats in december 1946. Eind
jaren zestig kon met medewerking van de gemeente en de eigenaar van een aangrenzend perceel de baan vergroot worden tot een 400 meter baan, deze werd in
jan. 1970 in gebruik genomen. (Collectie HCO, Redactiearchief Zwolse Courant)
Meisjes van de ijsvereniging omstreeks 1950.
(Particuliere collectie)
Kortebaanwedstrijd op de ijsbaan Westenholte op
4 januari 1993. (Collectie HCO, Redactiearchief
Zwolse Courant, foto Freddy Schinkel)
Het gemengde koor Zang en Vriendschap in de jaren twintig. Het vaandel
dateert uit 1926, misschien werd toen deze foto gemaakt. Het koor werd in
1918 opgericht. Initiatiefnemers waren drie jongemannen, Van Zuthem,
Heddema en Breunis, leden van de christelijke jongemannenvereniging. Zij
wilden echter een gemengd koor oprichten. Zang en Vriendschap ging van
start met achttien dames en vijftien heren. In 1924 ging men voor het eerst op
concours. Het koor heeft in de loop der jaren veel prijzen in de wacht gesleept.
Er werd en wordt allerlei soorten muziek gezongen, zoals geestelijk, opera, operette, klassiek en musical. (Particuliere collectie)
In 1995 bestond de volleybalvereniging Westenholte veertig jaar.
Daarom werd er een
stratenvolleybalevenement georganiseerd
met 120 teams. Burgemeester Jan Franssen
opende het toernooi
met het oplaten van
ballonnen. (Collectie
HCO, Redactiearchief
Zwolse Courant)
158 zwols historisch tijdschrift zwols historisch tijdschrift 159
En dan is er nog de actieve buurtvereniging.
Sinds 1954 kende Westenholte de vereniging voor
Plaatselijk Belang die de belangen behartigde van
de buurtschappen Westenholte, Voorst en Frank

huis. Zo maakte men het zwemmen in De Kolk
mogelijk en regelde men de eerste telefooncel. De
vereniging stond aan de wieg van de bejaarden

sociëteit en van de speeltuinvereniging. En men
richtte een buurtvereniging op, speciaal bestemd
voor het organiseren van jeugdactiviteiten, bin

go’s, droppings en de jaarlijkse bejaardentocht.
Men koos hiervoor de originele naam WVF…
maar nu in de betekenis van Wij Vieren Feest.
In 1972 fuseerden Plaatselijk Belang, de speel

tuinvereniging en Wij Vieren Feest. De krachten
werden gebundeld in de Wijkvereniging WVF. In
1974 verscheen het eerste exemplaar van het wijk

blad De Stins. De wijkvereniging kent tegenwoor

dig een groot aantal werkgroepen, zoals de werk

groep Badminton, de werkgroep Dierenweide, de
werkgroep Huttendorp, de werkgroep Jeugdland,
de werkgroep Kinderactiviteiten, de werkgroep
Volkstuinen en de Vrouwenwerkgroep. De werk

groep Toneel gaf haar eerste voorstelling in 1984.
De toneeluitvoeringen zijn nu een vast jaarlijks
evenement.
Westenholte-Stins
Het is duidelijk dat Westenholte een actief vereni

gingsleven kent en dat men veel samen doet. Dat
zelfs nadat eind jaren zeventig, begin jaren tachtig
het dorp naar verhouding explosief is gegroeid
en er veel nieuwe bewoners bij heeft gekregen.
‘Nieuw-Westenholte’, het deel ten zuidwesten van
de Steenboerweg tot aan de Stinsweg heet offi

cieel Westenholte-Stins. De uitbreiding was een
voortvloeisel van de gemeentelijke herindeling
van 1967, waarbij de gemeente Zwollerkerspel
werd opgeheven. Westenholte, Voorst en Frank

huis kwamen bij de gemeente Zwolle. Onder de
vleugels van Zwolle kreeg Westenholte zijn eigen
variant van de bouwmode uit de jaren zeventig.
Ook hier onder meer een bloemkoolwijk met
woonerven, maar wel op de schaal van Westen

holte. Tussen 1978 toen de eerste steen voor de
woning Akkerhoornweg 1 werd gelegd en 1985
verdubbelde in Westenholte het aantal woningen.
Overigens was het niet allemaal steen wat de klok
sloeg. Zoals dat betaamt in een nieuwe wijk kreeg
Westenholte ook een open recreatieruimte, het
Stinspark. Precies op de plek waar eens het mach

tige kasteel van de heren van Voorst stond.
Net als in de groeiperiode in de jaren vijftig bete

kende meer inwoners meer voorzieningen. De
Stinskerk werd te klein en er kwam een nieuwe,
die in 1992 met een speciale eredienst in gebruik
Zang en Vriendschap
tijdens een optreden in
maart 1993. (Particu

liere collectie)
Duivenvereniging
‘De Vriendenkring’
in de jaren dertig.
(Particuliere collectie)
werd genomen. Na een reconstructie breidde het
winkelcentrum Petuniaplein zich in 1983 uit met
een cafetaria, een drogisterij en een bloemen

winkel. Dat oud-Westenholte nog niet helemaal
gewend was aan al die nieuwkomers kreeg een
symbolische vertaling in de paaltjes die werden
geplaatst tussen het Petuniaplein en de Arnicaweg
Links: De kinderboer

