Aflevering 1

‘Predikt dan elkander
de blijdschap in’
Frederik van Leenhof (1647 – 1713),
een ‘spinozist’ uit Zwolle
Zwols Historisch Tijdschrift
36e jaargang 2019 nummer 1 – 8,50 euro
■■■■
11 11-
Suikerhistorie
Inrichting Oefenbad (voor gehandicapten), 1962
Om het zwemmen voor ‘lichamelijk en geestelijk
gehandicapten’ in het Stilobad aan de Turfmarkt
een extra impuls te geven, werd in september
1961 het initiatief genomen tot de bouw van een
instructiebassin en oefenbad. De gemeente zou de
bouw financieren. Een actiecomité trachtte gelden
voor de inrichting in te zamelen. Zij ondervond
daarbij medewerking van de plaatselijke horeca.
Onder de bezielende leiding van kelner Wichert
de Roos (geb. 1919) uit de Korenbloemstraat
kwamen tal van acties van de grond, zoals een
oliebollenactie en een voetbalwedstrijd tussen de
Staphorster jeugd en een studentenvereniging –
gekleed in jacquet – uit Groningen. Ook liet men
bijgaand suikerzakje maken om via de Zwolse
horeca aandacht te vragen voor dit goede doel. Op
zaterdag 16 juni 1962 was de ‘finale’ van de actie
met een optocht in de stad, waaraan onder meer
reclamewagens, muziekkorpsen, carnavalsvereniging
‘De Eileuvers’, wagens van bierbrouwerijen
en van frisdrankfabrikanten meededen. In het
PEC-stadion werd die middag een voetbalwedstrijd
gespeeld tussen Zwols horecapersoneel en
Nederlandse artiesten. Onder hen zanger Willy
Alberti die – volgens het verslag in de krant – als
rechtsbuiten aardige dribbels had, maar het ook
druk had met zijn broekje, want dat gleed telkens
van zijn kogelronde buik… De Zwolse horeca
won met 3-1. ’s Avonds was het groot feest in de
Buitensociëteit met een optreden van de voetballende
artiesten. De actie van de horeca bracht
ruim 10.000 gulden op, een fantastisch resultaat.
Op 18 juni 1964 was de officiële opening van
het instructie- en oefenbad. Na sluiting van het
Stilobad op 1 mei 1991 kwam er een nieuw therapiebad
in het Hanzebad. Ook dat bad is intussen
met de grond gelijk gemaakt.
2 | jrg. 36 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
Wim Huijsmans
(Collectie HCO)
Het instructie- en oefenbad in het Stilobad aan de Turfmarkt, omstreeks 1990.
(Collectie HCO)
■■■■
11
inrichtinole fe n bad
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 1 | 3
Inhoud
Suikerhistorie Wim Huijsmans 2
‘Predikt dan elkander de blijdschap in’
Frederik van Leenhof (1647 – 1713),
een radicale verlichtingsman uit Zwolle
Jan Bijlsma 4
Troostwijk rijwielen Theo de Kogel 18
Wie is wie in Overijssel
Nieuw lemma: Wil Cornelissen
Annèt Bootsma – van Hulten 29
Leie, wöör is mien talles? Wil Cornelissen 31
Recent verschenen 36
In memoriam Lydie van Dijk 38
Mededelingen 40
Auteurs 41
Redactioneel
Later dan u van ons gewend bent ligt het eerste
nummer van de nieuwe jaargang voor u,
met een verscheidenheid aan artikelen.
Jan Bijlsma schrijft over Frederik van Leenhof, een
eigenzinnige dominee uit Zwolle rond 1700 die er
radicale opvattingen op na hield en verdacht werd
van spinozisme. Niet iedereen op aarde was blij
met het verschijnen van zijn Den Hemel op Aarden.
Het stadsbestuur van Zwolle bleef hem echter
door dik en dun steunen.
De verkoop van elektrische fietsen is de laatste
jaren in een stroomversnelling geraakt. Hoe
anders ging dat toe met de verkoop van fietsen in
de eerste helft van de vorige eeuw. Theo de Kogel
neemt ons mee naar de Zwolse fietsenmarkt van
toen en specifiek naar de rijwielgroothandel van
de firma Troostwijk.
Annèt Bootsma schreef voor de site WieiswieinOverijssel
een biografie over Wil Cornelissen, in
2014 overleden. Eveneens van haar hand is het In
Memoriam voor Lydie van Dijk, die in januari is
overleden. Beiden zijn van groot belang geweest
voor de redactie van dit tijdschrift.
Postuum is de ontroerende herinnering
opgenomen van Wil Cornelissen aan zijn Joodse
familieleden, die in de Tweede Wereldoorlog zijn
gedeporteerd en vermoord. Dit drama hield hem
zijn hele leven bezig, de talles van zijn opa staat
daar in zijn verhaal symbool voor.
Niet onvermeld mag blijven dat het onze
koning behaagd heeft mevrouw A.H.M Bootsmavan
Hulten, eindredacteur van ons tijdschrift, een
onderscheiding toe te kennen. Zij is benoemd
tot lid in de Orde van Oranje-Nassau vanwege
het vele werk dat zij op vrijwillige basis voor de
redactie van dit tijdschrift en het bestuur van onze
vereniging gedaan heeft. Annèt, proficiat!
Cover: Vijf Zwolse predikanten in ambtsgewaad in
1691. Frederik van Leenhof is de tweede dominee
van rechts. (Foto particulier)
■■■■ 11 11-
4 | jrg. 36 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
‘Predikt dan elkander de blijdschap in’
Frederik van Leenhof (1647 – 1712),
een radicale verlichtingsman uit Zwolle
In het voorjaar van 1710 maakten de gebroeders
Von Uffenbach een reis door de Nederlanden.
In de eerste week van mei brachten ze
ook een bezoek aan Zwolle. Van deze reis maakte
Zacharias von Uffenbach een verslag. In 1996
heeft Jeanine Otten voor het Zwols Historisch Tijdschrift
in het artikel ‘Schone kunst en vieze huizen’
het deel dat over Zwolle gaat geparafraseerd. De
eerste indruk van de heren was niet echt positief.
De straten waren hobbelig, smal en slecht en de
huizen smerig. Ook waren ze niet te spreken over
het geringe aantal klokken in de stad die ook
nog eens niet goed sloegen. Over de Grote of St.
Michaëlskerk waren ze duidelijk positiever. Von
Uffenbach:
‘De vijfde mei bekeken we ’s morgens eerst de
zogenaamde Grote of Michaëlskerk. Deze staat
op de markt. Het is een mooi, groot, hoog, licht
en prachtig gebouw. De mooie kansel in de kerk
is zeer beroemd. (…) De consistoriekamer is niet
groot maar wel mooi. In het midden, boven de
schouw, hangt een schilderij waarop de nu levende
vijf predikanten naast de koster om een tafel zitten
en consistorie houden, zeer goed geschilderd door
Hendrick ten Oever, 1691. Het schilderij is zó
goed dat, wanneer men het in de kerk van onder af
bekijkt, men denkt dat de mensen levensecht zijn.
We troffen onder die predikanten o.a. Van Leenhof
aan, beroemd vanwege zijn boekje “de Hemel
op aarde”. Op het schilderij is hij afgebeeld met
een veer in de hand.’1
Deze dominee Frederik van Leenhof was in
het begin van de achttiende eeuw niet alleen
beroemd, maar had ook voor grote opschudding
weten te zorgen en bleef na zijn dood in 1713 nog
lang een onderwerp van discussie. Van Leenhof
was een omstreden figuur. Voor zijn tijdgenoten
was hij een echte vrijdenker, iemand die er zeer
gevaarlijke opvattingen op na hield. Onderstaande
tekst, die op een kopergravure van Pieter van
Gunst prijkt, laat niets aan de verbeelding over:
‘Dit ’s beeld van LEENHOF die de Kerck
en ’t land beroerd en door zyn helsche leer veel
menschen heeft vervoerd. Foey! dat men sulck
een swyn, ’t welck loochend alle Godheyd. En
alle vreese Gods maer houd voor enkel sotheyd.
Bedienen laat den Doop en ’t Heyligh Avondmael,
’t Welck stryd met Gods gebod en onsen Heylands
tael. Wel vrienden, siet dan toe die syt in Kerck
Jan Bijlsma
De vijf Zwolse predikanten in ambtsgewaad in 1691. Frederik van Leenhof is
de tweede dominee van rechts. De staande man is de koster. Schilderij van
Hendrick ten Oever in de consistoriekamer van de Grote Kerk. (Zie ook cover)
■ ■■■
11 11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 1 | 5
geseten, Gehoorzaamd God en quyt hier inne uw
geweten.’2
Ook de Middelburgse predikant Carolus Tuinman
(1659-1728) was een geharnaste bestrijder van
allerlei vrijgeesterij. In zijn geschriften trekt hij
van leer tegen ‘heillooze gruwelleeren der Vrijgeesten’
en ‘liegende en bedriegende vrijgeesten’.
Zelfs als die vrijgeesten overleden waren, bleef hij
hen achtervolgen. Dat lot trof Frederik van Leenhof
getuige onderstaand ‘grafschrift’ ook:
‘Dit ’s LEENHOFS graf.
Nu is zyn hemel hier beneen
noch boven. Niemand vraag’:
waar dan? Hy heeft er geen.’3
Dit grafschrift slaat op het door Van Leenhof in
1703 gepubliceerde traktaat Den Hemel op Aarden
dat tot zoveel consternatie in theologische kringen
in de Republiek zou leiden. De ophef was niet tot
de Republiek beperkt gebleven. Von Uffenbach
had er in Duitsland al het nodige over gehoord.
In onze tijd heeft Michiel Wielema al in 1999
in zijn dissertatie Ketters en Verlichters de nodige
aandacht aan de opvattingen van Van Leenhof
gegeven. Maar het is toch Jonathan Israel geweest
die met zijn indrukwekkende studie over de Radicale
Verlichting de hele affaire rond Van Leenhof
nog eens grondig uit de doeken heeft gedaan.
Volgens Israel is het onterecht dat Van Leenhof
zo goed als vergeten is. Er zijn goede redenen om
hem aan de vergetelheid te ontrukken.4
Jonathan Israel – de Radicale Verlichting
De Britse historicus Jonathan Israel (1946)
publiceerde in 2001 Radical Enlightenment, het
eerste deel van een spraakmakende studie over de
Verlichting. In 2005 verscheen een Nederlandse
vertaling. Het is er Israel om te doen het gangbare
beeld van de Verlichting te corrigeren. Tegenover
de Gematigde Verlichting plaatst hij de Radicale
Verlichting. Het overwinnen van bijgeloof en
onwetendheid en het bevorderen van verdraagzaamheid
was het oogmerk van de Gematigde
Verlichting. De Radicale Verlichting ging veel
verder. Volgens Israel zijn democratie, individuele
vrijheid, tolerantie en het recht afwijkende meningen
te verkondigen stuk voor stuk waarden die
door radicale verlichters verkondigd werden.
Nederland was volgens hem de bakermat
van deze Radicale Verlichting en Spinoza en het
spinozisme hebben in die hele ontwikkeling de
hoofdrol gespeeld. Bij Spinoza zie je voor het
eerst alle kernelementen van wat je de moderne,
progressieve waarden van onze seculiere samenleving
zou kunnen noemen. Spinoza is de eerste
filosoof die democratie verbond met individuele
vrijheid, gelijkheid en vrijheid van meningsuiting.
In een interview in de Groene Amsterdammer stelt
Israel onomwonden dat het absurd zou zijn om
te beweren dat de kernwaarden van de moderniteit
uit het christendom zijn voortgekomen. Die
waarden komen volgens hem uit het spinozisme,
om daar enigszins provocerend aan toe te voegen
dat zelfs als het waar zou zijn dat het christendom
het ultieme licht voor de mensheid is, dat dan nog
steeds de christenen bij Spinoza in het krijt staan.5
Getuige het hierboven geciteerde grafschrift van
dominee Tuinman werd hier in het begin van de
achttiende eeuw heel anders over gedacht.
Frederik van Leenhof is een belangrijke speler
in dit hele proces van radicale verlichting geweest.
Israel gaat zelfs zover met te beweren dat ‘een
evenwichtige beschrijving van de Europese Radicale
Verlichting niet mogelijk [is] zonder nauwkeurige
aandacht voor Van Leenhof en zijn “universele
filosofische religie”.’6 Frederik van Leenhof
heeft voor veel opschudding gezorgd. Niet alleen
in Nederland, maar ook in Duitsland. Voor een
goed begrip van alle commotie is een summiere
schets van het denken van Benedictus de Spinoza
onontbeerlijk.
God is de orde van de natuur
Dominee Tuinman had ook een grafschrift voor
Spinoza geschreven. Voor Tuinman was hij de
allergrootste vrijdenker en godsloochenaar. Er
moet op dat graf gespuwd worden en Tuinman
vindt het jammer dat zijn leer daar ook niet begraven
ligt – dan zou de stank namelijk geen ‘zielpest’
meer veroorzaken…
We moeten er voor waken dominee Tuinman
te kapittelen over zijn beperkte zienswijze. Het
denken van Spinoza moet voor de meeste gere-
Radicale Verlichting, de
Nederlandse vertaling
uit 2005 van Jonathan
Israels Radical Enlightenment.
(Internet)
■■■■ 11 11-
6 | jrg. 36 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
formeerde predikanten uiterst aanstootgevend
zijn geweest. Volgens Tuinman werd de kern van
het christelijk geloof op losse schroeven gezet.
Spinoza’s kijk op God staat namelijk mijlenver
af van wat er in de Heidelberger Catechismus en
de Nederlandse Geloofsbelijdenis staat. Spinoza
wijst de gedachte dat God zich boven en buiten
de schepping bevindt, resoluut van de hand. God
staat niet boven de natuurwetten, maar de wetten
vormen een deel van zijn Wezen. Rampen zijn
geen uitingen van Gods toorn, maar een uitdrukking
van Gods wezen. Er zit geen enkele bedoeling
achter. Niet alleen de wetmatigheden in de
natuur zijn een deel van God, maar ook planten,
dieren en mensen. God is de orde van de natuur.
Mensen moeten leren inzien dat ze niet onafhankelijk
handelende personen zijn, maar zijn
opgenomen in een enorm netwerk van wetten van
oorzaak en gevolg. Aangezien het totaal van al die
wetmatigheden een uitvloeisel is van Gods wezen,
kunnen we onszelf uiteindelijk alleen maar begrijpen
vanuit God. Alleen door een goed gebruik
te maken van ons verstand kunnen we dit doel
bereiken.
Baruch of Benedictus de Spinoza (1632-1677)
was een telg uit een geslacht van Portugese joden.
Op vierentwintigjarige leeftijd was hij uit de
synagoge verbannen omdat hij zich niet stipt aan
de joodse wetgeving had gehouden. Omdat hij
na zijn verbanning onmogelijk handel kon blijven
drijven, legde hij zich toe op het slijpen van
lenzen. Vanaf die tijd ontwikkelde hij gaandeweg
een eigen gedachtensysteem dat zijn uiteindelijke
vorm vond in de postuum verschenen Ethica.
Het theologisch-politiek traktaat
De Ethica is een buitengewoon merkwaardig
boek. Direct na verschijning werd het al verboden.
Het is niet echt een gemakkelijk toegankelijk
boek omdat het geheel opgebouwd is rondom
definities en axioma’s en het van daaruit zijn stellingen
opbouwt. Verderop zullen we zien dat voor
Van Leenhof enkele definities uit dit werk centraal
staan. Het gaat dan om definities van de begrippen
blijheid en droefheid. Een werk dat voor hem erg
belangrijk is geweest, is de Tractatus theologicopoliticus,
het Theologisch-politiek traktaat dat in
1670 anoniem verscheen, in het Latijn. Volgens
Michiel Wielema zijn er aanwijzingen dat bestudering
van dit werk Van Leenhof tot een soort
spinozistische bekering heeft gebracht.7
Baruch of Benedictus
de Spinoza, 1632-1677.
(Internet)
Het Theologisch-politiek
traktaat uit 1670
van Spinoza. (Internet)
■■■■
11
TnACT/\TUs I
THEOLOGICOP
ü L IT Ic u s
Continens
Dilfertationes aliquot,
Qi_1ibu, o(kndimr libcrtatcm Philofoph1ndi non t,ntum
làlva Pict1te, & Rcipublic,e PaccpoOc concedi : fed
candem ni!i cum P•cc Reipuhlicx , ipfaquc
Pirtate tolli Don polie.
Juliin. Epifi. J. Cap. IV. w:rf. XllL
Ptr J,,g ,,•ofli,n1u fUoll in D11 ‘1t;t”111JIII, & DIMJ 11wu1
m “ahiJ, ‘”°”‘ a, Spiritu fo, dtdit 11oiil.
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 1 | 7
Een groot deel van het Theologisch-politiek
traktaat is gewijd aan een kritisch onderzoek van
de bijbel. Volgens Spinoza is de bijbel niet het
vehikel om inzicht in het ware wezen van God
en het ware geluk te krijgen. Een goed gebruik
van ‘het natuurlijk licht’ van het verstand volstaat
daarvoor. De bijbelschrijvers bedienen zich van
beeldende voorstellingen. De grote massa bereikt
men niet door een beroep op het verstand te doen,
maar door gebruik te maken van zinnebeelden,
vergelijkingen, gelijkenissen en wonderen. De
persoon Jezus moet ontdaan worden van alle dogma’s,
die, zoals het dogma van de drie-eenheid,
daar in de loop der tijden omheen geweven zijn.
