Categorie

1985

Zwolse Historisch Tijdschrift 1985, Aflevering 1

Door 1985, Aflevering 1, Afleveringen, Jaartal, Overig, Zoek in ons tijdschrift

ZWOLS
HIcSTODIcSCH
TIJDSCHDIFT
, Dr BJ. Kam
TWorbeckegracht 38 C
19011 VN ZWOLLE
038-421 4314
2 / 6
ZWOL6E H16TODI6CHE VEDENIG1NG
ZWOL& HIÓTODI&CH TIJDSCHRIFT
INHOUDSOPGAVE / NUMMER EEN / JAARGANG TWEE 1985
pgn
1 VAN DE REDACTIE
ARTIKELEN
2 Opgraving Spoelstraat -Egbert Dikken
5 De Zwolsche Stoomboot-Maatschappij
1840 – 1891 -G.G.J. Rensen
VAN DE INSTELLINGEN
19 De prentencollectie van het POM-Peter Paul Kerpel
20 Culturele Raad Overijssel -F.D. Zeiler
BOEKBESPREKINGEN
24 De wekker van de Nederlandse natie. Joan Derk van
der Capellen, 1741-1784, diverse auteurs.
27 Wil ’t bezoek afscheid nernen. 100 jaar Sophia
Ziekenhuis in Zwolle, Wout Sleijster.
30 MEDEDELINGEN
32 TENTOONSTELLINGSAGENDA POM 1985.
Redactie Zwols Historisch Tijdschrijft:
J. Hagedoorn, R.T. Oost (eindredacteur), mevr. I. Wormgoor
(illustratieredactrice), mevr. A. van der Wurff
Redactie Zwols Historisch Jaarboek:
J.F. Borst (eindredacteur) & P.J. Lettinga.
@ Zwolse Historische Vereniging.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/
of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopy,
microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande
schriftelijke toestenminp van de uitgever.
XVOUt iI*TOBI*Clt VIBCRICiaC
VAN DE REDACTIE
Evenals in 1984 kunt U in 1985 vier kwartaaluitgaven van de Zwols»
Historische Vereniging verwachten. . . y
Zoals U zietis dit eerste nummer van de tweede jaargang in een
nieuw jasje gestoken: de plattegrond van Zwolle heeft plaats gemaakt
voor een. gezicht op de stad. Van groter belang is het feit
•; dat we voor een nieuwe naami hebben gekozen en wel één die recht
doet aan het karakter van het: blad. •-. .
Eigenlijk is de Nieuwsbrief vanaf het eerste nummer meer geweest
dan een eenvoudig mededelingenblaadje voor de vereniging. Auteurs
van korte artikelen wisten hun weg naar het blad te vinden. Mede
door de uitgave van het themanummer over de Moderne Devotie te
Zwolle, heeft de Nieuwsbrief zich de status, verworven van een
tijdschrift. Welnu, dan noemen we deze uitgave voortaan ook tijdschrift.
Het aantal pagina’s is toegenomen, zodat nu ook plaats
kan worden geboden aan artikelen van wat grotere omvang.
Vanzelfsprekend hopen wij, dat de ruimere publicatiemogelijkheid
de leden van de Vereniging stimuleert tot het aanbieden van artikelen
en artikeltjes over aspecten van de Zwolse geschiedenis.
Wij wensen U veel plezier bij het lezen van dit nummer van het .
Zwols Historisch Tijdschrift.
OPGRAVING SPOELSTRAAT (terrein nieuwe bibliotheek)
Egbert Dikken
Doordat er uren voor archeologisch onderzoek als STELPOST in het
project waren opgenomen, kon ik, als uitzendkracht van Randstad
in de periode van 25 oktober tot en met 13 december 1984, waarnemingen
doen in de bouwput van de nieuwe bibliotheek. Een en ander
gebeurde in nauw overleg met de heer Van Kregten van Openbare
Werken.
Ook kon een beroep worden gedaan op leden van de Archeologische
Werkgem. Nederland (A.W.N.) of “toevallig” passerenden. Dat dit
onderzoek niet zonder medewerking van de bouw kon plaatsvinden 1),
wil ik benadrukken. Denkt U maar eens aan het even inroepen van
de hulp van een dragline 2), het gebruik van verlengkabels,
extra schoppen, veiligheidshelmen en bouwlampen voor ’s nachts.
Om de bouw niet te hinderen werd er ook ’s nachts en in de weekeinden
gewerkt.
Jammer was ook nu weer, dat door voortijdige publicaties van door
de GROEP gevonden gegevens, sommige personen archeologie met
zelfverheerlijking verwarren. 3)
De veelheid van gebruiksvoorwerpen die in oude beerputten werd
aangetroffen zal hopelijk bij de opening van de bibliotheek, begin
1986, tentoongesteld worden. Ook een publicatie van alle gegevens
zal dan hopelijk klaar zijn.
Erg verrassend was dat op de laatste twee dagen van het onder- ‘
zoek, bij het verdiepen van de bouwput, stortkuilen en paalgaten
van een gebouw uit de achtste tot tiende eeuw konden worden ingemeten.
De bewoningssporen werden aangetroffen op een niet vei—
wachte verhoging in het terrein, liggend naast de huidige Spoelstraat.
Twee vondsten uit het totaal wil ik U vast beschrijven.
Ten eerste: 26 kleine en twee grote kralen (afbeelding 1).
Waarschijnlijk een gedeelte van een rozenkrans. Doordat het
koordje er no in zat, was de volgorde te bepalen. Zes keer
klein, één keer groot, tien keer klein, één keer groot, tien
keer klein. De grote kralen zijn glad en iets ovaal van vorm.