derij in het Stinspark,
1993. (Collectie HCO,
Redactiearchief Zwolse
Courant)
Rechts: De volkstui

nen Westenholte aan
de Zalkerdijk, 1983.
(Collectie HCO, Redac

tiearchief Zwolse Cou

rant)
In 1979 werden de
eerste huurwoningen
aan de Arnicaweg in
Westenholte-Stins
opgeleverd. Op de foto
een van de twee inge

richte modelwonin

gen. (Collectie HCO,
Redactiearchief Zwolse
Courant)
De scheiding tussen
oud en nieuw Wes

tenholte kreeg een
symbolische vertaling
in de paaltjes die wer

den geplaatst tussen
het Petuniaplein en
de Arnicaweg om het
doorgaande verkeer te
voorkomen. In 1992
werd het plein opnieuw
heringericht en ver

dween deze barrière
die in de volksmond
de ‘Berlijnse muur’
was gedoopt. (Collectie
HCO, Redactiearchief
Zwolse Courant)
160 zwols historisch tijdschrift zwols historisch tijdschrift 161
om het doorgaande verkeer te voorkomen. In
1992 werd het plein opnieuw heringericht en verdween deze locale variant van de Berlijnse muur.
Westenholte was nu echt één.
Ook voor het onderwijs had de grote uitbreiding gevolgen. In 1979 werd in Westenholte-Stins
een nieuw scholencomplex geopend waar de openbare school en de christelijke school een plekje
kregen. Al op de kadastrale kaart van 1832 staat
een openbare school vermeld aan de Zalkerdijk.
In de jaren zestig van de twintigste eeuw kwamen
er een openbare kleuterschool en lagere school,
de prof. Kohnstammschool en de Knienenbelt
aan de Papaverweg. In 1979 verenigde het hele
openbare onderwijs zich in De Ridderspoor in het
nieuwe schoolcomplex aan het Korianderplein. De
geschiedenis van de christelijke school begon in
1922 toen aan de Westenholterweg een drieklassige lagere school kwam te staan. In 1963 werd
het gebouw zodanig vergroot dat er wel van een
nieuwe school kon worden gesproken. Het bood
huisvesting aan De Wiekslag, zoals de school was
gaan heten. Door het toegenomen aantal leerlingen verhuisde de naastgelegen kleuterschool Het
Hummeltjeshonk naar de Rozenweg en betrok De
Wiekslag de vrijgekomen lokalen. In 1979 opende
een nieuwe christelijke school, De Akker, op het
Korianderplein de deuren. De fusiegolf in het
onderwijs ging ook Westenholte niet voorbij. In
1995 gingen De Wiekslag en De Akker op in De
Morgenster. Waar de openbare en de christelijke
basisschool hun plek hebben gevonden aan het
Korianderplein is de katholieke basisschool gevestigd aan de Papaverweg. De geschiedenis van het
katholieke lager onderwijs in Westenholte is kort.
Pas in 1962 startte men in De Ark. In 1965 nam
De Kerspel een nieuw houten noodgebouw aan de
Korenbloemweg in gebruik. Daar bleef men tot de
verhuizing in 1979 naar het oude schoolgebouw
van de openbare lagere school aan de Papaverweg.
In 1998 ging De Kerspel op in een grote katholieke
basisschool, De Vlieger, die de hoofdvestiging in
Stadshagen heeft.
Met het noemen van Stadshagen is wellicht de
grootste recente verandering genoemd. In een
mum van tijd heeft Westenholte een grote Vinexbuurwijk gekregen. Frankhuis is zelfs grotendeels
door deze wijk opgeslokt. Westenholte is verder
ontsloten met een futuristische fietsbrug en een
fietstunnel naar Stadshagen. In het buitengebied
tussen dorp en IJssel is een prachtig natuurgebied
ontstaan, de Vreugderijkerwaard. De nieuwste
aanwinsten voor Westenholte zijn het woonzorgcentrum Westenhage aan de Voorsterweg en de
biologische schapenboerderij De Vreugdehoeve
aan de Zalkerdijk. Binnenkort zal er een begin
worden gemaakt met de bouw van het nieuwe
ontmoetingscentrum.
Er is veel veranderd, maar ondanks alle veranderingen bestaat het oude dorpsgevoel nog steeds.
Er is een grote betrokkenheid van de gemeenschap bij alles wat er in Westenholte gebeurt,
wat zich uit in het bloeiende verenigingsleven.
De wijkvereniging is buitengewoon actief en er
wordt van alles in Westenholte georganiseerd. Als
de vraag in de titel van dit artikel moet worden
beantwoord, dan is misschien wel het beste antwoord: Westenholte is een Zwols dorp.
* Uit: Mr. C.W. van der Pot, Zwolle’s omgeving
omstreeks 1900, Zwolle z.j.
Koninginnedag in
Westenholte, 1970.
(Particuliere collectie)
Tante Sien
Dan regelde Klaas chocolademelk via de Blokmelkfabriek. Die
verkocht Sien voor de ijsclub, aanvankelijk gewoon op het ijs,
later vanuit een schuurtje en nog later vanuit De Ark. Sien en