Jezus is niet Gods Zoon, maar de grootste en edelste
onder alle mensen. De bijbelse boodschap laat
zich simpel samenvatten: men moet God met een
oprecht gemoed gehoorzamen door rechtvaardigheid
en liefde te betrachten. Heb God lief boven
alles en de naaste als u zelf. Uiteindelijk is dat de
kern van alle bestaande godsdiensten. Essentieel is
dat aan een ieder absolute vrijheid gegeven wordt
om zelf de grondslagen van het geloof naar zijn
eigen aard uit te leggen. Ieders geloof moet uit zijn
daden beoordeeld worden.
‘Het geloof staat dus aan een ieder de opperste
vrijheid om te filosoferen toe, zodat hij over alles
kan denken wat hij maar wil zonder daarmee
een misdaad te plegen; het veroordeelt slechts als
ketters en scheurmakers diegenen die meningen
leren die tot weerspannigheid, haat, twist en toorn
aanzetten, en houdt omgekeerd slechts voor gelovigen
die tot gerechtigheid en liefde opwekken
naar de mate van hun mogelijkheden en redelijke
krachten.’8
Hij ziet er slim genoeg uit
Zowel de Ethica als het Theologisch-politiek traktaat
zijn door dominee Van Leenhof intensief
bestudeerd. Het denken van Spinoza moet voor
hem een regelrechte eyeopener zijn geweest. Zonder
dat hij ook maar één keer de naam Spinoza
noemt, is diens invloed duidelijk aanwijsbaar.
Het mag dan ook geen wonder heten dat hij door
collega-predikanten van spinozisme werd beticht.
Voor Van Leenhof begon de ellende in 1703 met
de verschijning van zijn Hemel op Aarden. Zeven
jaar lang heeft op kerkelijke vergaderingen deze
kwestie op de agenda gestaan en voor enorme
commotie weten te zorgen.
Interessant is dat de gebroeders Von Uffenbach
van de gelegenheid gebruik maakten om in
het voorjaar van 1710 hem een bezoek te brengen,
in zijn huis aan de Stads Aa (of Grote Aa). De
heren uit Duitsland waren van de kwestie op de
hoogte en waren nieuwsgierig naar de man die
voor zoveel beroering had gezorgd. Von Uffenbach
schrijft dat hij zich ‘de woede van de hele
geestelijkheid van alle provincies op de hals heeft
gehaald. Op zijn minst zijn zij er op uit dat hij uit
het predikambt stapt, maar de Magistraat (Zwols
stadsbestuur) en de Staten van de Provincie daarentegen
proberen hem vast te houden.’9
Tussen de regels door valt te lezen dat de heren
Von Uffenbach zich enigszins verbazen over de
coulante behandeling van deze ketterse dominee:
‘Enigen verzekerden mij dat hij deze week
voor de laatste keer preekt, maar dat de uitdeling
van het Avondmaal, het dopen van kinderen, het
troosten der zieken en dat soort zaken, met uitzondering
van het verkondigen van de leer, voor
hem behouden blijven. Wat de bezoldiging betreft
Zacharias von Uffenbach
(1683-1734),
omstreeks 1715. (Uit:
Een plezierreis in
de zomer van 1718,
Waanders 2017)
■ ■■■
11 11-
8 | jrg. 36 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
krijgt hij van de Magistraat in plaats van de 1000
gulden die hij kreeg 800 gulden, de Staten van
Overijssel geven hem echter uit bijzondere vrijgevigheid
400 gulden jaarlijks. Daar hij voorheen
van de Staten niets ontving, wordt hij er niet slechter
van. Hij kan er van rondkomen omdat hij nog
ongetrouwd is. (…) Of de beschuldigingen en
verdachtmakingen tegen de leer van Van Leenhof
onterecht zijn, laat ik in het midden. Uiteindelijk
ziet hij er slim genoeg uit, hoewel in het overige
zijn eruditie, voor zover ik dat in het discours kon
bespeuren, helemaal zo groot niet is.’10
Voordat de schijnwerper gericht gaat worden
op dat spraakmakende traktaat en alle consternatie
daar om heen, eerst enige biografische
informatie over deze man die toch wel een slimme
indruk maakte.
Een zedig, respectabel en beminnelijk mens
Frederik van Leenhof werd in augustus 1647 in
Middelburg geboren. Hij doorliep daar de Latijnse
School (gymnasium) en ging vervolgens theologie
studeren, eerst in Utrecht en daarna in Leiden. In
Utrecht had hij zich niet thuis gevoeld. De theoloog
Gisbert Voetius gaf daar de toon aan. Hij
was een pleitbezorger van een verinnerlijking van
het geloof. De christen diende zich af te keren van
vermaak en weelde, zich te richten op zuivering
van het dagelijkse gedrag en de zondag als een
strikte rustdag beschouwen. Het aardse leven
moest dienen als een voorbereiding op de eeuwigheid.
In Leiden zette de meer vrijzinnige theoloog
Coccejus de toon. Een belangrijk punt van geschil
in die dagen was de zondagsviering. Tegenover de
strenge opvatting van Voetius stelde Coccejus een
aanmerkelijk vrijere zondag voor.
Na zijn studie diende Van Leenhof in enkele
plaatsen als predikant. Eerst in het streng voetiaanse
Zeeland, waar hij niet op z’n plaats was. Na
enkele korte dienstbetrekkingen in onder meer
Parijs, Leeuwarden (hofprediker) en Velsen werd
hij in 1681 in Zwolle beroepen, waar men ervan
overtuigd was een uiterst bekwaam predikant binnen
te hebben gehaald.
Frederik van Leenhof
woonde sinds 1704 aan
het gedeelte van de Grote
Aa dat tussen de (huidige)
Ter Pelk-wijkstraat
en de Grote Markt
stroomde, in het midden
van de kaart. (Uitsnede
kaart van Blaeu uit
1649, collectie HCO)
Frederik van Leenhof
in 1706, kopergravure
door P. van Gunst naar
R. Koets, achttiende
eeuw. (Collectie v/h
SMZ)
■ ■■■
red,kant le Swo
11 11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 1 | 9
Over Van Leenhofs privéleven is weinig
bekend. Uit de schaarse mededelingen over
hem komt hij naar voren als een buitengewoon
innemend mens. In een kort zelfportret schreef
Van Leenhof dat hij graag ‘in gezelschappen van
vreugde lustig en met reden en behoudenis van
mijn character’ verkeerde.11
Van Leenhof moet ook een vrijmoedig mens
zijn geweest. Hij toonde veel moed bij het aan de
kaak stellen van misstanden in kerk en samenleving.
Anders dan voetiaanse predikanten was
voor hem het aardse leven van grote waarde en
zeker niet alleen een voorbereiding op de eeuwigheid.
Muziek, bijvoorbeeld, is volgens hem aangenaam
voor ‘vrije verstanden’ en een buitengewoon
nuttig middel om blijdschap te bevorderen.
Mensen mogen op gepaste wijze genieten van alle
goeds dat de natuur en de samenleving te bieden
heeft. Blijdschap, daar was het hem om te doen.
‘Predikt elkander de blijdschap in’, moet voor
hem als richtlijn voor zijn predikbeurten hebben
gegolden.
Den Hemel op Aarden
Den Hemel op Aarden verscheen in 1703 bij
Berend Hakvoord, boekverkoper en uitgever aan
de Koornmarkt (nu Melkmarkt). Het traktaat telt
152 bladzijden en is opgedeeld in 11 hoofdstukken.
Om er kennis van te nemen hoeft men er
tegenwoordig niet meer voor naar een universiteitsbibliotheek
te gaan. Het boek is eenvoudig via
internet te raadplegen.12 Met enige moeite is het
onderhoudende betoog goed te volgen. Zoals op
het titelblad staat aangegeven, beoogt het traktaat
een ‘korte en klare beschrijving te geven van de
ware en standvastige blijdschap.’
Volgens Van Leenhof moet de ware godsdienst
de mens tot het ware geluk opvoeden. Blijdschap
is het ware geluk. De gelovigen kunnen al tijdens
hun aardse bestaan het blijde leven der zaligen
genieten. De hemel is niet een aanwijsbare plek
maar meer een gemoedstoestand, een toestand
van standvastige blijdschap en datzelfde geldt
voor de hel. Mensen moeten in het hier en nu het
geluk al grijpen. De bijbelse schilderingen van de
hemelse zaligheid zijn bedoeld om de gelovigen
‘een zoete inbeelding’ te geven van de hemelse toestand.
Langs de weg van de beelden kan de mens
tot gehoorzaamheid worden gebracht. Gehoorzaamheid
geeft nog geen inzicht. Dat is uitsluitend
mogelijk via het verstand. Het uiteindelijke doel
is dan ook de volmaking van het verstand of de
geest, waardoor we ons geestelijk verheffen boven
het toeval en van alles de noodzakelijkheid en
onvermijdelijkheid leren begrijpen.
In de Bijbel is ook veelvuldig sprake van ‘blijdschap’,
maar de inhoud die Van Leenhof er aan geeft
is daar niet te vinden. Van Leenhof definieert blijdschap
als een ‘overgang tot een grotere volmaaktheid’
en droefheid als een overgang naar minder
volmaaktheid. Deze definities komen rechtstreeks
uit de Ethica van Spinoza. Met deze begrippen als
uitgangspunt prijst hij met alle mogelijke argumenten
de blijdschap aan en waarschuwt hij voor de
droefheid. Om zijn beweringen te onderbouwen
verwijst hij naar allerlei bijbelteksten. Blijdschap
Titelblad van Den
Hemel op Aarden, uitgave
uit 1704 (tweede
druk) door Berend
Hakvoord uit Zwolle.
(Internet)
■■■■
H E M E
Of ern 11oite en fllaar.e~rfrD1!.lbfnnc
Van· de Waare en SrancvaO:ige
B L Y D S C HA P=
~oo uaor be \lellen/ aftl tic~- ~cb1tft/
boo: olie fla11 ban .flilcnfc!Jrn L m In
llllrrlcl lJ00!~allm. ‘
ZAAMEN-GESTELT
D O O R
FREDERICUS VAN LEEN HOF,
i\)1rOll1iln[ te Z WOL LE.
Te ZWOLLE,
!ee a: HA K vo 0K D • !1aorh11tr[lopre aan De
J\OCQll· Jl>aeltt, • 70+.
…
10 | jrg. 36 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
op aarde is het hoogste goed en komt voort uit de
kennis en de liefde tot God. De blijdschap is niet
alleen goed voor het eigen zielenheil, maar is ook
van invloed op de regering, de kerk, de handel, de
scholen, de familie en zelfs het leger.
Van Leenhof gaat ook uitgebreid in op de verderfelijke
invloed van de droefheid en naargeestigheid.
Vooral droefgeestige predikanten moeten
het ontgelden:
‘Zy waanen, als Gods gezanten boven alles te
zijn, en magt te hebben (…) zy zugten en steenen
quansuis over ’t schenden van Gods eere, als haar
de menschen niet naar haare zinnelijkheid en
haare droomeryen blindelijk eeren en gehoorzamen,
en door uitwendig gelaat, en devotie willen
ze Heiliger, dan and’re geschat worden en zy gaan,
zeggen ze, de boosheid der waerelt tegen. Zy agten
zig ’t steunzel van Gods Kerke te zijn, en zijn vol
linkernije, bedrog, kuiperijen, onverzadelijke
gierigheid, die de menschelijke bescheidenheid,
en onverschilligheid van arme en rijke dienst te
doen, al lange verzaakt hebben.’13 Droefgeestige
mensen zijn verder eenvoudig bang te maken voor
tovenarij, duivels en spoken die ’s nachts door het
sleutelgat kruipen.
In Den Hemel op Aarden worden allerlei adviezen
verstrekt over de middelen die de kerk, het
gezin en de school ter beschikking staan om de
blijdschap te bevorderen. Ook de overheid heeft
een duidelijke opdracht. Ze moet er op toezien
dat in kerken niet alleen maar over hel en verdoemenis
wordt gepreekt. Ze dient verder publieke
gebeurtenissen en plechtigheden die de droefheid
bevorderen tegen te gaan. Doden zouden niet
meer in de kerk maar ‘buiten de Steden in zekere
afgezonderde en eenzame plaatzen’ begraven
moeten worden.14
Van Leenhof wordt niet moe te benadrukken
dat de godsdienst in tegenstelling tot de filosofie
vooral eenvoudige dingen leert, dat ze gericht is
op deugd, fatsoenlijk leven, gerustheid en blijdschap.
Het zoeken naar waarheid is de taak van de
filosofie. De overheid moet er op toezien dat de
godsdienst niet voor geestelijke onderdrukking
misbruikt wordt. Evenals Spinoza pleit Van Leenhof
voor een eenvoudige algemene godsdienst,
De intro van Den Hemel op Aarden, waarin Van Leenhof meteen al de
‘Blijdschap’ prijst als hoogste goed in het leven. Bron: DBNL, digitale
bibliotheek voor de Nederlandse letteren.
‘Voorreden aan den waarheids-lievenden lezer.
Ik ben, Goedgunstige Lezer, al vroeg aan ‘t schrijven gekomen, en heb nu en
dan de Waerelt al iets mede gedeelt ter gemeene stigtinge over veelerhande
zaaken.
Nu blijkt het, dat ik nog ben bepaalt geweest, om in ‘t licht te geven een
korte Verhandelinge van de Stantvastige Blijdschap, die ik in de Verklaaringe
van eenige Texten mijn Gemeente heb voorgedragen, en naar ernstige
aanmaaninge van eenige Vrienden, onder de Drukpars heb gebragt met de
naam van den Hemel op Aarden.
En dit mogt wel het laatste wezen, ‘t geen ik in mijn Moedertaal aan de
Liefhebberen van Waarheid en Deugt mede deelen zal.
Boven den Hemel kan niemand iets meer begeeren, en die ‘t zoo verre
brengt, dat hy een Hemel op Aarden kan bezitten, behoeft zig zijn studie
en arbeid niet te beklagen, en hy mag daar in wel vrylijk rusten: want hy
geniet dan alles, dat een vol genoegen baart, en hem oneindig verheft boven
‘t geen zienlijk, en vergankelijk is.
Dezen Hemel op Aarden namentlijk begrijpt een zaalig en vergenoegt
leven, daar in elk een zijn lust vind, en een eeuwige verzadinge, ’t zy na
‘t verstand, ‘t zy na de verbeeldinge, die de Heilige Schrift doorgaans te
hulpe komt.
Ik heb dit Schrift die naam gegeven; hoewel ze, dog niet in die kragt,
aan meer dingen kan werden toegeeigent: want ik zou komen van de locht
spreken, daar in, als een Hemel de Vogelen sweven; en beschrijven, hoe ze
ons doet leven, en welke haaren aard op de vlakte des Aardrijks is; ‘t geen
de naam kan dragen van een Hemel op Aarden; gelijkerwijs ook, indien ik
toonde, dat, gelijk de and’re Planeten tot den Hemel van onzen draaykloot
behooren, dat ook alzoo den Hemel is om onze aarde of Planeet. Ik zoude
insgelijks de twee laatste Hooftdeelen van de Openbaaringe van Johannes,
gemeenelijk van den Hemel uitgelegt, konnen brengen tot den staat der
Kerke op Aarden; als ‘t nieuwe Jerusalem in kragt van den Hemel op Aarden
zal nederdalen, en noemen ’t den Hemel op Aarden.
Dog deze Verhandelinge kan best dezen Tijtel voeren; om dat ze toont,
dat alles, dat in de Heilige Schrift tot den Hemel der Zaligen betrokken
werd, alhier aanvankelijk werd genoten van de Heilige der hooge Plaatzen,
al in den Hemel gestelt in dit leven; daar in ze alle vergenoegen en stantvastige
Blijdschap vinden, en al vry verre konnen vorderen in de Goddelijke
gemeenschap, die den waaren Hemel uitmaakt: daar alle blijdschap en een
duirzaam genoegen geschonken word.’ enz.
■ ■■■
11 11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 1 | 11
waarin naastenliefde en gehoorzaamheid en burgerlijke
wetten centraal staan.
‘Maar als men de Godsdienst tot swaarhoofdigheid
misbruikt, of de Menschen prangt door
gebod op gebod en regel op regel, en ze slaafagtig
maake aan concepten, en uitspraken, die tot de
algemeene Godsdienst niet en behooren, zo komt
‘er walge, ongerustheid, dispuiten, tweedragt, veroordeling
van elkanderen, verwerringen en allen
boozen handel.’15
Den Hemel op Aarden in Zwolle
Van dominee Van Leenhof zijn geen preken
bewaard gebleven. Toch zal Van Leenhof niet wat
je noemt een ‘zware’ predikant zijn geweest. Hij
had een grote hekel aan donder en bliksempreken
waarin zondige gelovigen met hellestraffen
gedreigd werden. Zo’n toon hoort volgens hem
in ‘t geheel niet bij het ‘vreedzaam en vrolijk
Evangelium’. Toch zullen zijn preken evenals zijn
geschriften aan Spinoza schatplichtig zijn geweest.
Had dan niemand onder de Zwolse lezers van Den
Hemel op Aarden of toehoorders van zijn preken
door dat hier verboden boeken als de Ethica en
het Theologisch-politiek traktaat zo’n grote rol
speelden? Kennelijk niet. Den Hemel op Aarden
was zonder probleem door de Zwolse boekenvisitators
in orde bevonden. Beschuldigingen van spinozisme
kwamen, zoals we verderop zullen zien,
allemaal van buiten.