Klaas konden erg boos worden als anderen de chocolademelk
met water verdunden om zo meer te kunnen verkopen. Sien
hield zelf ook erg van schaatsen. Dochter Klaasje: ‘Een paar
zwarte gympen aan, een rok en een zwart alpinopetje op en
rijden maar. Mijn ouders schaatsten altijd kruislings. Heel
vroeger deed mijn vader met wedstrijden mee op de sokken op
de schaats.’ In de tijd dat de ijsvereniging De Ark exploiteerde,
hielp Sien ook altijd volop mee bij bruiloften en partijen.
Tante Sien was ondermeer een actief lid van de Plattelandsvrouwen Zwollerkerspel. Zij en Klaas werden medio
jaren negentig door carnavalsvereniging ‘De Knienebelters’
gehuldigd omdat ze zoveel voor Westenholte hadden gedaan.
Bij de viering van hun 50-jarige en 55-jarige bruiloft in respectievelijk Wientjes en Het Anker kwam muziekvereniging
Excelsior hen ook huldigen. Klaas overleed op 13 augustus
1995. Sien woonde daarna alleen op de Tippe. Ze vierde haar
negentigste verjaardag nog uitgebreid bij Krisman in het
Engelse Werk. Ze was toen onder de indruk van alle mensen
die speciaal voor haar daar naar toe gekomen waren. Tante
Sien overleed op 5 januari 2004 op 93-jarige leeftijd. Ze was op
dat moment de oudste inwoner van Westenholte.
Sien en Klaas
Riezebos -de
Haan met hun
twee dochtertjes
Gerrie en Klaasje,
eind jaren veertig.
(Particuliere
collectie)
De Tippe aan de voet van de Zalkerdijk omstreeks 1980.
Vanaf de Tippe kon je vroeger, voor de bouw van Stadshagen,
Hasselt zien liggen. (Particuliere collectie)
Gesiena (Sien) Blommetje Riezebos-de Haan werd op 25 oktober 1910 in Amsterdam geboren. Toen Sien acht jaar was verhuisden haar ouders naar Overijssel. Het gezin woonde eerst
in ’s-Heerenbroek en vestigde zich vervolgens in Westenholte.
Sien trouwde op 30 april 1937 met Klaas Riezebos (geb. 25
oktober 1909), de jongste zoon uit het gezin Riezebos-Slendebroek (zie pagina 175). Het jonge stel ging wonen op het boerderijtje van de familie Riezebos, de Tippe, aan de voet van de
Zalkerdijk. Klaas werd overigens geen boer, hij begon in 1926
als gewoon arbeider te werken bij de Blokmelkfabriek en bleef
daar zijn hele werkzame leven. In 1951 ontving hij, samen met
zes andere jubilarissen, een koninklijke onderscheiding bij zijn
25-jarig jubileum. Sien en Klaas kregen twee dochters, Klaasje
in 1940 en Gerrie in 1946. Volgens dochter Klaasje JongmanRiezebos ‘verstonden’ haar ouders elkaar goed, ‘wij komen uit
een warm nest.’ Dat er maar twee kinderen waren had een
praktische reden: ‘Onze ouders gebruikten hun verstand.’
Sien en Klaas waren centrale en graag geziene figuren in
Westenholte, hartelijk, sociaal voelend en zeer actief in het
dorpsleven. Ze stonden bekend als tante Sien en ome Klaas.
Vooral Sien was open, vrolijk, opgewekt en pittig, ze liet niet
over zich lopen. Klaas was wat gemoedelijker. Hij was met
name actief in de schaatsvereniging WVF, hij was jarenlang
bestuurslid en werd daarvoor tot erelid benoemd. Dochter
Klaasje: ‘Hij “kon” nooit vrij krijgen, behalve als er ijs lag.’
162 zwols historisch tijdschrift zwols historisch tijdschrift 163
Gerrit van Vilsteren
Westenholte – Voorst – Frankhuis;
geografische achtergrond
Het is algemeen gebruik te spreken over
WVF: Westenholte – Voorst – Frankhuis. In deze achtergrondschets over de
geografie van dit gebied draai ik de volgorde van
de kernen graag om: Frankhuis – Voorst – Westenholte. Historisch is Frankhuis/Voorst namelijk
lange tijd van veel groter belang geweest dan Westenholte. In dit gebied, dat vanuit de stad Zwolle
achtereenvolgens ongeveer een kwartier tot een
half uur gaans was, waren behalve in Frankhuis
geen concentraties van huizen en mensen te vinden. In de eerste helft van de negentiende eeuw
telde Frankhuis/Voorst ongeveer 45 huizen en
250 inwoners.1 De buurtschap Frankhuis was
gelegen op het kruispunt van de wegen naar Hasselt en naar Kampen. Frankhuis hoorde deels
tot de gemeente Zwolle. Dat deel werd ook wel
het eerste Frankhuis genoemd. Het andere deel
behoorde tot de gemeente Zwollerkerspel. Beide
delen samen telden toen ongeveer 30 huizen en
160 inwoners.
De buurtschap Westenholte lag op een uur
gaans vanuit de stad. Dit qua omvang veel grotere
gebied telde circa 150 inwoners. Westenholte
omvatte globaal het terrein van de Konijnenbelten
tot aan de IJssel via de Stouwdijk (later Zalkerdijk).2
Ontstaansgeschiedenis
De wording van het gebied is het meest bepaald
door de ‘ontmoeting’ van het water vanuit het
land en het water vanuit de zee. Beide watersystemen kwamen (komen) hier regelmatig met elkaar
in botsing.
De basis van het landschap valt terug te voeren
op de ijstijd, die de stuwwallen van de Veluwe en
Salland naliet en een diep dal waarin de rivier de
IJssel stroomde. Dit stroomdal vulde op en het
overige terrein van Salland werd bedekt met door
de wind aangevoerde lagen dekzand. Droogte en
wind zorgden voor de vorming van stuifduinen
langs en in het rivierengebied van de IJssel. Salland vond zijn afwatering in een groot aantal
van zuidoost naar west en noordwest lopende
beken en weteringen. Enkele daarvan – de Kleine
en de Grote Aa – kwamen bij Zwolle samen en
vervolgden hun weg als Zwartewater naar de Zuiderzee. Deze zee was in de loop van de tijd door de
afkalving van de veenmoerassen in het oorspronkelijke ‘Almere’ een steeds groter wordende open
zee geworden.
De voortdurende wisselende waterafvoer aan
landzijde en de groter wordende zee gecombineerd met een algemene zeespiegelstijging maakten ingrijpen van de mens steeds meer noodzakelijk. Van wezenlijk belang was bijvoorbeeld de
inpoldering van Mastenbroek in de veertiende
eeuw. We moeten ons hiervan overigens ook weer
niet te veel voorstellen. Het ging waarschijnlijk
om niet meer dan de aanleg van een dijk rondom
het gebied, om het gevaar van het water in te dammen. Van belang was daarbij een verkaveling en
toedeling in 1364 aan meerdere eigenaren, waaronder de heer van Voorst.
In dezelfde periode kwam ook de zorg voor
bescherming tegen de rivier op. Langs de IJssel
werden dijken tot stand gebracht. Het begin van
een lange geschiedenis, die uiteindelijk tot waterschappen heeft geleid, begon toen.
Illustratief is dat de westzijde van de polder
van Mastenbroek werd beschermd door de al in
de veertiende eeuw aangelegde Stouwdijk. Het
systeem vanuit landzijde werd beschermd door
een reeks van aaneengesloten dijken. Dit begon
bij de poort en stadsgracht van Zwolle met de
Hoogstraat, overgaand in de Gasthuisdijk en
Frankhuisdijk. In Voorst was er de natuurlijke
bescherming door de stuifduinen – de Konijnenbelten. De polder van Katwolde werd vanaf
de stadsgracht omsloten door de Pannekoekendijk en de Katerdijk en aan de westzijde door de
Hoogstraat en Gasthuisdijk. Die twee laatsten
kwamen bij Frankhuis bij elkaar.
Dit landschap komt duidelijk naar voren op
de kaart van Hottinger.3 Deze kaart is gemaakt
aan het eind van de achttiende eeuw, uiteraard
voor militaire doeleinden. Het geeft een gedetailleerd beeld: wegen, rivieren, dijken, meren,
bebouwing, molens en grondgebruik zijn vrij
nauwkeurig weergegeven. De dijken en de strook
stuifduinen en oeverwallen langs de IJssel (Konijnenbelten, Spoolderberg, Kortenberg) zijn goed
herkenbaar. In de Konijnenbelten is geen dijk
zichtbaar.
Confrontatie met het water
Een en ander hield in dat door de eeuwen heen de
confrontatie met het water het leven van de mensen in deze omgeving voortdurend heeft bepaald.
Vele aspecten hebben hierbij in meer of mindere
Eind achttiendeeeuwse kaart uit de
Hottingeratlas waarop
Westenholte, Voorst
en Frankhuis duidelijk
staan afgebeeld.
(Collectie HCO)
Frankhuis en Westenholte – Voorst, twee
aansluitende fragmenten uit de kaarten 303
en 304 uit de ‘Grote
Historische topografische Atlas 1905 Overijssel’.
164 zwols historisch tijdschrift zwols historisch tijdschrift 165
mate gespeeld. Zonder op alle details in te gaan,
noemen we enkele. Van grote invloed zijn de zeespiegelstijging vanaf circa het jaar 1000 met minimaal één meter en een voortdurende gronddaling
in de polder Mastenbroek geweest. De afkalving
van het Almere en daardoor de vergroting van de
ondiepe Zuiderzee deden het gevaar toenemen.
De afkalving tot aan de verplichte evacuatie en
ontruiming van het veeneiland Schokland in 1859
is het ultieme bewijs daarvan.
De beteugeling en beheersing van de watertoevoer in de rivier de IJssel zijn evenzeer van grote
betekenis. Overvloedige en snellere aanvoer door
ontbossing in het achterland, kanalisering, regeling