Van de Zwolse kerkgangers kon natuurlijk
ook niet verwacht worden dat ze Spinoza gelezen
zouden hebben en collega’s waren onvoldoende
onderlegd om de spinozistische uitspraken in zijn
preken of geschriften te herkennen. Wat ook een
rol kan hebben gespeeld, is dat Van Leenhof een
heel innemend mens moet zijn geweest. In een
anoniem pamflet wordt een beeld geschetst van
een zedig, respectabel, beminnelijk, vredelievend
en vooral ook wereldlijk en geleerd man die zijn
De Grote Kerk in 1716,
tekening door Daniel
Marot. (uit: Ten Hove,
Geschiedenis van
Zwolle)
11
12 | jrg. 36 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
inzichten graag deelde met anderen.16 Volgens
Von Uffenbach stond hij vanwege zijn humaniteit
bij hoog en bij laag in hoog aanzien.17 Door de
Zwolse regenten werd hij hogelijk gewaardeerd en
op alle mogelijke manieren gesteund. Niet alleen
omdat ze waardering voor hem hadden, maar
zeker ook om haar eigen gezag te laten uitkomen.
18 Van zijn kant deed Van Leenhof zijn best
om de onderdanen tot gehoorzaamheid aan de
overheid te brengen. Verderop zullen we zien dat
toen Van Leenhof in zwaar weer terecht was gekomen
en alle Nederlandse gereformeerde dominees
krachtige maatregelen eisten, het Zwolse stadsbestuur
en de kerkenraad hem altijd zijn blijven
steunen.
Pas met de komst van dominee Kelderman
naar Zwolle in 1711 verandert de situatie. Van
Leenhof wordt dan uitgesloten van deelname aan
het Avondmaal. Of deze strafmaatregel hem echt
geraakt heeft is de vraag, getuige zijn uitspraak dat
‘ik weet dat niemand ontnemen kan mijn Hemel
op Aarde.’
Een slepende kwestie
Toen de kwestie rond Frederik van Leenhof escaleerde,
kwamen de stad Zwolle en de Staten van
Overijssel lijnrecht tegenover de andere provincies
van de Republiek te staan. Het conflict zou
zich tot een regelrechte loopgravenoorlog ontwikkelen.
Het begon ermee dat er van verschillende
kanten de nodige kritiek kwam op Van Leenhofs
traktaat. Van Leenhof probeerde de zaak te sussen,
maar het bleef rommelen. Om de zaak definitief
te regelen begon in het voorjaar van 1704
de Zwolse kerkenraad samen met Van Leenhof
aan het formuleren van een reeks Artikelen van
Satisfactie (genoegdoening). Er werd een kleine
commissie ingesteld om Spinoza’s teksten met die
van Van Leenhof te vergelijken. De kerkenraad
maakte zich er niet met een Jantje van Leiden af.
In de deftige consistoriekamer werd gedurende
enkele maanden bijna alleen nog over Spinoza
gesproken.
Van Leenhof wist zijn collega’s ervan te overtuigen
dat er een onderscheid moest worden
De lijst van Zwolse predikanten
van 1579 tot
1945, op de muur van
de consistoriekamer in
de Grote Kerk. Frederik
van Leenhof is de
zevende van onderen
in de linker kolom.
(Foto particulier)
11 11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 1 | 13
gemaakt tussen de definities en waarheden die
Spinoza heeft ontdekt en de eigen mening van
Spinoza zelf, het eigenlijk atheïstische spinozisme.
Van die definities en waarheden mag je best
gebruik maken. Je kunt dan denken aan definities
die hij geformuleerd heeft.19 Zodra een waarheid
(bijvoorbeeld een definitie) eenmaal ontdekt is,
gaat die deel uitmaken van het bestand van menselijke
kennis en mag er dus vrijelijk gebruik van
worden gemaakt.
Van Leenhof werd overigens wel gedwongen
te erkennen dat hij bij het schrijven van zijn
Hemel op Aarden ‘te inadvertent (ondoordacht)
en onvoorzigtig’ was geweest in zijn woordkeus en
dat hij zo onverstandig was geweest veel uitdrukkingen
van Spinoza te gebruiken, waardoor hij de
indruk had gewekt het met Spinoza eens te zijn.
Op de eerste zondag in november 1704 werd in de
drie grote Zwolse kerken afgekondigd ‘dat Dominee
Van Leenhof aan de kerkeraad satisfactie
heeft gegeven en zig gezuivert van heterodoxie en
Spinosistische gevoelens.’ Van Leenhof werd weer
als orthodox en rechtzinnig verklaard.20 Voor de
goede orde: alleen in Zwolle. De rest van kerkelijk
Nederland begreep namelijk niets van wat daar in
Zwolle gebeurde.
Mochten de Zwolse kerkenraad en de regenten
namelijk gedacht hebben dat met deze artikelen
de zaak als gesloten beschouwd kon worden, dan
moeten ze wel erg teleurgesteld zijn geweest door
reacties vaan buitenaf. De kritiek kwam er op neer
dat Van Leenhof veel te coulant behandeld was.
Geëist werd nu dat hij de opvattingen van Spinoza
expliciet diende af te wijzen. Hij moest door het
stof. Het synodebestuur stelde samen met de classis
Zwolle een lijst met aanvullende punten op.
Van Leenhof zou moeten verklaren dat hemel
en hel werkelijk bestaande plaatsen zijn en geen
gemoedstoestanden zoals hij in zijn traktaat had
beweerd In de andere provincies waren predikanten
en synodes niet bereid de Zwolse oplossing te
accepteren. De opwinding nam alleen maar toe,
de ene na de andere kritische publicatie zag het
licht met als enig resultaat dat men in Zwolle en de
Overijsselse Staten de hakken in het zand zette.21
Het was niet alleen de inhoud, maar ook de
toon waarop de kritiek geuit werd, waaraan men
zich in Zwolle en de Overijsselse Staten ergerde.
Waar bemoeide men zich eigenlijk mee? De kerkelijke
procedures werden door de magistraat dan
ook voortdurend doorkruist tot ‘maintain van de
souvereiniteit en het hoge gezagh van d’overigheit
[overheid]’. Men voelde zich diep gekrenkt in
hun waardigheid.22 De Gedeputeerde Staten van
Overijssel rechtvaardigden hun handelwijze door
uit te leggen dat hun eigen synode herhaaldelijk
had verzocht Van Leenhofs boeken te verbieden,
maar dat zij er tot dan toe de voorkeur aan hadden
gegeven dat niet te doen ‘uyt vreeze dat sulks
maer meerdere aanleidinge tot het lesen der selve
soude geven.’23 Oftewel: je kunt maar beter geen
slapende honden wakker maken.
Verdraagzaamheid
Een van de vele predikanten die van leer trok
tegen Van Leenhof was Franciscus Burmannus
(1671-1719). Deze predikant uit Enkhuizen was
bang dat Spinoza’s denkbeelden zich snel zouden
verspreiden in de Nederlanden en dat als dat
zo doorging de Republiek aan de rand van een
godsdienstige, morele en sociale ondergang zou
brengen. Maatregelen tegen Van Leenhof waren
volgens hem dan ook onvermijdelijk. Wat de
opvattingen van Spinoza zo gevaarlijk maakten,
was dat Spinoza het gewaagd had het bestaan te
ontkennen van ‘geesten, van engelen, van Opstandinge,
van oordeel, van eeuwig Leven.’ Maar
waar Burmannus zich interessant genoeg nog het
meest aan stoorde, was dat Van Leenhof in navolging
van Spinoza het verderfelijke principe van
verdraagzaamheid huldigde.24 ‘Veragt niemand
om zijn Godsdienst, als hij er door vreedzaam
leeft,’ had Van Leenhof in zijn Hemel op Aarden
geschreven.25 Net als Spinoza in zijn Theologischpolitiek
traktaat pleitte hij voor de vrijheid van
denken. De wetten van de staat moeten er op
gericht zijn het de mensen mogelijk te maken
om volgens de rede te leven. Grote waarde moet
worden toegekend aan maatschappelijke rust en
stabiliteit. In een dergelijke samenleving zouden
religies dan ook dezelfde rechten moeten hebben.
Volgens Burmannus en zijn rechtzinnige collega’s
was dat een volstrekt ketterse gedachte. Wat
kon erger zijn dan dat de wereldlijke autoriteiten
■ ■■■
11 11-
14 | jrg. 36 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
aan iedereen vrijheid van denken en vrijheid
van meningsuiting zouden toestaan. Volgens de
gangbare gereformeerde opvatting was bescherming
van de ware religie de taak van de staat. De
Gereformeerde Kerk was niet de staatsgodsdienst,
maar wel degelijk de bevoorrechte kerk.
Problemen met attestaties
Door Van Leenhof uit de wind te houden, gingen
de gereformeerde kerken in de andere gewesten
zich steeds meer ergeren aan de handelwijze van
Zwolle en de Overijsselse Staten. Tekenend voor
de verziekte verhoudingen was de behandeling
van nieuwe kerkleden uit Zwolle. Als een gemeentelid
uit Zwolle naar een andere stad verhuisde,
kon die op een kritische ontvangst rekenen.
Het was gebruikelijk dat gemeenteleden bij
verhuizing een zogenaamde attestatie meekregen,
met daarin zakelijke gegevens en het verzoek het
nieuwe lid passende pastorale zorg te bieden. Om
druk op Zwolle uit te oefenen werden steeds vaker
Zwolse attestaties geweigerd. Er vonden ook allerlei
vreemde gesprekken plaats. Een nieuw ingekomene
deed er verstandig aan luid en duidelijk te
verklaren dat hij of zij een grondige afkeer had van
de afschuwelijke ideeën van Van Leenhof. Vaak
hadden de nieuwe kerkleden geen flauw idee waar
het eigenlijk om ging. Toen bijvoorbeeld in 1712
de Zwolse Jannetje Bruynvis met een attestatie in
Den Haag arriveerde, moest de predikant haar
eerst uitleggen wat ‘de gronden (waren) waarop
Frederik Van Leenhof zijn boekje genaamd “de
Hemel op Aarden” hadden gebout’, voordat hij
kon bevestigen dat zij ‘de stellingen van harte verklaarde
te verfoeijen.’26
De afloop
In maart 1709 was er een kentering. De Staten van
Overijssel waren bereid om een algemeen verbod
op Van Leenhofs teksten af te kondigen. Hij zou
zichzelf geheel moeten zuiveren van de verdenking
van spinozisme. Na steeds maar weer kerkelijke
procedures te stremmen of te blokkeren,
gaf Zwolle zich dan uiteindelijk toch gewonnen.
Van Van Leenhof werd verwacht dat hij de aanvullende
Artikelen van Satisfactie zou onderschrijven.
In datzelfde jaar moest Van Leenhof ook nog voor
de synode in Deventer verschijnen. In zijn eentje
stond hij daar voor een geërgerde en bijzonder
vijandige vergadering. Hij hield daar voet bij stuk.
Hij zou nooit ‘Spinosisme geleert of gedogmatiseert’
hebben.27 Het mocht niet baten. Zijn boeken
werden in totaliteit verboden. Er werd op aangedrongen
dat hij uit z’n ambt gezet zou worden.
De Zwolse magistraat bleef halsstarrig weigeren
aan dat verzoek gehoor te geven.
Pas in 1710 werd een oplossing gevonden
waaraan het stadbestuur zonder gezichtsverlies
kon meewerken. De Overijsselse Staten gaven
Zwolle een subsidie voor het benoemen van een
nieuwe predikant. Van Leenhof werd tegelijk in
het oor gefluisterd zelf ontslag aan te vragen. Tot
woede van de Gereformeerde Kerk en de hele
Republiek bleven de burgemeesters en de kerkenraad
nog steeds achter hem staan. Hij kreeg
gewoon betaald en hij kreeg een uitstekend pensioen
toegekend en mocht blijven deelnemen aan
de avondmaalsviering. Hij bleef in de Grote Kerk
recht hebben op de bank die voor de predikanten
van de stad gereserveerd was. Hij bleef kortom
een gerespecteerd persoon.
Zo heeft in Zwolle dus een in 1703 al ‘ontmaskerd’
en kort daarop door alle vergaderingen veroordeelde
spinozist toch kans gezien om nog een
aantal jaren op de preekstoel actief te zijn – een
bijzondere, voor zover bekend unieke situatie,
niet alleen in de Republiek maar ook in de Europese
verhoudingen.28 Pas op 1 januari 1711 hield
Van Leenhof zijn officiële afscheidspreek. Na zijn
overlijden op 13 oktober 1712 werd hij in de Grote
Kerk te Zwolle begraven.29
Het overlijden van Frederik van Leenhof
in 1712 betekende geenszins het einde van alle
opwinding. In Duitsland en de Baltische landen
was veel belangstelling voor alle commotie rond
deze eigenzinnige Zwolse predikant, wat volgens
Jonathan Israel zou bijdragen aan een verdere verspreiding
van spinozisme en radicaal denken in de
achttiende eeuw.
Een centrum van spinozisme in de Republiek
Frederik van Leenhof was in Zwolle niet de enige
die in het begin van de achttiende eeuw in de
■ ■■■
11 11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 1 | 15
ban was geraakt van het radicale denken van de
‘godloochenaar’ en ‘atheïst’ Spinoza. Zo had je
bijvoorbeeld de voorzanger en catechiseermeester
Berend Hakvoord (1660-1730), die een boekenzaak
en uitgeverij had aan de Koornmarkt. Hij
was de auteur van De Schole van Christus. Deze
Hakvoord was door de Zwolse kerkenraad van
spinozisme beschuldigd. Dan had je ook nog de
chirurgijn Hendrik Smeeks (1654-1721), die zijn
filosofische ideeën in een roman getiteld Beschrijvinge
van het magtig Koninkrijk Krinke Kermes
had neergelegd. De kerkenraad achtte de geest
van Spinoza in dit boek eveneens duidelijk aanwijsbaar.
Volgens Jonathan Israel was Zwolle een
van de voornaamste centra van spinozisme in de
Republiek.30
Dat Van Leenhof en de andere spinozisten
in Zwolle onderbelicht zijn geweest zoals Israel
beweert, is slechts ten dele waar. Michiel Wielema
had in zijn dissertatie uit 1999 over spinozistische
denkers al uitdrukkelijk op het belang van Van
Leenhof attent gemaakt. In zijn dissertatie kondigde
hij een uitvoerig verslag van de hele affaire
rond van Van Leenhof aan in zijn boek Frederik
van Leenhof en zijn ‘Hemel op Aarden’(1703). Spinozisme
en Spinoza-kritiek in de vroege Verlichting.
Dit boek zou ook een geannoteerde editie bevatten
van Den Hemel op Aarden.31 Helaas heeft
Wielema dit interessante project niet kunnen
afronden. In januari 2018 is hij overleden. Gelukkig
zijn een aantal hoofdstukken die hij voltooid
had op internet geplaatst.32 Hopelijk komt er ooit
toch nog eens een heruitgave van Den Hemel op
Aarden. Het is een onderhoudende tekst. Niet
alleen die tekst verdient aandacht – ook dat er
in Zwolle aan het eind van zeventiende en het
begin van de achttiende eeuw van die interessante
mensen als Van Leenhof, Hakvoord en Smeeks
woonden en werkten. Was de huur van de consistoriekamer
in de voormalige Grote Kerk niet zo
prijzig, dan zou dat uiteraard de aangewezen plek
zijn om met een studiegroep deze Zwolse radicalen
te bestuderen.
Titelblad van het imaginaire reisverhaal Krinke
Kesmes uit 1708, geschreven door de Zwolse chirurgijn
Hendrik Smeeks. Het is het overlevingsverhaal
van de twaalfjarige jongen El-ho, die op een onbewoond
eiland strandt, maar zichzelf in leven houdt
mede dankzij een onwankelbaar geloof in God. Een
van de lessen die dit verhaal leert is dat autoriteiten
– vorsten, regeringen, staatslieden, kerken, dominees
– niet bang zouden moeten zijn om burgers
hun vrijheid te geven op religieus, politiek en maatschappelijk
gebied. Een redelijk denkende persoon,
zoals hoofdpersoon El-ho, gedraagt zich toch wel
verantwoordelijk. (Internet)
■■■■
11
1’
. . ‘ ‘ . . . b,,lJ~,
ÖJHiéHltY.VING&
• ‘ , _ V;iiti. het ma:gttg Kor1ingryl
KRINKE-KESMES·
. Zynde eeii groot, eu ve.e.lë k.foini{CN
– · l.il:mdèada,ar,111Mlrtrm;:l!l,ck5 _
,’ , lrhh,~ te :z:amc11 cC”C!li g~cette’l’~m. lu:c
· o □&kmdc . –
ZUID·LA. ND~
Or j.:gen o.m&:r den TmplctJ~ CApr.ico’mu~.
(),,,,ldr l4w- ,uw Jf;;, .
1 U A N :tii; . J> 0 S •O s •
. & “” .kr4_ .!üii.,,,ifi~ u, :;,m,,,, t,,fi-

■ ■■■
a
de aart ichaël
11 11-
02 | jrg. 23 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
11 nnèt Boot mavan
Hulten n
\ im Huij mans
~
=μ.’
( olie 1ie H )
Groeten uit Zwolle
( lt. • .
1c Po:th’ re: n po l..!ll le univer cll
.~-‘
cbp
~ ‘ y
Je ~ ,t,&- l ‘ , —“‘.
~ ,._._4″/ Ab.,,.-,+, / .te d, . ,r/~
CHIEF
■ ■■■
Dominicanen-Kerk, Zwolle. Zuidelijke beuk en
Iran epi.