van verdeling over Waal, Rijn en IJssel aan het eind
van de achttiende eeuw spelen alle een rol.
Feitelijk betekende dit voor onze omgeving
een continue bedreiging door het water van twee
zijden. Vluchtige inspectie van literatuur toont
overstromingen in dit gebied in 1774, 1775,
1776, 1784, 1824 en de ‘kampioen’ in deze, die
van 1825. Soms kwam het water van landzijde,
zoals in 1774, soms van zeezijde zoals in 1825. In
het laatste geval vielen er in Overijssel alleen al
305 doden te betreuren. Daarvan woonden 26 in
Zwollerkerspel, waarvan het merendeel in de polder Mastenbroek, 3 in Veecaten en 2 in Schelle.4
Er waren voortdurend aanpassingen, maar steeds
weer bleek het niet afdoende te zijn. Sinds 1776
werd door de provincie het systeem van overlaten
ingevoerd. Dat hield aan landzijde (Salland) in dat
bij Deventer een overlaat in de Snippelingsdijk
werd gemaakt. Dan kon het water zich over heel
Salland verspreiden richting Zwolle. Ook werden
waden in de Konijnenbelten open gelaten en in de
Stouwdijk enkele overlaten gemaakt. Aan zeezijde
gebeurde hetzelfde in de vorm van een overlaat bij
Grafhorst en een bij Genemuiden in de zeedijk.
Zo kon het water enigszins beheerst zowel aan de
ene zijde (Salland 1774 en 1784) als aan de andere
zijde (Mastenbroek 1825), binnenstromen. Overigens, vergeet niet dat het water ook wel gewenst
was voor slibvorming op de weiden, de basis voor
vruchtbare grond.
Ondanks dit ingrijpen, gingen de overstromingen door. In 1835, 1862, 1863 en 1877 kwamen
deze in onze omgeving voor. Na 1835 werd het systeem van overlaten en waden aangepast. De Stouwdijk werd gedicht, evenals de waden in de Konijnenbelten. Na de overstromingen in de tweede
helft van de negentiende eeuw werd de ringdijk van
de polder van Mastenbroek over de gehele lengte
verhoogd tot 2.90 m boven NAP. In Frankhuis
werd het dijkvak in 1888/1889 verhoogd.5
Waakzaamheid voor het water was in het leven
van onze grootouders verankerd en overgeleverd.
Zij hebben de betekenis van de ‘bescherming’ door
de ophoging van terpen – in Mastenbroek in de
loop van de tijd wel 8 keer 30 centimeter6 – van
de dijken en overlaten mee gemaakt. Zij hebben
aan de generatie van mijn ouders (begin twintigste
eeuw) de grote betekenis van de afsluiting van de
Zuiderzee met de Afsluitdijk, 1927-1932, mee kunnen geven. De laatste grote overstroming was in
1926. Het was een koud kunstje voor de Duitsers
om de polder van Mastenbroek in 1944 nog te laten
vollopen met water.
Ondanks de vele maatregelen is er een hogere
mate van garantie van veiligheid nodig gebleken.
Het gevaar vanuit zeezijde, nu het IJsselmeer,
is bestreden door de aanleg van de balgstuw bij
Ramspol in 2002. Deze opblaasbare dam tussen
het Ketelmeer en het Zwarte Meer is al twee keer
nodig geweest tegen het opstuwende water van
een noordwesterstorm (2007, 2012). Het gevaar
van de landzijde is nog eens aangetoond door de
gevaarlijk hoge waterstanden in 1995 en 1998.
Dijken zijn nu op deltahoogte gebracht en met
het huidige project ‘Ruimte voor de rivier’ zijn
nieuwe antwoorden op de bedreigingen gegeven.
Bewoning
In deze context van water, dijken en bedreigingen moeten we in het begin van de negentiende
eeuw de bewoners van ons gebied plaatsen.
Een periode, direct na de Franse tijd, van grote
armoede. Het hele land telde toen ongeveer twee
miljoen inwoners. Verharde wegen waren er
nauwelijks, transport en vervoer ging over het
water, met paard en wagen, met hondenkar en
te voet. Iedereen was druk doende om aan de
kost te komen. Eigen of gepachte grond vormde
de basis voor zelfvoorziening. We kunnen de
samenleving in Westenholte en Voorst globaal
typeren als een omgeving van dagloners, al dan
niet met een eigen keuterbedrijfje, van ambachtsDe overstroming van
1825, hier de dijkdoorbraak bij Hasselt, op
4 februari 1825. Gravure, anoniem.
(Collectie HCO)
Biezensnijders in
Westenholte, omstreeks
1910. (Particuliere
collectie)
Veel kleine (keuter) en
enkele grote(re) boerderijen in Westenholte.
(Particuliere collecties)
166 zwols historisch tijdschrift zwols historisch tijdschrift 167
lieden, al dan niet met een boerenbedoening, en
van enkele grote boeren, die ook voor de markt
werkten met verkoop van boter en vlees. Veel van
de betere grond was in handen van grootgrond

bezitters, meestal behorend tot de stedelijke elite.
In de structuur van Frankhuis zien we dat heel
duidelijk terug. Ambacht en verzorging met een
boerenbedoening en ook warmoezerij bevonden
zich langs de dijkwegen. Rondom het gehucht
Frankhuis lagen drie buitens van elite uit de stad
(Twistvliet, Ketelkolk, De Bildt). Het gehucht lag
tegen het grote open gebied van de polder van
Mastenbroek, dat was verkaveld in grote percelen
en met ‘grote’ boeren. In de Konijnenbelten was
het overheersende beeld dat van dagloners of dag

huurders, keuterboertjes op de schrale zandgron

den en enkele grotere boeren bij de laaggelegen
wei- en hooilanden. Dat beeld treffen we ook aan
langs de Stouwdijk: een afwisseling van kleine
keuterbedrijfjes (van arbeiders en dagloners) met
enkele grotere boerderijen.
Opkomende nijverheid
Het geschetste beeld ondergaat nauwelijks ver

andering in de negentiende eeuw. Beweging
komt er pas aan het einde van de negentiende en
het begin van de twintigste eeuw. De groeiende
bevolking was meer en meer aangewezen op de
opkomende nijverheid en industrie. De betekenis
van de stad Zwolle als bron van werkgelegenheid
nam toe. Naast het beroep van boerenarbeider en
boerenmeid werden meisjes van het platteland nu
dienstbode in de stad, jongens werden arbeider
in de industrie. Dichtbij huis was dat in de tweede
helft van de negentiende eeuw de houthandel
en houtzagerij Eindhoven en Zn, en vanaf circa
1900 de melkfabriek ‘Mastenbroek’, die in 1926
werd overgenomen door de NV Nederlandsche
Gruyère Blokmelkfabriek. Zo bleven de mensen
in de eigen omgeving en bleef de sociale horizon
beperkt tot de grens van het eigen dorp.
Er veranderde wel wat. De stoomtrein kwam
eind negentiende eeuw op, de stoomtram begin
twintigste eeuw. Deze werd al vrij vlug door de
auto(bus) afgelost.
Kenmerkend is dat er vanaf ongeveer 1930 in
sociaal-economisch opzicht niet veel verandert.
Alom in Nederland komen we in een periode
van stilstand en achteruitgang, die inclusief de
Tweede Wereldoorlog tot zo ongeveer 1950
voortduurde.
Frankhuis was toen de locatie van twee grote
bedrijven – de Blokmelkfabriek en Eindhoven en
Frankhuis in 1914- Zn – , beide goed voor meer dan vijftig arbeids

1918. Vooraan een
petroleumboer met
hondenkar. Rechts
met smokmuts staat
Elsemeuje (Elsje) van
Munster, voor haar
café annex winkel. Na
het overlijden van haar
man Harm in 1919
was het alleeen nog een
winkel. Hij werd later
voortgezet door haar
dochter Jans. (Particu