Po t tempel Zwoll e, 10 oktober 19 12
‘Beste He1111i en fea1111e, Harre/ijk dank l’Oor jullie smakelijke
a11e111ie. Ik znl ze swk 1•oor stuk op je gezondheid
oprooke11. Ik /,ad je ook ee11 briefje k111me11schr,jl’e11111t111r
ik wilde je een klei,, kijkje ge11e11 op her prac/11ige k/oosrer,
dat we l,ier hebbeu. Kom jullie soms nier eens i11 Zwolle?
ik houd me steeds b,jzo11der gereco11111111111leerd 1100,
fnmilie, l’riende11 en bekenden. Vergeef i•ooral niet 111 ij11
mees re groeten over te brengen at111 je Pa e11 toe e11 e1’e11-
111i11 na11 Do e11 Christie11. Komt Do 110g 11iet?
og111aa/s 111,jn opreclite11 da11k e11 1•e/e groe te111’1111
fr(r1ter) lle11rirns D. mits o.p. D0111i11icc111e11kloosrer
Assche11do1perstr. ‘
De eer te . teen van d kerk n het kloo t r voor e
pa ters an de ord der Domini anen (ordo praedicatorum
) aan de cnclorper traat werd p
3 m i 1900 gelegd. Het omplcx werd ontworpen
door ar hi tc t J. Kay er in ncogoti he tï l. De
bouw I a in december 1901 voltooid.
l e prentbriefkaa rt lant de zuidelijke beuk an
de kerk en de kloo tergang zien. Deze gang, die
rond m de kloo terhof of binnentuin I opt heeft
pra htige pi t b og en Iers met gla,- in -lo d
ramen . In deze gang liepen d pat r te br i r n.
ier zal ook de pa ter-cl mini aan in opl iding
Henricu mit (geb. Rollerdam, 1893) medi terend
en ti lzwijgend gewandeld h bb n. Hij
begon op 23 cptcmber 1912 in Zwolle aan zijn ~tu dic
filo ofi . i r jaar lat er vert rok hij , eer om
zijn tudic in Hui en af te ronden . Tot in de ·aren
ze tig ormd n de pater Domini ·111en in hun
la nge wi tte pijen een opvallende er, hijning in
h •t z, olse traatbeeld.
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 23 – nr. 1 | 03
11 Redactioneel
11 t jaar 20 6 i inmi :!del I meer dan honderd
dagen ud al u het eer te nummer an jaargang
23 van het Zwols Historisch Tijdschrift onder ogen
krijgt. Het i het jaar\ aarin in n land op groot e
wijze a:mda ht b teed wordt aan Rembrandt van
Rijn, ederland · gro l te hi lder uil de uden
Eeuw, die vi rhonderd jaar geleden in Leiden
geboren werd. Al ruim duizen ja, r i Mi haël
nl makclijk m t Zw lle verb nden. In gclvlu
hl hctsl Annèt Bo t m -van Hulten de
ge hicdcni van de Michaëlparo hie, de oud 1
parochi an Zw lle. Met de !ui ting van d kerk
.1an de Bi chop \ illcbrandlaan komt reen eind
aan de lang hi t ric van d ze paro hie. En al h eft
int 1i haël het moeten a0eg en tegen Thoma a
Kempi , de naam voor d nieuwe paro hie, de
naam van ~!i haël blijft voor immer verbonden
met Z1 olie.
! irk Baalman be hrijft de bouw an een
niclll e vleugel aan het ude phia Ziekenhui ,
in de jaren dertig do r ar hi te t \ icbenga ontw
rpcn. Zijn ni uwe manier an bouwen werd in
Z” llc niet do r i d reen t egejuicht. Met de
kom t an de kun ta aclemi in hel oud ophic
1 erd h t gebouw on lang in de gec l an \ ieb nga
gere laureerd door ar hite t Henk l.
Jamin en i t lekkers horen in ederland ind
1 3 bij elka:ir. Het wa een kleine honderd ja, r
later niet alleen lekker gcz llig in rou1 enhui
Jamina in de end rp r traal, het gekraakte
pand dr eg ook in b I ngrijk mat bij aan de
bcwmtwording van de Zwol e roU\ . Monique
Blokpoel doel hierv:in ver lag.
Jean trcng laat n in een kort artikel een heel
andere Feith zien. bijzonder I ijze breidt il
orneli. en ten I ttc onze woorden ha1 uil.
De redu tie wen t u veel lee. plezier toe.
■ ■■■
lnhoud
roeten uit Zi olle
Ann t Boot ma-van Hulten
en \’\lim Huij man 2
Van zieken hui naar rtEZ: ieb nga
aan de Rhijnvi eithlaan Dirk Baal man 4
Ont proten uit een oude en gedi tinge rde
familie: Rhij11vis Feit/, laat zij11
maatschappelijkestatlls vastleggen ) an !reng 11
Gewijd aan de aartsengel I ichaël:
De historie en te/oorga11g van de
011dste kerkgemeenschap van Zwolle
nnèt B 01 ma-v,. n Hult n
jiepmaaid en koole wien il orneli en
Zwol feminj me tijden de t\ eede
femini ti che golf; hel’ vrom en hui Jarnina
27
Monique BI kp el- verbeek 29
Boekbe prekingen 4
Recent er chenen
ededelingen 40
Aut ur
Omslag: /111965 moest de 11ege11tie11de-ee11wse neogotische
t. Michaëlskerk het ,•eld ruimen ten gumte 1•t111
de middeleeuwse Onze Lieve Vrouwekerk (Peperbus).
(Foto He,meke, collectie 1-1 0)
2
11-
04 | jrg. 23 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
11 Dirk Baal man
Jan erko l\’iebe11ga
(i. 6-19ï-Û (L’it: i\10/e-
11111 e11 Bak, Ja11 Gako
ll’iebt’llga, Apostel 1′<111 het , ieuwe Bo11we11. 19 7) ■ ■■■ Van ziekenhuis naar ArtEZ: Wiebenga aan de Rhijnvis Feithlaan De jar n d rtig vleugel van het ophia Zieken hui aan de Rhïnvi Fei thlaan wa d stijd ( 1935) een 111 dem g b uw. 'l\l dern' naardemaat tavenvandegez ndh id - z rg, maar ok naar die van de ar hitectuur. ar hitc t ervan, Jan erko \ iebenga (1 - 1974), bewoog zi h in d kring n van de ar hitecten die het ' iell\ e B U\ en' pr pageerden en hij wi lde m t ,.ijn zickenhui nl\ erp een demon trat i geven v, n d id ën die in die kringen leefden. Hel ieuwe B uw n meenden dat de ar hitectuur een verbeelding moe I zijn van de 'moderne' tijd, \ at t l uiting kon k men in een tijl die vo ral en rhaal ertelde over fun tie, materiaal n n tructie. Hier werd niet eer teen v rm gekozen f een tïl, die zijn v rm erci"tcn m t zi h bra ht, maar hier\ en.Jen eerst nauwkeurig de fun tic geanaly eerd. Dan \ erden organiati schema's opgezet en de relatie va tgclegd die er lu en d ver chillende functie en vertrekken be tonden. it dat g heel kwam een gcb U\ hema. Dat \ rd vertaa ld in een on t ru tic, die vanz lf: prekend in de m >derne materialen ·taal en
bet n \ crd gedacht. De vorm van de c n tructie
werd bepaald d r het erloop van de kra hten
die erin traden en niet do r de antasie f de
vormwil v n de ar hit et. p plaat en waar wan den
nodig waren, werd het beton kelct gesloten
met \ and n. \ aar ramen nodig waren , h amen
( t, len ) en ter fpui n, alle v rmgegeven naar
functione le maat taven en na:1r de aard \’an de
gekozen materialen. oor de stalen ramen waren
tandaardprofielcn te koop, waart1it ,ij in “7
– . (‘ ] ,.,
A ~,.,:’._ ,/{,.),. .,-u-1 ,- ,, /4_ / _,,~ _..,
rl’NL / />,,-4/W ‘;/~ / ,.k~//;
‘/;._,,,, L//:7(” / ,,.,.,, ,,_ – .?~A’~• LJA-‘,I. .. ./4,. ~,~/
( ·.
(.’.:~,. ..,ef. ~ ,
Jean treng
Ee11 gekleurde a.fbccldi11g
in de besproken akte 100111
het wc1pt•11 1’1111 de .fê1111ilie
Fei1/i, een stcigem1d
paard 1•1111 zili-erop een
groen 11/ak, 111e111/s he/111-
11•kt·11 een p1111rd w111 het
schild ko111t•11d. De akte is
in /,et Prtlll gesteld. ( Foto
redactie, 1/CO i\’0111riëlr
A rcl,ie1,e11)
11-
12 | jrg. 23 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
11 de tatu van Rhijn i Feith al doctor in de rechten,
al ud-burgen, ter van Zwolle en al ‘Ontvang
r van de conv oien en licenten’ te Zwolle.
Vervolgen telde men va t dat d h r F ith uit
e n oude en gedi tingeerde familie stamde, en dat
leden van deze familie ind onheugelijke tijden in
de tedelijke besturen van Harderwijk, !burg en
Zwolle ambten bekleedden. Al die tijd hadden
deze personen de re hten, de eerbewijzen en
prl’rogatieven van deze ambten genoten. De familie
had het re ht een familiewapen te voeren (een
gekleurde atbeelding in de akte toont een teigerend
paard van zilver op een groen lak met als
helmt ken e n paard van het child komend), en
men li t mann lïk p r on el in livrei van inop 1
(groen) en zilver ( wit) r nd tappen. De voornam
statu van de familie Feith werd tot aan de Bataafc
rcvoluti met de aanwezigheid van het\ ap n in
de ‘ ath drall ‘ van Elburg gerepre enteerd. D
familie F ith , a bov ndien door huwelijk n verwant
aan belangrijk fami lies zoal : Van Holthe,
an Hoolwerf, Hee k Bevclot, Van Plettenburg
en an Braam. e aanwezige heren beve tigden
de heer Rhijn i Feith, de familie, de tatus en de
relatie gedurende lange tijd te kennen n hoopten
hem met deze verklaring een dien t te bewijzen.
Ten slotte ondertekenden de negen aanwezigen de
akte. gelijk heeft men na deze ‘Ahnenpr be’
een glas geheven in de ruime woning van de dichter
in de Bloemendal traat.
Het i een merkwaardig document, waar chijnlijk
bedoeld om de statu van de familie voor het
Fran be, ind va t te leggen. Het laat de wereldlijk
kant an de di hter zi n. i Rhijnvis Feith uit
zijn poëzi k nt, ntmoet eng torn, nt erd kuntcnaar
die zi h vooral thuis lijkt te voelen in
uiterste christelijke zelfvernedering. De men in
het alg meen, en de dichter in het bijzond r i
niet , c n worm – een dierr’e dat onr !bare mal n
in Fcith dichtregel opduikt – in het onmetelijke
heelal.
Maar toch wa niet alle ijdelheid uit het
be taan van de dichter verdwenen. Er wa buiten
■ ■■■
de literatuur, 1 es h grote publi k, ook n \ –
reldlijke Rhijnvi Fcith die bepaald ambitieu en
zeltbewust wa . Alleen in kleine kring zal dit opgevallen
zijn. a het patriot dcbà Ic in 1787 \ en te
hij zijn literaire talent n alleen nog maar or e
verdieping en ver preiding van het l,ri tendom
in te zetten. Maar dit voornemen hield de di hter
niet vol, want hij verloor zijn maa t chappclïke
status niet uit het oog en dit document bevc tigt
dit w r eens. Zoal o k de toegek nde r e an
de ederlandse LeeU\ door koning Willem I in
1816 Feiths eerge oei niet weinig ·treelde.
verigens waren de in de akte opge omde
argumenten om het ran e bewind te imponeren
ook ni t z terk. ant m t all resp tv or Hard
rwijk, Elburg en Zwoll , in het Parij van apoleon
zal men bij het n emen van dez steden t h
niet onder de indruk zijn geraakt. Hetzelfde geldt
voor de geno mde deftig famili relati waarop
Feith zich beriep. Daarbij , a de ven ijzing naar
de familie an Plettenburg zelf ont r ht. Het
echtpaar Joa him an Plcttenburg en rnclia
harlotte Feith leefde in de tijd an de di hter
weli waar zeer deftig p de fraaie havezate V inde
·heim, maar meer dan de naam hadden ornelia
en Rhijnvî niet m t elkaar gemeen.
Maar goed, uiteindelijk, a de moeite van het
gezelschap voor niet gewee t en werd het document
nooit gebruikt. Drie jaar later \ crd apoleon
bij aterloo ver lagen en na de instelling van
het koninkrijk N derland wa het van geen b lang
meer. a ruim tweehonderd jaar in het dui ter
opgeborgen te zijn gewee t , icrp deze merkwaardige
akt ni uw li ht op een fascinerend a pc t
van de zowel ensib Ic al ijd Ie di htcr.
Bronnen
H O tariële ar hieven – Zwolle, in . nr. :w-, , ktt· o.
J. . treng (cd ), ‘Zoals mm aan gemc(‘IIW/1/i! 1•riemle11 gewoon
is re schrij1•c11 ‘. De corrc~pondcntic v,m Rhijnvi
Fcith 1753-1 24, Epe 1994, brief 146.
A.J. Gever en .). ten cma, De ht1l’e:111r11 i11 al/111ul e11
/11111 bewoners, Alphen aan den Rijn 1997, 483.
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 23 – nr. 1 | 13
11 ■ ■■■
Gewijd aan de aartsengel Michaël:
De historie en teloorgang van de oudste kerkgemeenschap
van Zwolle
0 p zondag -0 november 2005 werd met een
plechtige viering de t. lichaëlkerk aan
de Hi hop \ ill ebrn ndlaan ge I ten. 1
Het be. luit tot deze !uiting wa precies een jaar
erder aan de paro hianen medegedeeld. \Vat d
beweegredenen v, n het bi dom tre ht, 1 aar nder
Zwolle re ~ortcert, en het paro hi b stuur
o k gei ee t mogcn zijn om an de Zw I e katholieke
kerken uitgerekend de t-.ti haëlkerk t lui ten;
van hi t ri h be efgetuigt deze daad in ieder
geval niet. Want e Mi haëlpar hi kon er op
bogen de ud te, aan de chut ·pa ir on van de
tad gewijde kerkgemeen hap van de tad te zijn.
Een kerk gewijd aan d aart engel i haël
De hi t rie van de Mi haëlpar hie wortelt in en
v r verleden. Z1 lle b laat als tad si nd – 1230.
Maar daarvo r wa er uiteraard al lang prake an
een nederz tting p deze plaat . Het chri tendom
kreeg in dez mgeving pa in de tiende eeuw blijvend
va te voet aan de grond. Het m m nt wa,1rp
de bi h p an tre hl de tijd rijp acht te om
de nederzetting Zwolle en omge ing van een kerk
te orzicn, valt niet naU\ keurig aan te ge en.
\ aar hijnlijk zal in de loop van de tiende eeuw
hier een b heiden (houten) k rkje opgetrokken
zij n. Dit kerkje wa gewijd ·ian de aa rt engel
1111 t Boot ma –
van Hulten
DeGrott:of t. \/ichai!lskerk
(links), 110g met haar
toren die hoog bo,·e11 de
stad e11 omgeving uitstak.
/ lier resideerde de k111holieke
,\/idwëlparochie Wt
15 o, toen clt> Bedde11-
stor111 ook Zwolle bereik re.
Rechts de Onze tie,·e
\’rouwekerk. L i1s11ede uit
een 1111011ie111 gezi /11 op
lll’ol/t’ v1111afhet Zwarte
water, 0111strt’eh 1600.
(Gel/l(’t’11te Zwolle)
11-
14 | jrg. 23 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
11 l:l’11 zcld::n111e ::t.’st1e11dc,..,..
11wsc 1•rrg11/d ::ifrcre11
kelk, l’1m-/1ts typr.
(K11m1collectie . 1.
,11 ic/111ëlp,1r oc/1ii ·)
Dr Zwolsr priester A moldus
l\’aeyer ( 1606- 1696).
childcrs 111k op pn11ct’l
1’1111 Rol!lnf Koets ( 1655-
1725). (K1111stco/lcctit• ·,.
,\1 icl111ëlpnroc/1ie)
Mi haël. De kcu7e v r de machtige Mi haël, de
drakcndodcr en zielcnwegcr aan d r chi rhand
van d, al chut patr on i. pm rkelïk. De
z, ol c kerk beh rd ·amen met die van Th rn
in Limburg en een gehucht bij Harlingen t t de
oudste edcrland e parochies met deze hut patr
on. De mee te kerken in de omtr k zijn ge, ijd
aan t. i ol,ia . , de patr on van dek pvaarder
en, liedcn.2
D vr cg te s hriftclijkc vermelding van de
~li haël kerk dateert uit 1040, in c n akte honk
de t enmalig bi._ chop dek rk in ‘ wolla’ aan het
Lebuinuskapittel in Deventer. Inmiddels was het
geen hout n k rk” meer, maar een Romaan e
k rk die to n al p de plek an de tegenwoord ig
,r te f t. i\li haëlskerk tond, in h t hart van de
~tad. 1 n de lo p der eeuwen duiken ook , at
namen van pa t or van de !i haël kerk p. Een
pa t n paro hi kerk bekleedde in die tijd
een 1 1, ngrijke maat happelijke po· iti . D
oud ·tb kende van hen wa Ludolphu , hij trad al
eerste getuige op toen de bi chop in 1230 tad –
re hten verleende aan z, olle.3
■ ■■■
m treek 1370 werd beg rrnen met d b uw
an de r te of t. t\!ichaël kerk. Het undam nt
van de toren werd in 140 , nu pre ics ze honderd
jaar geleden, gelegd. 1 e bouw van cl kerk Lou
zo’n ta htigjaar be laan. [ e paro hianen kond n
vervolgen bijna anderhalve eeuw glorieu in hun
pr, ch tige kerk met impo ante t r n in het midden
van de tad r idcren.
it duurd t t d Reformatie. In 15 bereikte
d B elden torn, k Zwolle en werd de tad
staa ts (prin gezind ). D’ t. Mi had kerk, n g
·teed de enig par hi k rk van Zwolle\ werd
geplunderd en li p grot ha lc p. Oe katholieken
moe ten het veld ruimen en verl ren hun
ma hl itie. Het wa het voorlopig einde van de
kerkelijke hiërar hie – de o 1ciële katholi ke organi
atic tructuur – in I ed rland.