liere collectie)
Werknemers van de
houthandel Eindhoven
en Zn in 1905. (Parti

culiere collectie)
168 zwols historisch tijdschrift zwols historisch tijdschrift 169
plaatsen. Frankhuis was ook een concentratie van
verzorgende en ambachtelijke bedrijfjes. Denk
daarbij aan enkele kruideniers, een bakker, enkele
smederijen, enkele wagenmakerijen, kappers,
een schoenmaker, een timmerman en aannemer,
een fietsenwinkel/fietsreparatie en verkoop, een
tabakswinkel, een tapperij en café, een bloemisterij. Frankhuis telde daarnaast een concentratie
van tuinders en warmoezeniers, alle gericht op
Zwolle en de coöperatieve groenten- en fruitveiling. Gelegen aan de doorgangsroute was het van
centrale betekenis voor Voorst en Westenholte.
Ook in Voorst en Westenholte was de tijd natuurlijk niet blijven stilstaan. Naast enkele verzorgende bedrijfjes – een kleine concentratie langs
de Kamperweg voorbij de Werkerallee – was het
overheersende beeld dat van verspreide keuterbedrijfjes van arbeiders met een baan elders. Langs
de Kamperweg bestond nog enige nijverheid in de
vorm van een smederij, een timmermansbedrijf
en een houtzagerij. Werkgelegenheid op wat grotere schaal kwam voor in de klompenindustrie,
het snel groeiende bedrijf van de Gebroeders Van
Vilsteren (GeVaVi). Daarnaast waren er enkele
grotere boerenbedrijven.
Draaipunt jaren vijftig
Na lange tijd van langzame verandering – stilstand
zelfs – kwam er een periode van snelle en grote veranderingen. Dit liep uiteraard parallel aan de nationale ontwikkelingen van verandering en vooruitgang. Ons gebied werd meer en meer onderdeel
van de ontwikkeling van de stad Zwolle. Aanvankelijk nog als woongebied van eigen aanwas werkzaam in de stad, vrij vlug daarna als voorstad van
Zwolle met nieuwe bewoners van elders, die werkzaam waren in de stad. Dit kwam tot uitdrukking
in de nieuwbouw van woningen. Eerst waren dat
nog nieuwe woningen als opvulling langs bestaande wegen (met name de Westenholterweg), daarna
werd gebouwd op bouwrijp gemaakte verworven
terreinen in de Konijnenbelten met projecten van
tien tot twintig woningen. Er werd gestreefd naar
een ‘compleet’ dorp, met een eigen winkelcentrum,
kerken, scholen, dorpshuis en voetbalvelden. Dat
was echter nog lang niet het einde.
De aanleg begin jaren zestig van het ZwolleIJsselkanaal met industrieterreinen, de samenvoeging van de gemeenten Zwollerkerspel en
Zwolle in 1967 vormden de basis voor weer een
grote uitbreiding van Voorst en de definitieve
inkapseling in de nieuwe stedelijke structuur. In
de jaren zeventig werd de woonwijk De Stins met
750 woningen gebouwd, een verdubbeling van de
bestaande huizenvoorraad. Vervolgens werd de
context compleet veranderd met de aanleg van de
Vinexwijk Stadshagen in de polder Mastenbroek.
Het einde hiervan komt nu in zicht.
Huidige situatie
Westenholte is de naam geworden voor Voorst
en Westenholte. Maar het grootste deel van het
oorspronkelijke Westenholte is ogenschijnlijk
niet veel veranderd: verspreide bebouwing langs
de Zalkerdijk, zij het dat het agrarisch karakter
daarvan is verdwenen.
Voorst is van een gebied met verspreide
bebouwing een woonwijk geworden in het
tegenwoordige Westenholte. Het geheel telt circa
tweeduizend woningen met ongeveer vijfduizend inwoners. Het maakt de indruk een dorp
te zijn, wat nog wordt versterkt door de recente
afscherming met geluidswallen en een beperkt
aantal toegangen vanaf de wegen naar Kampen
en Stadshagen. De naam ‘Voorst’ is aan de wandel
Boven: Het klompenbedrijf van de gebroeders
Van Vilsteren, GeVaVi, omstreeks 1950.
(Particuliere collectie)
Onder: De smederij
van A. Hullen op de
kruising Hasselterdijk
en Frankhuisweg. Op
de achtergrond ligt
Twistvliet. Jaren vijftig.
(Particuliere collectie)
De Ridder Zwederlaan
en omgeving in Westenholte, gebouwd op
de voormalige Konijnenbelten. 2005 (Particuliere collectie)
De Knoopkruidweg
in Westenholte-Stins,
2004. (Particuliere
collectie)
De cornetmuts
Hoe een modemuts in de streekdracht terecht kwam
170 zwols historisch tijdschrift zwols historisch tijdschrift 171
geraakt als aanduiding van de uitgestrekte industriegebieden ten westen van de stad. Frankhuis is
na stilstand in de jaren zestig, grote achteruitgang
en verwaarlozing door bewoners en overheid tot
in het begin van de eenentwintigste eeuw, een
vergeten, geïsoleerd woongebiedje geworden, aan
de rand van Stadshagen. De historie is er op vele
plekken nog zichtbaar.
Noten
1. In de eerste registraties van huizen in de gemeente
Zwollerkerspel omvatte het gebied Voorst/Frankhuis Frankhuis tot in Voorst aan de Werkerallee,
thans het Westenhage
2. Van der AA, 1851, pag. 19, deel XII pag. 288
3. Versfelt, 2003, Kaarten van Overijssel en Gelderland, pag. 31
4. Ter Pelkwijk, 2002, p. 164
5. Van der Schrier, 1995, p. 219
6. Boerderij Nieuwe Wetering 18, J. Kroes. Bijlage van
Tijlsbladen, zaterdag 4 juli 1992
Literatuur
– AA, A.J. van der, Aardrijkskundig Woordenboek
der Nederlanden, Vierde Deel E-G, Gorinchem,
1843
– Drupsteen, Th.G., H.J.M. Havekes, H.F.M.W. van
Rijswick (red.) Weids water. Opstellen over waterrecht. Den Haag, 2006
– Grote Historische topografische Atlas, 1905 Overijssel, schaal 1 : 25.000. Tilburg, 2005
– Hove, Jan ten, Geschiedenis van Zwolle, Waanders
Zwolle
– Pereboom, Freek, Jeroen Kummer, Harry Stalknecht (red.) Omarmd door IJssel en Zwartewater,
zeven eeuwen Mastenbroek. IJsselacademie Kampen, 1995
– Pelkwijk, J. ter, Overijssels Watersnood. Een heruitgave van het verslag van de ramp van 1825. Stichting IJsselacademie, Kampen 2002
– Schrier, D.M. van der, Mastenbroek en de strijd tegen het water; in: Pereboom, Freek etc. pp. 195-222
– Spek, Theo, Frits David Zeiler en Edwin Raap, Van
de Hunnepe tot de zee. De geschiedenis van het Waterschap Salland. IJsselacademie. Kampen, 1996.
– Ven, Gerard van de, ‘De dijkzorg in Overijssel
1800-1880’, in: Drupsteen 2006, pp. 39-70.