De tatieünderd n Bogen
Na de Herv rming w·1 de uit efening van het
k tholicke gel f verboden. fi iecl, , ren er k
geen katholieke kerkgebouwen meer. De kath licken
zo hten hun heil daarom in huilkerkcn, die
oogl uikend toc.:ge taan werd n.
k rken waren er ook van de kerkelïk hiërar hie
n g gen eg verblijr elen in . tand g bleven. Z l
kon in 161 d t nmalige v rtegc111 o rdiger van
de pau in d Lag Land n, de l geheten vi ari
ap t li u , d Groninger olqueru Herkinge
( 15 6-1662) al pa t r in Zw lle ben emen.
Herk.ingekocht in juli 1641 het hui ‘ nder
den Bogen’ in d ieuw traat. it hui wa groot
en had drie uitgangen, het , as daarom uitermate
ge hikt al chuilkcrk, later al tatiekerk. r
mo ht n in di tijd geen paro hiei. meer zijn, d
tandplaat van een prie ter , erd aangeduid al
n latie. ndanks erv !gingen n ver toring n
gr eide nder leiding van Hcrkingc de talie
nder den Bogen uit tol een belangrijk entrum
voor dek tholiek gebleven Zwollenaren.
rnoldu \1\/ae er
erkinge was een man an ~ rmaat. Datzelfde
g Id eveneen v r zijn medewerker, de z, ol e
prie ter rnoldu Waeyer (1606- 1696). \, acyer
liet met 7ijn m m ire Nopende het aerts-priesterschnp
va11 . wollr” een a in r ndc g hiedcni na
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 23 – nr. 1 | 15
11 ver de Zw 1 e kalh liekcn in de ze enti nde
eem . Hij ha lte de ·itua tic waarin de onderdrukte
k rk in die peri de verkeerde reali · in . p
tijd retireren 1 ck 1ijn dcvi . D p tu en
165 en 1672 1 a· v r de Zwol e ka ken de
zwart te tijd. \Vae}’er be hreef niet zonder trol
de vindingrijkheid waarmee in deze periode de
gerefo , · · lopp mi leid .ï
erig rv 1 ot onderlinge
k teit; eel fri tie
r nd t gatie) en
re w an on urrling.
er lieken an Thoma a Kempi
\ acyer komt de eer toe de gee t van Thoma a
Kempi. levend te hebben geh uden en bovendi n
1ich v r Lijn r li k n nt~ rmd t h bben.
zijn verlijden had Herking \Va ycr p d h gt
gebra hl van een geh im, namelijk d ligging van
het graf van Th ma a Kempi . T en in h trampjaar
1672 Zwolle tijd lijk ezel wa en d , , rt bi –
. hop an Keulen hier verbleef, gaf deze pdra ht
het gebeente van Thoma p te graven op de
Agnietenberg. Dit gebeurde in augu tu 1672.
Dan bij Waeycr k n de exa te plaat van het graf
gel kali · rd w rden. Eerbiedig\ erd het gebeent
in een koet naar Z\ lle gebra ht en in de tatickerk
van \Vae er t ewaard. Dat \ a p dat
pi g I t g, di in 1 09
pging in d ta ti nder d n Bog n. a d
opgraving vervaardigde de beeldhouwer Herman
van Arnh m een fraai h uten ki tje voor het
gebeente. Deze in 1674 gemaakt r li k hrijn van
Th ma a Kempi h eft zi h van 1 09 tot d
pheffi ng in n vember 2005 in d h t van d
Mi haëlpar hie ev nd n.
aart n el Michaël
1 a 1 13 m hten de katholieken weer openlijk
hun god dien t belijden. e tatie nd r d n
Bogen floreerde, maar de ruimte werd veel t
ki in. 1 n 1 4 1 erd deze ude ruimte aan de
ngen d reen zaalkerk in ne –
uw tij! (het latere t. J z fg –
· ater, in 1 -3, werd de kerkelijke
hiërar hie h r tcld. e Nederland e k th liek n
■ ■■■
Het St. }ozefgebo11w ,11111 de ~ie111vsrr11111. Op deze plek be1·011d zich de statie ‘Onder den
Bogen’. Toen de karholieke111111181 weer openlijk hun godsdienst 111ochtc11 br!Uden floreerde
de statie, maar werd d • rnimre ,,ee/ te klein. {111848 werd dt’ emelt’ ruimte 1·er111111-
gen door dit neoc/assicislisc/1c gebouiv. De statie Onder den Roge11 / ·1. Mid111dp11rochie
bleefhierge,,estigd tot de 11erh11izi11g i11189211(1arde 11ie11we 11eogo1i. ·ht’ ,\ficlwëfskerk
,w11 de Roggen straat. (Collectie H O)
11-
16 | jrg. 23 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
11 Ee11 ::e1·1•111ie1ufe-ee111vse
rdil’khouder, zi/11er.
(K1111slfollecrie ·,.
,\1 ichni!lparocl1ie)
O111werp 1•n11 de westgevel e11 plattegrond vm1 de 11eogotisclte
i\l ic/111rlskerk 11a11 Ie Rogge11stma1, gesigneerd door
de architect . \lole111111r, 1890. (Collectie H 0)
■ ■■■
mochten zi h weer officieel rgirni er n.
Onder den 13 gen k n daarom in 1 ·5
, orden in een p:i ro h ic n haar ouc..le na, 111 , crd
in ere her tcld: Paro hie v. n d hei lige aart engel
Michaël. De man die deze omzetti ng in goede
banen leidde wa de Zwol e priester ndrea
lgnatius chaepman (1 15 -1 2). chaepman, a
pa toor an eer t de t, ti n daarna de nicU\ e
lichaëlpar hi van 1 5 lol 1 7. ez zelfde
chaepman , rd in
scht p van trecht.
De t. Michaëlskerk in de Roggen traal
De in 184 g bOLI\ de kerk in de i uw trn at werd
al nel te klein . De ma ncipa tie van de ka tholi eken
bra ht mee d I er niet alleen meer kath li ken
b amen, maar ook 111 r katholieke vereni ging n.
Daarom nam d · in 1 85 ben em Ic pa t or Ni olaa
van Balen h t initia tiert t het b uwen van een
niell\ e kerk.
Deze niell\ kerk z u niet op de plaat van de
oude verrijzen, maar op de hoek van de Nicuw-
·traat en Roggen tra, t. Daart werden op i
plaat enige oude herenh uizen aang ko ht en geloop!.
In nel temp v rree een ne got i he hal l
nkerk, naar 011 1, erp an d Haag e ar hitc t
• 1 1 1 naar. \ erd de e r t te n gelegd in mei
1 91, de ple htige inwïding d r d aart bi h p
k n al plaat vinden in eptcrnb r 1 92. 1 e lanke
t ren van de ke rk bereikte een hoogte van
79 meter en wa gedu rende het ruim ze ntigja rig
be ·taan van de kerk medebep lcnd voor het toen mal
ige 2′ ol e aa ngezi ht.
Het be ldhouwwerk in de kerk \ a gr tendeel
arkom tig uit het atelier van de b cldh uwer
\ . Meng lberg uit trecht. nder me r het
hoogaltaar en de preek to I en natuurlijk het Thoma
a K mpi ·rnom1111e111.
Het impo ante monument oor Thoma · a
Kempis , crd in 1897 achterin de kerk geplaa t t.
H t kun twcrk w-~ acht 111 1 r h g, ndcrin w,
de rel ieks hrijn van de hri·v r van De 1111110/ging
Vil// Christus gep laat t. Het monum nt werd p 10
no ember 1 9 plechtig nthuld do r de a. rt bi –
hop. De prie ter- oliti u dr. 11.J .. M. haeprnan,
n efvan bovengeno mde ha cpman, hield
daarbij n gl edvolle rede.
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 23 – nr. 1 | 17
11 ■ ■■■
Het middenschip m11 de
·1. Micl111ëlskerk 11t111 de
Rogge11stm11t, 1896. (Fo10
Wispclweij, collectie H 0)
11-
18 | jrg. 23 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
11 Het J\111ric1 -r1/taar in dl!
t. \Jiclwëlskcrk aan dt·
Rogge11strn11I, 1896. (Foto
11’ispelwl’ij, collcrtie HCO)
_en ander hoogwaardigheid bekleder die de
kerk met een bezoek vereerde \ as de uit Zwolle
afkomstige kardinaal Willem van Ro urn. Deze
bcz ht in juli 1913 zijn g bo rte tad en dro gin
d Mi haël k rk n p ntifi ale h ogrni p, een
die in katholiek Zwolle diepe indruk
Herinn eringen aan de Roggen traat
Hoe beleefden de parochianen het Rijke Room e
Ic en van v r de rlog in de li haël kerk? In
■ ■■■
199 be hrcer de heer . K tel in het v rrnalige
par hieblad \fichai!lko11/akI enkel jeugdherinneringen
aan de R ggen traat:
‘ ht jaar ud [ 1934] werd ik mi di naar. Bij
het uit het ho fd leren van de Latijn e teksten
kreeg ik het om paan benauwd, maar uitein delijk
i het me dan toch g lukt: al mi dienaar
leven in de nabijheid van “het heilige” eng ni ten
van de ch onheid die daar nmi kenbaar wa .
( … )
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 23 – nr. 1 | 19
11 “Het dagje uit” van de misdienaars met k, pclaan
Graaf ma, k ter hun elaar n zijn vr u1
1 a in die dagen een ervaring an d eer te orde,
onder meer bezo kje. aan de Betuwe, met d k rnb
ng rd , voor die tij een hel allractie. Bij
pa t r fahuis in de pa ·t ric kwamen we
om tr ek interklaas op bezoek. \ e ·peelden
daar met autootje en kreg n natuurlijk iet lekker
te drinken. Hij tond b kend al een heel aardige
man. Pa l r : huis heeft terk de olk zang
in de lichaël kerk be rderd do r bij ieder L f
vanaf d preek. tocl de gezangen te dirigeren. ( … )
1 e Mi haël k rk aan de Roggen tra, t rie evident
een ch nh id rvaring op. De gebrandhilderde
ramen van het priesterkoor, bo enin
het zogehet n “Librr alvationi “9, de h il feiten
van de verlo ing weergevend en onderin het handelen
van de aart engel 1 i haël. Op een z ndag-
111 rg n – wanneer de ol ex ri nte één van die
ramen in gloed z lle – v elde ik me in rcugde verbonden
met ~li haël en zijn kerk.( … )
B v n de hoofddeuren van de kerk stond in
gori he letters de bctekeni an de naam i\li haël:
“Quis ut Deu “,vertaald: “\ ie i als od”. p d
hoek van de R ggen traat n de ieuw traat
prijkte tegen de torcnmuur het beeld van int
r-.li haël. ( … )
De lichaëklag (de zondag na 29 eptemb r)
wa~ de h gtijdag van het jaar oor de par hie.
ene goti che hallenkerk in een feer, e n zindering,
die 7i h alleen peen hoge k rkelïke fee tdag
mani~ stcert. Het prie terko r met het
gebecldholll d pra htige ho galtaar, waarin de
expo itietroon met de grote goudkleurige
mon tran – de m n Iran an de ho gtijdagen –
vanaf de r ge mor en 1ehuld in en z e van
licht, een reuze god lamp – peciaal voor de hoogfee
ten – lui -terrijk in het midd n van het koor,
het gehele pric ter koor omgc n door bi em n en
palm n, en ten lotie h L gr te kleurrijke tapijt van
de par hie al de rati . en ho gmi met drie
heren in goudkleu rige ge, aden, de mi dienaar
al t ort drager in r de togen ge t ken, waaro er
ge teven witte ·uperplie m t ee telijke boorden
afge7et en vo rts een rode ·erp over de · houder.
Het mannen- en jongen koor Ier opluistering van
de atijn e ge7angen.
■ ■■■
Het i111posn111e Thomas a Ke111pis111011ume11t in de ·,. Miclwëlskerk ,11111 de Roggenstraat
werd vervaardigd i11 het atelier van de b1•eld/1011ll’er Il’. Me11gelberg 111/ Utrecht. Het ll’erd
in 1897 achterin de kerk geplaatst. Het ktmstll’erk was llc”ht meta hoog, 011deri11 wt de
re/ieks hrij11 vn11 de schrij1•er wm ‘De 11m•olgi11g 1•1111 Chris111s ‘. Bij de sloop 1’1111 cit’ kerk i11
196· werd ook dit mo1w111e111 zo11der pardon ,m11 stukkt’11 geslagm. ( o/lectie HCO)
11-
20 | jrg. 23 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
11 De rijkdom w111 1’ersirri11-
ge11 in de /. ,\f idwdsk1•rk
aan dt· Roggen tmat is op
dm·foto uit 1909 goed te
:ir11. (Collectie 1-1 0)
ot be luit van de dag een plechtig Lof en c n
luisterrijke pr e. ie in de kerk, die vanwege haar
rnirntc\ rking daar zeer goed tot haar recht
kwam. Het pro essiekrui o rop, jonge mei je
als bruidjes in het wit gekleed, met kleurrijk
strooi el in de hand, de mi dienaar zoal reed
ge. h t l, paro hianen, vertegenw ordiger van
v r nigingen met brandende kaar en en vaandel ,
pa t re van . tad en land in wit k rhemd, de ol ie
tanten in hique Z\ art, ent n I tt d tr onh –
111 1 waar nd r h t do r de h ofdcelebrant gedragen
ltaar ·a ramen!, omgeven door kleurrijke
lamp n. Deze toet trok een kleurrijk n lichtend
·poor door onze kerk. cdert ind ·ar n veertig
k lang h1.:1 beeld van int l\licha ·1 a ht rin d
kerk, een schenking van de par hianen van toen
uit dank voor de bescherming van Zwolle tij ens
de orl g. n de~ e t lijke toet tr k verd ra hter
het h ogaltaar, aldu bereik nd het Maria-altaar
v or een p ·e van ru t. Michaëldag werd be loten
■ ■■■
met sam nzang. Het lied ” Laat on met blijde
stemmen zingen int1’1i haëlt ter nl r ‘, d or
een ·tampvolle kerk gezongen bra ht e ·n einde
aan d Michaëldag, een hele eni van warm te en
choonh id.’
:ind jaren vijftig
Eind jaren vijftig leek de Mi haëlparochie t fl re ren,
men be chikte ver een r ra htige kerk in de
binnen tad en er\ aren veel paro hianen. De zielzorg
tond onder vcrantwo rdelijkheid van pa –
toor 1. .J. link, gea i teerd met maar lief t dri
kapelaan . ·én van deze kapelaan , .1 1 t r
1\ leulen, be · hrccf in 19 9 7ijn herinneringen aan
die tijd, nder d titel Dr 11ie111vr \lichiel. at
ondank d uit rlijkc hïn de werkelijkheid m
ict gcnuan crd r \ a , blijkt uit zijn relaa :
‘In die tijd be t nel het w ord “pa t raai
t am” nog niet. H t viertal prie ter dat toen
amen aan het\ erk ging, deed heel, einig samen.
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 23 – nr. 1 | 21
11 lk weet ni t of pa toor Alink d, t ook \ cl wi lde,
maar hij kreeg er ook de kan. niet v or. Het had
veel weg van dri naa t een, som drie Legen en,
om eentegendrie.( … )
Iedereen del.’cl wat h 111 t ‘ doen t nel, zonder
veel verleg en 70ncla v I plan ning. De won ingb
uw k\ arn t ds m er van de grond, de
par hie beg n !link t groeien en in die ja ren
ging de wijk Holt nbrock van tart. enoeg I crk
aan de winkel, naast d li turgie in de kerk, de
gnc. kapel en de kapel in het ziekenhui , had
ieder pri ·ter z zi_jn eigen v r nigingen, rga ni
·atie en ka te hi mu 1 1, n p een van de dr ie
par )chie holen. ( .. . )
\Vat in die Bisschop l l’il/ebm11d/
11n11. Het opsc’1rift luidt: ‘reliquiae pii T’1omni: a
Kempis ‘ (l~elieken 1m11 de 1•rome Thomas l’a11 Kempen).
Deze i111674 gemankte reliekschrijn 1’a11 Thomas rl Kt’m•
pis heeft zich \1(1/11809 tot de opheffing in 1101•e111ber 200-
i11 de schoor 1’1111 de ,\/iclwëlp11rochic bel’o11de11. ( Foto
Johan Kodden, 2006)
Net l,,,eJd van i111
Mie/mei, een sc/re11ki11g
1•1111 de parod1i1111rn in
1947 uit dauk 1•oor de
bescherming 1’1111 Zwolle
tijdens de oorlog. Het
beeld 1•er/111isde mee 1•1111
de Roggcnstraat ,warde
,\Jiddl’lweg (Foto }ohe111
Kodden, 2006)
/111erie11rop11ame 1•1111 de t. Alichnëlkerk aan de Bissd1op \t’i/lelm111d/am1, mi:t li11ks de
reliekkist met het gebeente 1’1111 Thomas a Kempis. ( foto Dick 1’1111 Peer, 2005)
11-
26 | jrg. 23 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
11 l11terie11rop11r1111e l’/111 de
t. \licl111ëlkerk a1111 de
Bi schop l11illebm11dl111111.