– Versfelt, H.J., De Hottinger-atlas van Noord- en
Oost-Nederland 1773-1794. Groningen, 2003
– Zeiler, Frits David, ‘1825: de ‘vergeten’ watersnood’, in: Tijdschrift voor Waterstaats Geschiedenis,
16 (2007) 1, pp. 19-26
Boven: Tegenwoordig ligt Westenholte afgeschermd door geluidswallen en zijn
er maar een beperkt aantal toegangen vanaf de wegen naar Kampen en Stadshagen. Hier de aanleg van de fietsbrug naar Stadshagen/Frankhuis in 2006.
(Particuliere collectie)
Onder: De Voorsterweg in 2009, rechts zijn de geluidswallen te zien langs de
weg richting Kampen. (Particuliere collectie)
Klederdracht, ach dat is allemaal hetzelfde,
is een veel gehoorde opmerking. Maar
niets is minder waar. De streekdracht is
wel degelijk door de tijden heen veranderd. Het
vertelde bovendien veel over de drager en draagster. Waar je vandaan kwam, of je rijk of arm was,
getrouwd, of in de rouw. Onze voorouders konden die kledingtaal feilloos lezen. Droeg men een
muts gemaakt van batist en ouderwets opgemaakt
dan was men in de zware rouw. Bij lichte of halve
rouw was de muts van tule gemaakt. De zondagse
muts was van kant.
Het valt nauwelijks meer voor te stellen dat
nog geen honderd jaar terug de vrijdagmarkt in
Zwolle een complete streekdrachtenshow was. Uit
de wijde omgeving kwamen de boeren met hun
familie naar Zwolle om te markten. Maar ook veel
Zwolse vrouwen droegen de streekdracht. Paard
en wagen werden geparkeerd in de Smeden, achter in de Diezerstraat, of bij een van de stalhouderijen in de Hoogstraat of Thomas a Kempisstraat.
Vrouw en dochters gingen naar de vrijdagmarkt
en vader en zoons naar de veemarkt. De vrijdagmarkt kronkelde zich door de hele Zwolse binnenstad. Een feest van fladderende knipmutsen
die het straatbeeld beheersten. Het was een bonte
show van klederdrachten uit Zwolle en omgeving,
de Noordwest-Veluwe en natuurlijk Staphorst en
Rouveen.
Ook door de week maakte de streekdracht
met de cornetmuts een vast onderdeel uit van
het straatbeeld, onder meer op de dagelijkse
Bezoeksters van
de Zwolse markt,
omstreeks 1910.
(Collectie SMZ)
Aranka Wijnbeek
172 zwols historisch tijdschrift zwols historisch tijdschrift 173
warenmarkten, de zogeheten disjesmarkt. Voor
de Harmonie op de Grote Markt werd ’s ochtends
en ’s avonds de melk verkocht door boerinnen uit
de omgeving. Ook op de eiermarkt (Voorstraat),
de botermarkt (Voorstraat, later Nieuwe Markt)
en de groente- en fruitmarkt waren de boerinnen in streekdracht rijk vertegenwoordigd. De
dienstmeisjes droegen ook een cornetmutsje. Het
verbergen van het lange haar was het voornaamste doel. Haren waren vies en zeker die van de
dienstbode.
Waar komt de streekdracht vandaan.
Wanneer de streekdracht precies is ontstaan
weten we niet. Wel kunnen een aantal onderdelen
van de dracht, vooral de vrouwendracht, worden
teruggevoerd op de zestiende- en zeventiendeeeuwse kleding. Zo werd aan het eind van de
zestiende eeuw een klein mutsje gedragen met een
beugeltje voor de stevigheid. Hieruit ontwikkelde
zich later het oorijzer. De kleding bestond uit een
rok met onderrok, een jak met daarover heen een
kraplap, een schort, een schouderdoek en een
muts.
Het in 1857 verschenen boek Nederlandsche
kleederdragten en zeden en gebruiken van Bing en
Von Ueberfeldt laat een kleurrijke dracht zien.
Bonte jakken en kraplappen, kleurrijke schorten
en omslagdoeken. Het geeft ons een goed beeld
van de toen in Overijssel gedragen streekdracht.
De verscheidenheid is groot. Ook de streekdracht
was aan mode onderhevig en veranderde wel
degelijk. In de negentiende eeuw zijn veel invloeden van de op dat moment heersende stadsmode
er in opgenomen.
Terwijl de stadsmode vrij snel veranderde,
bleef de dracht op het platteland vaak lang
nagenoeg ongewijzigd. Veranderingen bleven
niet helemaal uit, maar beperkten zich tot kleinigheden zoals aanpassingen onder de muts en
het jak. De streekdracht was in het begin van de
negentiende eeuw nog kleurrijk. Na 1880 zijn veel
streekdrachten onder invloed van de stadsmode,
maar ook door de nieuwe godsdienstige bezinning uit die jaren, de Doleantie (de kerkscheuring
in de Nederlands Hervormde Kerk in 1886 onder
leiding van dominee Abraham Kuyper), somberder geworden. Vooral het laatste gold sterk voor
Overijssel.
De hoofdkleur van de kleding was zwart. De
vrouwen droegen een jak met een lange schoot die
over de rok viel. De jongere generatie koos voor
een kort jak, een lief, en een rok. Het voorpand
van het jak werd rijk versierd met kraaltjes, kantjes, bandjes en plooien, maar alles in het zwart.
Opvallend is dat in Staphorst en Rouveen de
dracht het minst veranderde en nog altijd kleurrijk is. De meeste veranderingen vonden plaats
in de periode 1850 tot circa 1950. Na de Tweede
Wereldoorlog verdween de streekdracht in snel
tempo.
Wat droeg je waar en wanneer?
Streekdracht kende een soort kleding etiquette.
De dracht valt in drie soorten te verdelen:
1. Het zondagse goed
Dit werd gedragen op zon- en feestdagen en bij
bijzondere gelegenheden, zoals bruiloften, officiële visites en bezoeken. Bij rouw werd de dracht
aangepast. Bij zware rouw was de muts van wit
batist met een stijf geplooide achterstrook. Alle
versiering op de kleding was sober, soms van
crêpe. De hoed was eveneens van crêpe. De sieraden waren van zwart been, ebbenhout of bakeliet.
Bij halve rouw werd de muts van tule gemaakt
in hetzelfde wat ouderwetse model. De kleding
bleef vrijwel ongewijzigd, droeg men een halsdoekje dan kon men nu kiezen voor een patroon
in zwart met een beetje wit. De hoed bleef zwart .
De sieraden daar mocht nu zilver aan toegevoegd
worden.
Was men niet in de rouw dan droeg men een
kanten muts met een breed vallende achterstrook.
‘Wie het breed heeft laat het breed vallen’, zo luidt
het hiervan afgeleide gezegde. Het geheel werd
afgemaakt met sieraden, dat mochten goud en
bloedkoralen zijn.
2. Het opknapgoed
Dit vertoonde veel overeenkomst met de z

Lees verder