De eike11ho11te11 banken
uit de kerk ,w11 de Roggenstraat
werden indertijd
gespaard en herplaatst i11
de 11ie11we kerk. ( Foto Dick
l’CIII Peer, 2005)
J111erie11rop11a111e 111111 de
t. Michaëlkerk 11t111 de
Bisschop \\’illebm111ilw111.
Achterin de kerk :ij11
Zt’l’l’II werken 1’1111 de
Zwolse kunstc111111r Henk
Heideveld te ::1e11. ( Foto
Dick 1·1111 Peer, 2005)
rot n
fficieel heet dit: aan de credien I on11r kken.
2 Jan ten ! love, Geschiedenis 1·1111 Zwolle, Zwolle-Kamp~
n 2 ;, p. 46-,u
J Zie Ingrid \\’ormgoor, De eer 1c pa,i r van de t.
,\li hal’lkerk, in:Z//T9, 1992, nr. 2.
De !Oren 1m1 uiteindelijk 113 meter hoog w rdrn.
l lc1 wa een van de hoog te kerktorens in de Noordelijke
Nederlanden. De t ren van de 1. Mi haël –
kerk domineerde t t zijn ineen torting in de ember
16 2 het silhouet van d 1ad.
5 ·r I aren uiteraard meer kerken in de tad, maar die
hadden niet d 1a1u van paro hi kerk. De Br eren-
en de 13ethlem ekerk bijv orbeeld war n gelieerd
aan klooster en de nzc Lieve rouwekerk
wa een k, pelkerk.
6 De volledige titel luidt: Nope11dr het 11erts-priestersd111p
wm Swolle 1111rr dc: Hrrocrte11 deser ‘eder/,111de11. itgegeven
door G. . t”I Ic er, !recht 1921.
7 ). -. treng, Zwols füogmfi cl, ll’oordenbol’k, 1 lilver um
l 04, p. 284- 286
Zie Kees Ribben , ‘Heil ! Zw lle’ edlc spruit’, De
terugkeer van kardinaal an Ro um in zijn geb
rtc tad, in ZHT 13, 1996, nr. 2.
9 Bcdo Id is waar hijnlijk het pe l.dum alva1ioni ,
d~ piegel van de vcrlos~ing.
10 In de ka1holieke kerk werden de 1itplaa1 en of som
■ ■■■
hele banken vroeger verpacht. p die plek kon ie
d.rn op zondag tijdens de mis plaats nemen. Er waren
twee, drie of s ms vier mi ,en, waarv,rn een
hoogmi . l)e andere mi, en waren stille mi en.
Niet iedereen wilde of kon e<.'n bank pachten. Van de mi s n wa, er op zondag een, die de kwartje mis genoemd werd. De I.1,lt en waren dan vrij. Je kon gaan zillen waar .ie wilde. Per pick moeM je wel een kwart'e betalen. En v.inzcl~ pr kcnd I as de kwart je mi · een tilll' mi . 11 Dit betrof de p.irochie van de Onze Lieve Vrouwe ten l lernclopncming ( Peperbus ), de l. )o,t!f (b"olle -Zuid), de Verrijzenis de ! leren (11 henbrock) en de Ome Lieve rouwe van Altijddurende Bij tand in Wijthmen. Het Re toraat van t. Thoma van quino (de Dominic,rnenkcrk ) valt hier buiten. 12 Ter gelegenheid van haar 600-jarig be tJ

2 | jrg. 22 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
In het hol van de leeuw
ijfjaar lang wa het Duitse gezag in Zw Il gevestigd
in een grote villa aan de Burgemeester van
Roijen ingel 13, op d h ek van de Zevenall tje .
Jp de ander ho k (link ) woonde de intcrni t dr.
De l\ looy, op de plaat waar later het kantoor van
de I Is el cntrale I erd geboU\ d.
1 kt meter bred bord d\ ars {) er de singel
vormde het dreigende ·ymb ol van het onvermijd
lïke gegeven dat de gemeentelijke autoriteiten als
hel er op aankwam niet. meer in hun tad te vertellen
hadden. it het raam van zijn kam r aan de a htcoijdc
van het hui~ Koestraat 18 ke k de j d·e
onderduiker en hrîjver i tor rie land
d,1gelijk.\ er de gr, ht heen op dit g b u1 , waarvoor
meestal s hild\ achten tond n g po teerd.
e bekend chrijver-di hter genoot meer d, n
en jaar ga~tvrijheid bij het gezin van de z~ lsc
ad ocaat Harro Boum, n. l lij hield ,ich daar
huil al bevond hij 1.i h in het hol van de l ‘euw.
H t hui an Bouman I a. immers mringd uoor
gebouwen, waar instantie, an de bC?cttcr hun
a, kleven gevaarlijke invloed l p het reilen en z ilen
van cle bevolking uitoeft:ndcn.
Vi tor van rie land heeft het overleefd, uankzij
zijn verblïf in het grote pand Koestraat I dat
niet all en al vlu htplaat voor onderduiken, en
ander hulprnckenden diend , maar dat in die
barre tijd zelfr uitgroeide tot een ‘salon ani tiquc’
v or hrijv r en andere kun tcnaar .
( it: De Pru11s ko1111, \\lmwdcrs 1990)
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 1 | 3
Redactioneel
r u ligt al , r een themanummer van het
Zwols Hi torisc/1 Tijd c/1rift. Dit nummer i gewijd
aan het Ie en, vooral tïden · de oorlog, an twee
bijzondere men en: het echtpaar Harro en arina
Bouman. Ze, onden in het grote pand Koe rraat
1 •
1 ebekendeZ, 1 e (oud-)journali ten hrijver
\ illem van der een wa al toneelre en en t
t d g tr ffen door hun pmerkelijke ver hij ning
in de zaal an deon. an een verhaal over
hen I a het n oit gekomen en z wel Harro al
arina i. overleden. Hun beider zonen, He el en
mout Bouman, bl ken e htcr nog cel in~ rmatic
er hun udcr te hebben.
dvo aat l larro Bouman kwam in 192 in de
Koe ·traat I onen. Hij hield er ook praktijk. amen
met zijn kun tminnende vr uw arina Bouman-
H f t d ruil rwezen lïkte hij er een on tmo –
ting pi k or b faamde hrij er , toneels Ier
en beeldend kun t naars. Een Zwol e ‘ alon
arti ti ue’ van landelijke allure. Ja ques Bloem,
Adriaan Roland Hol t, a ali , Ti tu ee er,
AJb rt van al um en vele and r n waren er kind
r hun afk r van het nazi-regime
in Duit land namen de B uman in d rlogsjar
n v Ie nd rduiker en vlu hl ling n op. De
j d hrijver i tor van Vrie land arrivc rd er
in 194 n bleef er bijna tot het einde an d oor]
g. Dit al le gebeurde onder het oog van n
inw nende uit e militair n p teenworp
a~ tand van d nderk men van di r
in tantic .
In zijn bek nde l tte tijl be chrijft illem
van der Ve n het Ie en van dit uitz nderlijke
c htpaar in en bvol jiek hui . eel van I at zi h
daar a(·peelde wa onbekend en toon t aan dat
z~ olie niet in alle een duf provin ie tadje wa .
Inhoud
De Boumans op Koestraat 18:
‘salon artistique’ en vluchtplek
Bijzonder echtpaar
in kast van een huis
Willem an I r een
Agenda
Van prominente onderduiker
to t anonieme hongertrekker
VI uch t, bevrijding en
gein elde Ie en
Boekbe prekingen
Recent ver chenen
dedelingen
uteur
4
22
35
36
3
41
0111s/ng: Portre1te11 \ln11 nri11n e11 Hnrro 801111w11
g 111nnk1 door de 111et het ec/11pnnr bevrie11rfe k1111ste-
11nnr joop ~olle111n. (Pnr1ic11/ier collectie)
4 | jrg. 22 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
Het echtpaar 8011111n11-
Hofstetfe ruif i11 197-1.
( Particrtliere collectie)
De Boumans op Koestraat 18:
t ze é n schijnwerper heb –
b n n daar 1, ec. Het p dium 111 t h g r, \ ,rnrvoor
h ec na hlka j van b ven moe ten w rden
ge leept. n meneer n me rouw Bouman
maar regelen en jouwen. Ze deed of ze toneel kne
hten war n. Tegen mij zei ze: “Jij bent d eni ge
gein die er hi r or mij aan i .” , 1 wa. aardig
voor mij, maar he I nheu v or de lic c ga tvr
u, di n diner an ze gangen oor haar bij
elkaar had g t v rd. En dat middenin de o rl g .. !
Maar de lieve Lottie zei: ” n , ik wil nik hebben,
ik ga naar b d. Breng me maar een h, 1
letje bo n … “‘
aa t voordrach t a onden rgani e rden de
B uman o k hui kamcrt 111 n tellingen met
werk van kun t naar di onderged ken\ aren en
dringend erlegen zat n 111 g Id. arin, beto nde
zi h daarbij c n wiek t verko ter die
menig kun t\ rk voor goede prijzen an de hand
deed. Die expo iti bra hten heel wat , erk met
zi h 111 e n ook behoorlijke ri i o’ , , ant bij
nraad rn e t alle in allerijl ingepakt en pg b rg
n worden.
c/1rij11er-lwoglem11r
t\111011 l’/111 D11i11kerke11.
‘Hé, Toontje, hoe kom
jij /, ier zo verzeild?’
vroeg \lictor 1’1111 \lries/
1111d l,e111 verbnnsd,
1oc11 !,ij bij de 80111111111s
een lczi11g /,ic/rl. ( Partiwlirrc
collectie)
I e 11oordmchtsk1111 te-
1111rcs hnrlottc Köhler
gedroeR zic/1 r/ls en
1111kkige diva bij de
B0111111111s. (Foto
KIPPA )
22 | jrg. 22 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
Dit ra11111 aan de achterzijde
l’ hij een go de klant van d bibli theek van
Van Pallandt. Zïn dagboekbl, d n vul Ie hij voor
een gr )1 deel met be piegelingen over d b eken
en · deb die hij la : de ed rlandse dichte
, , en Roland Hol t,
de hr A e atole Fran –
e, ·Ie in hitm 1
ia an ko rde hij r
de sonnetten, ak n g aar zei 1
lezing ver – en apj lang t llenden
l n huize van me r ier , e n litera –
tuurli fh · mm 11.
n andere a tiviteit van Bouman wa het
1 ren van Rus i h, in welke taal hij werd ond rwezen
do r s hrijver en Ru landken ner Jef La t,
die eveneen in ·erde ondcrged ken zat. ok d
aard e dingen de leven bi ven niet nbe pr ken .
lneenbri faan arina rz chthijhaarzijna
ié, mr. Pet r Kapteijn, te ragen f d z kans zag
in Zwolle ig, r tt npapiertje te bemachtigen. p
2 november 1944: ‘Mi sch ien kan Wittenaar [sigarenwinkelier
in de a cnstraat, vd J hem r
v or mij aan helpen. Ik kan waar hijnlijk t, bak
krijgen. Peter moet er dan ook zo’n igaretlenrol-
1 tel bij kopen. Zou het lukken?’
Toen hij op 10 november wegen. onraad w er
en , gewapend met 1, ee kruiken, in zijn 1,rnphut
Dagboeknotities
van Harro Bouman
11 oktober 1944
13eeld w111 ari11a B011 –
111011, gc111ankt door de
mei het echtpnar B011-
11w11 he11rie11rlc beclrlho11wer
Titus Leeser.
( Particuliere collectie)
‘Ik zal een artik I moeten s hrijven over nfi l111ffi11g vn11 het 11i1s op des ho len.
ln plaats daarva11 zal rfa11 helaa- Engels moete/1 ko111e11 i11 plaats va11
Frans. Ook verdient R11s isch nis verplicht vnk ovenve i11g.’
22 oktober 1944
lederee11 is v rvu/rl \l{l/l het offe11 i f rial ko111 11 moet om 011 te ,,er/ossen.
Maar zo11 dnt niet tot liet voorjaar wnchte11?’
5 november 1944
‘Gebrek in ,v st 11: barbarij vn11 d e 1vaa11zi11. \\/elk een overvloed wa er e11
ko11 er op rfe hele narde zijn. lnnt het 111e11 ·elijk gebroed zi h op elijke wijze
als tl,nns te sappel werken voor vredeswerk. 0111ber verscl,iet va11 k/ei11zieligherfe11,
die onver111ijrfelijk 11nnr /,et 01111111111is111e z11/le/l vo re11. ‘
24 | jrg. 22 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
de nacht had do rg bra ht, hoord hij de v lgende
ochtend een fluitje klink n:
‘Ze tonen: on familiefluitje, Aux nr111es citoye11s
uil de 1lar eillai e. Buiten zi ik .irina en
k’ (bijnaam v r d jong te, t en a htjarige
z n Arnout,\, vd ).
ild ru htcn
Alarmerend waren de beri hten en geru hten die
h m daarna uit Z\ lle bereikt n. Bouman
schr ef: ‘ olg n een verhaal heeft een Duit e
d kt r aan n Holland e ollega een kaart laten
zien, \ aar p peld orn taal met een blauwe
kring er omh n, De enter met een rode en z, 1-
le met een dubbele r de. Dat bet kent: p Ido rn
zal niet verdedigd w rd n, Deventer naar h t uit k
mt en Zwolle t t het laat te hui .’
Verder ernam Bouman dal vlakbij d a hterkant
van zijn hui op de Potgietcrsingel e n tankgra
ht , a gegraven en een bunk r g bou, d.
T en hem k nog het, ild g ru ht t r re kwam
dat het Zwol e ger ht gebou1 , h u1 burg
de n, de ude mba ht h ol n d ijz rgieterij
an \-\Ij pelweij d or bommen waren getroffen,
erzu htte hij op hrift:
‘Wat wordt er van mïn hui • het geboortehui
mijner kinderen, e n ruïne? aan el, lief ord,
van onze gezelligh den, onze kindergeboorten,
onze lezingen, onz tentoon tellingen.’
erkleum in de vrie k u tu n de dunne
h uten I andj . an zijn prieel hreef hij p
1 de ember 1944 in zijn dagb ek: ‘Wanneer zal d
mi daad en mi handeling in dit land ophouden.
uizenden mann n uit teden gedep rteerd,
bee ta htig verm rd, opgepakt in Rijnaken, half
in het wat r. Een harde manier m te leren wat
Duit er · in wezen zijn. Die goeiige edcrlander
di h t niet wilden gel ven, ten ijl z het al jaren
zagen gebeuren en aank men.’
1 n de periode van bijna een half jaar dat hij p
Eerde verbleef, onderhield hij in het diep te
g heim en briefwis eling met Vi tor van n –
land in Dalf en.
‘Be te tante r’, beg n B urn.in zijn epi tel .
‘Be te neelj •, ant, rdd an ricsland.
H ezeer Harr Bouman betrokken wa ï het
literaire Ie en in ederland bleek in maart 1944,
de donker te en ang tig te peri de van de bezetting.
an ’tante or’ schreef hij n brief an
zeven kantje , waarin hij zijn plannen ntVOU\ de
o reen nieuw, na -oorl g lit rair en filos fi ch
tijd hrift met de naam D’ ie111ve ferc1111r. Tan r
reageerde enth u ia t ma r in de haar te
van na d bevrijding z u r niet meer van dit
o mem n k men.
Kcnm rk nd r Bouman wa het feit dat in
de n titie , die hij in zijn onderduiktijd maakte,
ni t rug te vinden wa van 1.ijn contacten met
1’vl 11se11 uit het we ten vn11 het ln11d die ho11ger leden, hnalde11 per fiets voedsel vn11 liet plnrt l(llu-/ i11 ooste11 e11
110orde11. Bijgnnnrlc foto ’s 1011c11 de zoge/rete11 /ro11gertrekkers op de 1fcppelcrs1matw g c11 i11 de Mastc11broekerpolrler.
Bij de familie 8011111n11 i11 de Koest mat werde11 vele11 vn11 /re11 opgevangen. ( ol/ectie H 0,
Archief tic/1ti11g Zwolle 1940-19-15)
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 1 | 25
Van ri land en all andere be riende onderduik
r . Het lek nd zijn nverbiddelijke di retie
di naar voren kwam in alle dagboeken en reisv rlagen,
die h ï van 1915 l ten met 1945 bijhield.
Bevrijd
p 6 april 1945 zag h l r nnar uil dat rnmen
(bijna een week e rder dan Zwol! ) door de anadezcn
zou \ rden b vrijd. Hnrro’s drie kinderen
\ aren in middel naar hem toegekom n en in E rde
in een deel van de uaker chool ond rgebracht.
loed r arin, had de I e tand in Zwolle
te dreigend gev nden. Aleid, He I en Arn ut
werden naar mmen gebra ht do r orrie van
Dijk di Carina tijden de rlogsjaren 1eed bijtond
in de zorg voor de kinderen. Deze orrie
wa trouwens altijd al een grote steun in huize
Bouman gewee t.
Harr in zijn dagboek: ‘ edert vrijdagm rgen
zijn wij rij, d.w.z.:’ -m rgcn. zag ik twee tank in
de verte rïden. Ze · h ten rbij op d \ eg naar
D n Ham die bij e ingang v, n het hui erde
1 dre ht p de rijlaan taal.’ Maar het bi ek te
vr g g jui ht. T\ ee dagen later: ‘De anadez n
en de ederlandse Binnenland e trijdkra hl n
h bben zi h I ruggetr kken p Den Ham. D vijand
zit nog in mmen (600 man). Eerde i du
een niemand land geworden. (. .. ) Tu n eppe!
en Z\ olie m eten para huti ten g land zijn en
rondom z, olie mo I heftig ge o hten , orden.
Wat d et arina, zij zal to h w I tijdig uit Zwol!
1 ggaan?’
Ten ijl hij in dat ni mand land
111 ederzi I alleen in zijn tuinhui je za t, hr efhij:
‘Het ei 1::naardige i dat d ze onz kcre t etand
van invloed blijft p dez n titie . Ik heb
n g teed ang t vo r de of. ‘ t I geen ang t d, t
de ! f dit hrift n g zal vind n. Dergelijke g g –
ven I over onderged ken rienden en d rg lijke,
\ vdV) zijn hierin niet te vind n. aar h I i de
p r oonlijkc nzekerheid. De i\fof neemt wraak,
omdat hij meent in d ze aan tekeningen beledigd
te zijn f mdat ze Deuts hfeindlich zijn. Dat i de
mentalit il van de I lof. nverdraagzaam, laaghartig.
Zijn werktuigen zijn dan ook schuim:
Landwacht, V , N B. Maar waar mw rd ik naar
mijns hrift gedwongen? m voor mijzelf gebeur-
teni sen gevo I n n geda hten va I t I ggcn.
m later o er te lezen en v r teld of ven onderd
te taan. Om later te zien dat ik een hurk of een
engel\ a ? ee, beter m te zien dat ik ben die ik
ben.’
n toen kwam d hte be rijding. Harro B uman
keerde terug naar Zwolle, d tad die de Duiter
, zijn bange voorgevoclen ten pijt, bijna zonder
slag of toot hadden prij gege en. Hij vierd er
de bevrijding am n m t zijn vriend i tor van
rie land, die zi h vanuit zijn Dalf: r nderduikadre
naar de K e traat had g haa t. Ze t rtten
zi h met overgave in het fee tg woel en maakten
het knap laat. arina zat tot half ze in de ocht nd
op d trap te wacht n tot ze thui kwamen.
Zwoll liet zich gaan in n wekenlang eufi rie
en Bouman deed er op zijn manier a, n mee. Hij
ntm ett er o k weer zï n vriend laurit van
Karnebeek, de nderged ken burg mee ter die p
de dag an de bevrijding in zijn tad Z1 !Ie wa
terugg keerd en enthou ia t werd begroet. Z
waren blij elkaar terug te zi n, \ :mt ze hadden
heel wat ervaringen uit te wi elen.
Van Karnebeek
In zijn drang naar dis r tie had Harro Bouman er
olkomcn g lijk in g had dat hij in zijn dagboek
111 het laatste oorlog –
jaar werd er op de Potgietersi11gel,
vink achter
/,et /111is vn11 de fn111ilie
Bo11111n11, ee111,111kgmcht
gcgrn ve11. ( ollcctic
H 0, rchief
1id11i11g Zwolle 1940-
1945 )
26 | jrg. 22 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
B111gc111ccstcr \ln11 Kar-
11cl1cek komt 1111 de
l1c,,rijdi11g tt’rug i11
Zwolle e11 ll’ardt op de
Grote /\.1nrkt tocgcj11icli
1. ( olie tic H
Archief tichti11g Zwolle
19-10-19-15 )
niet uil d h ol klapte v r Lijn omgang met
Van Karn k tijden d oorl g jaren. l,rift –
lijke bewijzen van afkeurende pvattingen er de
handelwijz van I uit e bezetters en
1 aren veel te ge aarlïk. Ni ttemin is het oor historici
jammer dat de ge prekk n van Van Karnebeek
en Bouman zijn vervl gen met de r ok van
hun daarbï opg t ken igaren.
De ’13oumannen’ gingen immer. el m met
an Karnebeek en zijn vrouw, Dorothée, b r nesan
\ ïnberg n tot Bus ·loo, en Bclgi. che an
afk m t. De twee htparen bra hten vele uren
met lkaar do r, waarbï ongetwijfeld het reilen en
zeilen van e n burgcmee ter in oorlog tijd diepgaand
L r prake zal zijn g komen.
Jhr. mr. 1.P.M. van Karneb ek, die in ·eptember
1 40 burgcm ter . van Wal um had
Toen de Duitse bezetters zich i11 het eerste jnnr vn11 de oorlog 110g vm1 l11111 beste zijde probeerden te laten zic11,
11n 111c11 tie II ic1111• l.,c11oc111de b11 rge111eestcr jhr. 111 r. M. P. M. l’f111 Kn nrebeek e11 zij11 ec/r 1ge11otc, l.,n rom:sse Vn 11
\ \’U11l,erge11 tot 811 ·sloo i11 sclw111vb11rg deo11 deel na11 een zogehet ’11 éénpa11s11waltijd, gcorga11iseerd door
de\ Vi111erl111lp. Zijflm1kcre11 op de foto de toe11111nligc co111111i ·sari 11a11 de ko11i11gi11 i11 l’erijs el, 111r. A.E.
bnro1111a11 \foor t tot \loor~t. ( it: De Prn11s komt, \ l’aa11ders 1990)
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 1 | 27
opgevolgd, wa partïloo en bet onde zich allermin
t e n vriend van de Duit r . Aanvankelijk
prol eerde hij voor de Z\ ol e bev lking er het
be Ie van IC maken, maar \ erd t ed vaker
ge onfr ntecrd met ei en van de bezetter die niet
alleen getuigden van mina hting v or democrati –
he opvattingen, maar te en n zware druk op
d ingeze tenen legden. Dapper telde hij zich herhaaldelijk
te weer tegen uit · maatregelen n
bleef op zijn po t m de bevolking zoveel mogelijk
in be herming te nem n. Maar in eptemb r
1944 \ rd het hem te g rtig. Hij pr te ·teerde t
he tig tegen de \ angarbeid an m,

2 | jrg. 21 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
De cbusse’ in de ZAC-revue
I c ‘bu c van kuil ‘ wa in Zw tie z p pulair dat
hï verscheidene kcr n in optochten en theatervoor!>
tcllingen I crd uitgebeeld. Dat gebeurde ok in de
Ruiten iëteit, 1 aar in 195 hel ze tigjarig be taan
van de ude z, ol e p rtv reniging Z I erd
gevierd. 1 hel toneel wa · toen een aOevering te
Lien van de roemru hte Z -re ue die reed vanaf
het e •in an de rige eeu1 een van de h ogtepunten
in het Zwol e uitgaansle en ormdc.
Hoo dthema van de1.e r ·vue waren dik\ ijl.
p het I neel nageb 01 te rei’l n naar erre o >rden.
huue’ · bu en, die iedereen in Z1 ollc ken de,
kwamen daarbij g cd van pa .
Z ok in 1953, l en een gezel chap Z C-en,
werd uitgezwaaid d or ) van Itter um (re ht~ ).
de tijd een b kende Zwol c portman die ook in
h I ama Leurt nccl a tief I a,.
( ollectie art1c11r)
zwols historisch tijdschrift jrg. 21 – nr. 1 | 3
Redactioneel
De ‘bu e van kutte’: dat verdient een extra dik
themanummer. l aar zal iedereen het mee een.
zijn. De bu ndcrnerning di tu en 1937 en 1982
de tad dienst onderhield, i du danig met Zwolle
verwev n d. t zij bijna net zo’n ik on van de tad i
geworden al de Peperbu . De ‘bu e van kutte
li p ni t oor niet , el een mee in de arnaval –
opto ht. Toen de b kende Zwolse journ, li t \,\/illcm
van der Veen dan ook de reda tic een volledig
manu ript over de gcs hiedenis van het per onen
ervoer in z, llc aanbood, hoefde zij niet na
te denken. Het re ultaat heeft u in handen. illem
van der \ een heeft zijn tek t voor en groot
g deelt kunnen ba eren op de nagelaten aantekening
n an opri hter Herman hult en op
•c r kk n met dien zoon Han . ok heeft hij
rijkelijk kunnen putten uit de i to olie tie van
hulle. Deze uitgav i. en fee t der herkenning
oor elke re htgeaarde z, ollenaar. iedereen heeft
\ cl herinneringen a, n de kleine ‘ itycoache ‘ die
zi h d or de nau, e binnen tad tratcn per ten en
hun tationnetjc hadden p h t Ga thuisplein.
\ ic heeft niet met bewondering gekeken naar het
pra htige Zwol e tad wapen dat hutte-werknemer
Hui in ’t eld ·teeds zelf a hter op de bus ·en
pen eelde. En huil wa meer voor wolle dan
alleen de uitbater van de tad dienst; hij organieerde
vanuit de c ht traat ook vele bu rei je
lang de Rijn. cle Zwollenaren ko ht n bij hem
een ol o of DK\ , an t hij wa ook autodealer.
D e r-te herinnering an Will m van der
e n aan de ‘bu – e van kulle’ konden dicht bij
hui blij en. anuit het raam an zijn uderlijk
hui aan d r t tarkt had hij uitzi ht op d
bu halte. Zijn m der maakte wel een een rondje
met de tad dien tal ze wat opg m nterd moe t
w rd n. 1 et hielp altijd. \ ij wen en u veel leesplezier
tijden uw rit met hutt .
Inhoud
Van paardentram tot
‘de busse van Skutte’
~ .. en loop’n det dutte’
Willem van der een
Auteur
Lijden weg van verlies
en mi lukking
Zoon van veerman
werd bu ondernemer
lakken in de leiding
en bu en in de chaapskooi
Gemoedelijke ringlijn\ aa ierde
uit naar alle , ijken
111s/ng: Het Gnsth11isplei11 begin jnre11 zc5tig,
111et de b11sse11 vm1 c/111tte. ( ollectie ch11tte)
4
10
19
35
4 | jrg. 21 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
\i illem an der een
\lier b11sse11 i•a11 c/11111c
uit het a sorti111e111 w111
vlak m1 de oorlog ( 1948).
\ln11 li11ks 11anr recht :
Dia111ond, B d ord,
Mercedes Be112 en tewart.
( ol/ectie c/11111e)
Van paardentram tot ‘de busse van Skutte’
~ .. en loop’n det dutte’
Al mijn moeder zi h ver eldc, h fd z
maar e n rondj door d tad I maken om
, eer in n goed hum ur te rak n. Dat
deed ze door middel v< n de stad bu , ftewel 'de bu . an ku111:' zoal die d r de Zw Il naren 1 erd genoemd. Ze hoefde er nauwcl ijk de deur voor uil, 1 ant hu lle had zi h vlak v or n hu i op de rote Markt erz k rd an en hal te. Het in lappen alleen al bezorgde mijn moeder een plezierige gemoed temming. Z zwaaide al zï in dat grij blau1 e koekblik om d h k van d Luttekc. traat erd, een. Ov r tnpp n h efd z ni 1. hutte maakte in de ja ren veertig en vijftig van de twintig te eeuw altijd hetzelfde rondje. én met d klok me en één er tegenin. 1 ie noemde hij - met enige trol - lijn 1 n lijn 2. Na een ha lf uurtje I a mijn m eder terug. erk\ ikt d or d aanblik van al die rtr u, d traten, singel en pleinen, 1 aar n Lij oor de z veel te maal met Id cning had ge n tat rd da t ze 11 g al tijd p dezelfde plek lagen. K, iek tap te ze uit bij de halte aan de o erkant, vhk voor de Ho fdwa ht en stak de r te Markt er, blij naar n la h nd al w haar cl r het raam aan zagen k men. Jarenlang he ft z da t uit tapje !gehouden, totdat ze eind jaren ze tig m t verhu izen en er geen bu halre in de nmiddellijk nabij heid va n haar niem e woning te vind n I a . zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 1 | 5 ~!ïn mo d r \ a· tr uwen niet de enige die rijblijvende rondje in de tad bu maakte. m werd ze gezel · hap geh uden d r knaap· di door hun moeder op de bu \ rden gezet om ze een o je k\ ijl l zijn. D haufi ur zorgden er r dat ze weer bij de jui te halte uit tapten. D tad bu en p de rote larkt v rmden e n nv rbrekclïk nderdeel van het leven in mijn uderlijk hui . lijn vad r, d nt\ rp r, t k naar en kun t childerTeun an der V en di altijd oor het raam zat tet kenen en te hilder n, zag ze elk kwartier de markt opdraaien en hun men elijkc lading in het ent rum an de tad aOev r n. 1 hij p warm z mcrdag n de v n t r had opge choven, kreeg hij een fik e nuif mee van de blauw dampen die van de halle beneden op tegen. u ja, die konden er nog \ 1 bij ... bij all igaren die hij to hal rookte. In die jaren wa luchtvervuiling nog niet zo'n punt. Tenmin t niet oor mijn vad r di ndanks zijn gedamp peen paar dagen na n g ntig werd. Hij i trouwen een tijdlang verl t gewee t van die die elwalm, toen de halte was verplaat t naar de toep o r De I larm nie, chuin tegenover on hui . Het had voor h m nog een ander v ordeel. ieu\ gierig al hij wa k n hij p die plek veel beter in d gat n h uden wie er zoal uittapt . Bindend clement 'De bussc van kulle ... en loop'n det dutte'. Een ijzer terk rijmende logan, die alle Z\ ollenaren boven de veertig kennen al ze ten min ree n beetje met het tad diale L vertr uwd zijn. hutt heeft 'm niet zelf verz ,men. Maar niemand kan de aut bu ondernemer an plagia t be huldig 11. D kreet i d r de Lïdcn he n va nzelf ingeleten in het bewu tzijn v n de Zw llenaren. De r van e ond l gaal naar een gelijknamige l\ ol e rijwielband laar die er in de jaren vijftig m e , dverteerdc in de 'Blauwving r ' d rubri k van klein annon in de Zwolse 011mnt. ' en fi t e van kulle ... en I op'n det duu ' w rd daar week-in -week-uit vermeld. or dez imp Ie orm van ervoer i · de lagzin igenlijk nog kernachtiger. ·en fiet loopt imm r niet anzelf. Daar De stnrlsb11s vn11 c/111tte kreeg in 1937 een /,afte op de rotc i\larkr l'lnk 1•oor De Hnr111011ie. ( ol/ectie c/111tte) Diezelfde bus op zijn route die onder meer door de Rhij11vis Fci1h/nn11 langs het ophin Zieke11h11is voerd . ( ollectie c/1111re) 6 | jrg. 21 - nr. 1 zwols historisch tijdschrift Duppies sparen om met Schutte op pad te gaan Hem1n11 h11ttc heft zij 11 busbedrijf door de jnren heen rendnbel ku1111 11 lio11den, doordnt hij to11ringcnr bief exploiteren. Als hij het alleen vn11 de stnrlsdienst l1nrl moeten hebben, zo u cl111tte's To11rs nl snel 11n de T111cC'tie WC'relrloorlog 11nnr de 011dergn11g zijn gevoerd. De exp loitnri e w111 de stndsb11s e11 kostte elk jnnr zoveel geld dnt ge111ee11tclijke subsidie een bittere noodznnk wns. En zelfs met die - veelal krap be111ete11 - overheidsste1111 bleek overleven 111oeilijk eno eg. Her,,inn c/11111 wns een vi11di11grijk mm, die hn11delsgeest pnnrd e na11 li efd voor !,et vnk. Het liefst wns !,ij bezig 111et het org1111iseren vn11 reizen. Dnr z ij11 gamge dnnrnaast ook 110g lier dealerschnp 11a11 11kele gere110111111eerde 111erke11 vn11 perso11e11a11to ', zon Is DK\ V - lm er A 11di - en Volvo, ko11 11itoefe- 11e11, 111as ee n i111p11/s ex rrn 0111 de verliezen van de stadsbussen op te vnngen. Mnnr de ro11ri11gcnrs bleven zijn troef lki11deren. Ze vom1de11 e II ex trn ste11n bij de opva11g va11 de verliezen en dienden ook al resen e, wn1111eer stadsbussen door 111ankementen uitvi /en of bij 0111 envncl,t extre111e drukt e. Bovendien kon Hen 11a11 c/11111 er zijn gevoel voor show en feestelijk vertoo11111ee 11itl ev 11. De rote znal 11m1 de B11ite11sociëteit kwam er z lfs aa11 te pas om 111 e11 e11111etzij11 to11ri11gcnrs 111ee te lat II r iz 11. nnr waren Î11 de jaren vijftig e11 zestig drukbezoc ht e actie -m•o11de11 te beleve n 0111 potentiële reizigers an11 het sparen t krij en. Er werden films gedraaid, er tmrle11 artiesten op en nl de ste111111i11g er goed i11znt hief de hele zaal op de wijs w111 ee n to ent ertijd bekende melodie, gespeeld door de i11 Zwolle roemnicl11e pia11i t /,ri s Ba ckers, een speciaal voor deze gelegen- 1, eid geschreven lied na 11: 's Winters spaart 111en een duppi of wm en 's zo111ers gaan we 111et c/J11tte op pnd. E11 wanr gingen die Z1volle11are11 i11 zo111erse tijden dn11 wel alle man/ met c/1utte's Tours nanr to ? Het begon 111et dagtochten 1uwr bekende I ederln11dse oorden als c/1eve11i11g e11 Zn11dvoort e11 Valkenburg. Spoedig kwamen danr D11it e steden bij, zoals Keulen en Diisseldorf Doordat de 111e11se11 liet wat r11i111er kre 11 e11 de reislust steeds meer toenam, konden 111eerdnag er ize11 11ie1 11itblijve11 . De bussen van chutte werden i11 Pnrij gesignaleerd, i11 het Zwarte Woud, in or111n11dië of zelfs e paardentram passeert de vrijdagmarkt op rote en de Melk111arkt. Deze foto
,erd gemaakt door de bek ll(fe Zwolse i11d11strieel ./. Wi peliveij die in zij11
rije tijd cc1111erdic11Stclijkfot0Rmnf wns. (Foto C.J. \ Vi pel,veij, collectie H 0 )
utig wa de gemeente niet. Ze vondc
het p h t tadhui al erg gen g dat ze niet
zeggen hadden over d dien tui tv ering.
K n nadat hij wa begonnen kreeg an Til t
een on urrent bij. en zekere J. Pek, autove1
huurder uit een Zuid-H !land dorp, eg never
een met een bu j te rijden. Maar al gauw wer
het h m duidelijk dat hij zi h glad p 2′ olie ha
v rkeken. a een paar maanden z ht hij n,
w r zijn h il in het we ten.
Van Til laagde er maar niet in op regelmati~
tijden te rijd n. Hij maakte bepaald tijd tipp
per advertentie in de kr, nl bekend, maar hij hiel
zich er Ie h taan. H t b am n er op ongev r tie
ritten er dag van ‘ m rgcn a ht tol ‘ av nd
negen uur. Een ritje van het zickenhui naar ht
tation f van de r l Markt naar de V ralle
ko tie 12,5 ent. r het traje l ip trik- ceral
1 e of rote larkt-Katerveer m c t men het dub
bele, een kwartje, neertellen. ezicn de gering
verdien ten uit die jaren – de h 1ft van de men c1
beurde nam elijk twintig gulden in de weck
waren die prijzen bepaald pillig ten emcn.
an Til kreeg r in 1926 w er een n urrent bij
garageh uder Rauk pf zag pcnbaar vervo
al een aardig bij erdicn te, maar hij mi rekcnd,
zi h zozeer dat hij het p cdig moe t pgeven e1
er zelfs failliet aan ging.
Door de teed tijgcnde k ten – benzincprij
zen en nd rh ud – 1ing het met an Til knie
g ed. Een li htpuntjc, a dat de pr incie er
ij I hem in 1927 vergunning verleende oor eer
bu dien L naar het Kat r er, voor l\ lle de ni•
ge t egang p
vincial vergunning wa verci t v or een bu ver binding
tu ent, ce gemeenten. En het Kat rvee1
lag immer in Zw llerker pel.
De ondank hield an Til het ni l lang m e1
p eigen enen v 1. H ï kJ pte bij de gemccnt aar
v r ub. idi . Het tad be tuur , eig rde, maai
vertelde er niet bij dat het eigenlijk be l blij wa .
dat het p deze gemakkelijke manier van Van Til
afkon komen. De heren, ar n verre van 1cvrepi ing
zijn er te na \ a . ‘Al d bank er geld in wil teken,
dan kan ik het ook’ ri p hij. Het beh eft geen
twijfel dat zo nlief zijn vad r t en ziel d, nkbaar
aankeek. De bank h, hij niet meer nodig.
Punctu 1
inmidd I druk b zig m l h t bou, en
en. Herman hulte k n zich nu met
e n geru l hart wijden aan het nt\verp n van een
dien tre lin en de va l telling an zijn tarie en.
Van én ding, , hij in elk geval d ordr 11gcn: het
m t beter dan zijn v organg r het hadden
g daan. ral pu11 tueler, ecnv udiger, met
minder kan op ompli atie 11 daard or rend, –
beier. Hij begon met het opzetten va11 een kwarzwols
historisch tijdschrift jrg. 21 – nr. 1 | 25
tierdien t die liep an ‘ morgen half acht tot
‘ av nds elf uur. Tien ent voor e n enk I rei ,
vijftien ent vo reen retour en o r kinderen en …
h nden een tarief van ;,ei. ent. De hauf eur k n
hij 10 overnemen van zijn oorganger l-lardon,
voor een loon an t\ in tig gulden in de I eek.
hutt ging – tere ht – van het tandpunt uit
dat en h ge frequentie van de rilt n n n tipte
handhaving van de rijtijden de allerbelangrijk te
voorwaarden voor u e betekenden. En ook dat
va t halte daar oor een d1 ing nd ei I aren.
Van de gcm nte huurde hij e n garage in d
V ht traat, waar genoeg ruimte v r zijn bu en park
,ou zijn. ! lel \ erd de pi k, , aar ‘ hutte’
î ur ‘ meer dan vc rtigjaar niet meer I g te den ken,
a .
D jeugdige baa m ht dan nog zo v rtva rcnd
zijn, z nder bekwame te hnische hulp zou
hij het niet redden. Maar gelukkig werd hï van het
begin af bijge taan d or een v ortr ffelijke mont
ur, H. Blom, die hem in de er t m eilijke jaren
t t gr te leun wa .
h, 1 aar moet j niet allemaal aan denken al
ie begint aan 7 ’n vc lei ende nderneming?
atuurlijk … de kaartje .. ! au1 gebeld naar de
firma R eland in hicdam die met dat . rt karwettJe
ertr uwd wa . k die zegde tijdige levering
toe. Eind augu tu 19 7 kwam alle binnen.
De bu sen, de kaartje en wat er allemaal nog meer
bï ho rdc. Herman hutte ·1 nd met 1ijn ;,cvcn entwintig
jaren o r de r te tap: een e hte aut –
bu ondern m r te worden.
pto ht
an de vo rav nd an hutte’ · tart met ;,ijn
nieuwe tad dien t I erd Koninginnedag gevierd.
Het leek een hitterend id 111 de nieuwe busen
mee te laten rijden in de traditionele opt ht.
p di manier k n de z, ol e bevolking het be ·t
kenni maken 111 t de rijdende aanwinsten in het
·tad beeld. r p r cd d ni uwste toerwagen,
de iamond , die pla, t b d aan dertig per –
nen. Daarachter kwamen d drie Id ·mobiletad
bu en mei twintig zitplaat en. De kleur
blauw met grij. die latere n begrip I erd, w, hier
voor het eer t te zien in de z, ol tra ten.
hutte be I t om ni t z lf a hter het tuur
van een an zijn bu en te gaan zitten. m de
c/111tte’s eerste l,11s in
193 i11 Olst 1vi1s er een
w111 liet merk tewnrt
met C<'ll rn rrosscric l'll 11 \11111 Leersum. ( ollectie /1111tc) 26 | jrg. 21 - nr. 1 zwols historisch tijdschrift Ee11 lrls111obilc 11it 1937 1•a11 c/111tte 111et de c/111111Je11rs d111111m1 c11 Platje. ( o/lectie c/1111 - te) an de om tand r te p ilen, ging hij lie er er en naar de pto ht kïken. oor niemand opgemerkt - wie kende hem to n in Zwolle? - ond hij een plekje bij de a enp ort. A hteraf bezien hield hij zeer gemengde gev elen ver aan de pontanc pmerkingcn die 0111 hem heen klonken. l lij heeft het later herh aaldelijk verte ld: 1 man I zei: 'Mu'j kieken, det bint de ni 'je tad. bu en van kulle. K n ic 'm niet, hij i en zönnc an ku t te an 't \ ijhe c veer. Die wil èven de en ten van zien va opmaken.' E n ander: ' ow, dan zal '1 wel weer gauw relopen \ èz n met di tad dien t. ·en derde: "1 Ziet er allcmaol pra htig uut, ~ki tierend materiaal, maar ij giet er a t met nö ·· r d blik cm.' 1 het gek dat huttc een b tje aange lagen naar hui li p? t\laar Lijn va tb radcnheid leed er niet ndcr:' lijn eer te geda hte wa : Ik moet la g n, ander maak ik mijn ouder arm! ' c olgendc m r n - 1 eptember 1937, de gr te datum - wa H r111an hutlc al vroeg in de garage aanwezig en ri p de hauffeur bï elkaar. 't Leek hem goed hun te vertellen wat hij de v rige dag p traat van zijn p tentiële klanten had geh ord. Hij gaf hun de vo lgende in tru tie. mee: ' el goed op men n die hun hand op t ken , , ant die wil! n 111 1 de bu mee. V ee beleefd tegen d pa - agier en probeer p tijd te rïden. oral dat laat te, daar gaat h t 111. iemand blijft \ a htcn totdat er\ reen bu k ml. ' zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 1 | 27 ' De hauffeur hcbb n het fanta ti h begrepen ' zei Herman hu tt e jaren later ' a naf het e r te begin draaide 112 tad dien t prima .' k in de garage liep het be. 1. M t zij n m nteur Blom had hutte een hcma opgezet vo r he t nderh ud van de bu n. V\lekelijk bleef elk bu éé n dag in de garage v r on tro le en door meren. 1 het do r de drukte ov rdag nie t kon, clan m e t het maar ' na ht . 1 n die tijd k, am het n g niet in d m n en op m tegen dit oort arbeid i n t protöteren. ' lnte gend cl ', zei d baa , 'de am nwerking \ a fanta ti ch. \ e leken n t é n gro t gezi n. runden het bedrijf al broer ond r elkaa r.' Ook l lerm, n aan taand vr U\ iV[i n deed m e. Zij zat p kant r m de administra ti e te doen en md de chauf~ ur af te rekenen. ok zorgde zij v or het bïvull en an de tr omm ltje met hartje ... Hartj ? Ja , da t \ aren de n pje die kinderen kregen al z met de bu meereden. Het Zw I e publiek b leek het go d te kunnen vinden met de nicU\ e ·tad dien t. 1 n 193 , het eer te ollcdig jaar van xpl itati , erde n er bijna 400.000 men en erv erd, veel 111 er dan r 011111 een jaa r in de b ol e tad bu en had gezeten. De een oud van de ri nglijn - do r d binnen . tad en all e tadswijken - bleek een u : om het kwar tier e 11 bu , de ene m t de klok mee , de andere e r tegenin. De men ·en wi ten waar ze p konden rekene n n tapten vrijwel al ïd pr ic op tijd in . \i el kreeg chutt ' To ur met prob lemen te ka mpen toen zowel de Diez rpoortenbru, , 1. de ieuw Ha enbrug volledig vernieu 1 d moe ten worden. H I had tlink o ml eidingen t t gev lg. Zo reed d bu gedu rend enkele jaren anaf de Brink via het r t \ ezen land o er d a · en p rt enb ru g m zo ia de \ ilh lmina ing I de Diezer traat t bereiken. Maar o nd a nk dit ongerief had Herman huttc all reden m de toekom t met vcrtrou , en tegem et t zien. ' Il waar ik me zorgen o er heb gemaak t, alt heel erg 111 e ' da ht hij bi j zichzelf' wa t ka n n nog verk men? ' De jonge onderne mer had er niet p gcrek nd dat de inte rna tiona le ituatie hem p di tot een heel and r handeh ijze z u dwing n .... De ro te \lnrkt eind jar en dert ig 111 et ti e i11 19_9 nnngelegde ro 1011 - de. \/oor De Harm onie ivn s toe11 e 11 b11 sh11/t e. ( it: 'A ls de Dag mn istcre11 ', 11r 4, Zwo ll e 199 1) 28 | jrg. 21 - nr. 1 zwols historisch tijdschrift Slakken in de leiding en bussen in de schaapskooi De zorgen vo r het nieU\ e bedrijfkwamen eerder dan verwacht. En dat had alle t maken met de internationale t e tand aan het einde van de jaren dertig. Herman chutte n t1 ee van zijn belangrijkste krachten in de werkplaat , Blom en cholten, 1 aren dienstplichtig. In , eptember 1939 werd de mobilisatie van het ederland e leger afgeko nd igd en al p edig viel er bij het drietal thui op de deurmat en brief met h t bevel zich met gez, inde poed voor hun nummer te melden. Plot eling zat de ker verse mevrouw Mien chutte-Do ter er op haar kant ortje alleen voor. at moe t ze zonder onmisbare kra ht n b ginn n met de stad dien t die juist zo goed beg n te draaien? Gelukkig werd via een hoge ambtenaar van d gem ente Zwolle, die wel inzag dat de ·tadsbu en het algemeen belang dienden, bewerk t lligd dat de drie • chutter vo rlopig met groot verlof konden gaan. Het voortbestaan van de tad dien t wa vo r v n erzekerd. 1aar niet voor lang. De internationale drei ging werd teed t rker. Driek, art jaar later, b gin mei 1940, 1 as chutte in Den Haag om een verlenging van zijn verlof aan te ragen. In plaat daarvan kre ·g hij het bevel zich onverwijld te melden! Een dag later zat hij al in Voor boten, 1 aar zïn afdeling lag, en werd daar bela t met het uitdelen an wapens. De volgende dag ,. rd Herman onverwacht bij de kapitein geroepen. Deze bracht hem het dro ige beri hl dat zijn vader op terven lag. nmiddellijk rei de hij naar Zwolle en ging amen met zïn vrouw naar het oud rlijk hui in 01 t, waar ze 's nacht bij vader hutte gingen waken en zijn einde meemaakten. Er zijn van die dagen dat alle treurni en ellende tegelijk komen. ' Morg n in alle vroegte h orden de hutte' veel vliegtuigen overkom n. T en ze de radio aanzetten, boord n z het: de Duit ers vielen het land binnen, het I a 10 mei 1940. Misrekening Mijn zaak .. !' 1 a het eer te wat H rman hutte dacht. Met ien probeerde hij nmiddcllijk z, olie te bereiken maar dat viel niet mee. p de openbare weg waren overal ver pcrringen. Lopend in de uiten aarden en o er afge loten gedeelten van de dijk bereikten ze uiteindelijk het Engelse v\ erk. Maar om van daaruit naar de ech t traat te komen wa weer een he I karwei, omdat in de tad een aantal bruggen wa opgeblazen. ver de h enkuipenbrug die nog in ta t wa , lukte het p het laat te og nblik. Ik wa toen n g zo naïef dat ik d ht dat de Duit er nkundig van mïn bedrijf waren' vertel de Herman hutte later. 'We haalden eer t de benzinepomp voor de garage weg en plakten daarna alle ruiten in de garagedeur di ht. ervolg n ging n w al de wiedeweerga aan de gang met het slopen van de bu ·en. oon iellager , arburateur en ont tekingcn werden verwijderd, 1 aarna we ze op allerl i plekken in Zwolle er topten. 'Dat hebben we flink gedaan!' dachten we bij n zelf. De volgende morgen al kwam de k ude douche in de vorm van een telefoontj : 'of ik zo gauw mogelijk naar hotel Wicntj wilde komen.' Daar zat een Duit e officier te wa hten met een tuk papier waarop zijn bu en nauwkeurig ton den vermeld, met alle bijzonderheden rbij. pionage en erraad I aardt:n in die dagen overal r nd. De Duit"er gaf hutte luid en duidelijk te vertaan dat hij de volgende morg n met zijn bu en mo t voorrijden. ' Ik pr be rd hem wij te maken dat ze do r onbekenden onklaar waren gemaakt en dat de onderdelen waren mecgenom n' herinnerde hij zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 1 | 29 zi h. ' Maar kan nnadc dat 7C de hauffcur! ' t en kre g ik me to h een held - t:r me he n. Ik had maar te z rgen ol ende dag klaar tonden... m ' t ' In het begin van de oorl g wa ik nog bang v r e n Duit . r met een gr te bek. \".Ie hebben n ee n da g e n een na ht rot gewerkt m ze alle ma a l I eer klaar te krij ge n. I e vo lg nd dag moes ten I e militairen ver oeren in de ri hting a n Bcl g1e. clukkig kregen I e de bu en na en paar da g n terug ... m I h,1uffcur en al. ' Hout en turf I aar "l nden de bu n I eer in de garage . aar wat 1110 • t huue erme ? , rad dien ten kon hij ni t rijd n, 1 ani de bruggen I aren ka p t en er I a geen druppel benzine te krijg n. r gin gen tijden v orbij waa rin het j ngc b drijf niet kon uitrich t n. lntu , en\ aren er in de tad auto' ver h nen di e een o n a n ho ge ka hel m cv rd n. Het ble ken ga g n rat r n die m t hout werden •c t okt n die ga produ eerden, 1 aarop 11101 ren konden draaien. hutte had al 1 p n piekeren of di din g n mi s hien ok g hikt vo r zijn bu en kond e n zijn. Hij be 1 1 het er op te I ag n e n ko ht lric g n rat ren , n het 1111..: rk Imbcrt dat 1 •en de k nn er het b t wa . Zow 1 h ui als turf kon daarin al brand tof dienen. Men laa gd er in een gro te partij beuken - en b rk nh ut te bema hti gcn, h ut rten di v !gen djeze lfd e k nn r. het mee t e · hikt waren. ok I erd een gr 1c mec.: ha ni he houtzaag gek ht. T n nd r in, de gara ge een m rkwaardige metam rfo e. Het werd er een omplete hout zag rij n er nt tond ee n drukte van belang. Eer t I erden b mplakken van vijf c.: 111 dik g zaagd die vervolg n in ki in e blokje I erd en gehakt. 1 der en hi lp mee - d hel e lub hauf~ ur , de m nt eur n wie er maar toevalli g bi nn enli p. iemand kreeg de kan om wcrkcloo toe te kijken. Z lf: de baa . stond r g !m atig met een bijl te zwaaien. Maar di zc lfd baas ge bruikte ok ,ijn her en . Hij b da ht dat het h t me t n mi h z u zï n m d genera! ren p en aanhangwagen tje a hter de bu en te lat n ri jden . 1 an h efdc er aan de carro crie ni I te verander n. /)e l'l'l'Sll' f ie:db11s (hier 1•/<1k ,,oor het srntio11 111et n1111 de ol'erk 1111 hotel \ln11 ijte11- beek ) wcrri i1119:9 op dl' ·tnd ·die11st i11gezet. De bus over/cc nc de oorlo , doordat hij toc11 011dcr de t11n •c11 i11 tic gnmg