De kleine kralen zijn gefaceerd. Het materiaal is waarschijnlijk
been of ivoor. Een afbeelding van een soortgelijk snoer
is te zien op het schilderij “Stuppacher Madonnen Bild” 4)
uit ongeveer 1520. Ons snoer kan in de vijftiende eeuw geplaatst
worden.
Ten tweede: een sluit- of pi.jlgewicht dat binnenin geijkt is
met het stadswapen.
In de kwartieren de letters Z.V.O.L. en daarboven het goedkeuringsjaartal
1604. Een sluit- of pijlgewicht bestaat uit in
elkaar passende kommetjes of bakjes, waarvan het buitenste,
het huis, van een deksel met scharnier en sluiting is voorzien.
Bij de gewichten is ieder onderdeel tweemaal zo zwaar
als het kleinere dat erin past. Alleen de twee allerkleinste
wegen evenveel. Daardoor is elk onderdeel even zwaar als alle
onderdelen, die het bevat, samen. 5)
Het bakje (afbeelding 2) weegt ongeveer 233,1 gram. Het materiaal
is waarschijnlijk brons. Naast het bakje is een al eerder
door mij gevonden gewicht afgebeeld. Dit gewicht is van
lood met koper bekleed. Dit weegt ongeveer 467 gram. De aanduiding
I betreft Eén Zwols Pond. Op het bakje staat Y2, dus
een half Zwols Pond. Vreemd is dat het boekje De oude Nederlandse
maten en gewichten 6) vermeldt dat Zwolle voor het
waaggewicht ongeveer 503,8 gram en het lichtgewicht pond 479,8
gram rekende. De gewichten in het Provinciaal Overijssels Museum
en eventuele meldingen van lezers die dit soort gewichten
in bezit hebben of er iets van weten, zullen verwerkt
worden in de officiële publicatie.
Ik besluit dit stukje met de hoop uit te spreken dat de gemeente
Zwolle of de Provincie in de toekomst op z’n minst meerdere projecten
op de bovengenoemde manier zal laten begeleiden. Laten we
eerlijk zijn: ook nu zijn weer belangrijke historische gegevens
naar boven gekomen, die anders verloren waren gegaan.
Met dank aan de heren Assink, Van Beek, Bóuman, Bruins, Hagedoorn,
Van de Kerkhof, De Koning, Oostingh en Van Vilsteren.
ff,
Gewicht, 233,1 gram
schaal: 1:1
Gewicht 467,2 gram
x = koperoverlapping
schaal: 1:1
afbeelding 2
Noten.
1. Firma Schakel & Schrale, de heer Witteveen, Gemeente Zwolle,
de heren De Kleine en Berends.
2. Sloopbedrijf Van de Vegte.
3. Zie Zwolse Courant van 6 tn 15 december 1984.
4. Mathis Gothardt-Neithardt, afgebeeld in Walter Dexel Das Hausgera’te
Mitteleuropas, 80.
5. D.A..Wittop Koning en G.M.M. Houben. 2000 jaar gewichten in
Nederland, Stelsels, ijkwezen, vormen, makers, werkers, gebruik
(Löchem 1980), 101-102. ..
6. J.M. Verhoef, De oude Nederlandse maten en gewichten (1983),
‘• – 95. ‘ • ; ‘ • ” . • • • • • • • • . • – – • • •
:
. . • ‘ • . . . • • – • • •’• • .’• ••’ • ‘ •••
DE ZWOLSCHE STOOMBOOT-WAATSCHAPPIJ, 1840-1891
G.G.J. Rensen
Uit:
M.G. de Boer, Geschiedenis van de Amsterdamsche Sdbatunvaaft
(Amsterdam 1921).
“Door Zwartewaters donk’re vloed,
Ten spijt van golfslag en getij,
Stroomt daar een schip met bliksemspoed
Naar ’t zuiderpias, naar ’t scheeprijk IJ.
Uit Overijssels kustwarand
Komt het als bode aan ’t Amstelstrand.”
INLEIDING
Met deze strofen begint het jubeldicht dat dominee Van Senden op
13 september 1842 in de Overijsselsche Courant publiceerde. Aanleiding
vormde het in dienst stellen van de stoomboot de ‘Stad
Zwolle’ op het lijnveer tussen Zwolle en Amsterdam. Voor het
eerst in de geschiedenis was het daarmee mogelijk geworden om
met een door stoom aangedreven boot van Zwolle, over het Zwartewater
en de Zuiderzee, naar ’s lands hoofdstad te reizen. Men
kan zich de blijdschap en nauwelijks verholen trots van de
dichter dan ook wel voorstellen, te meer omdat het initiatief
door een Zwolse onderneming genomen was, namelijk de Zwolsche
Stoomboot-Maatschappij.
De geschiedenis van het vervoerswezen is een onderwerp waarvoor
in de historiografie de laatste jaren een toenemende belangstelling
valt te constateren. Dat heeft reeds geleid tot een
stroom van publicaties over de middelen van vervoer in het verleden,
de verbeteringen in de communicatiemiddelen en de maatschappelijke
betekenis ervan. In de sociaal-economische geschiedenis
vraagt men zich bijvoorbeeld af welke invloed de vervoersmiddelen
hadden voor de economische groei en de onderlinge
communicatie en met welke snelheid de innovaties werden doorgevoerd,
terwijl de industriële archeologie vooral is geïnteresseerd
in de technisch-industriële en architectonische vormgeving.
Ook voor de Overijsselse geschiedschrijving heeft de belangstelling
voor de geschiedenis van het vervoer reeds vruchten afgeworpen,
zij het vooral in beschri ;yende zin. Zo heeft G.J. Schutten
enkele jaren geleden een prachtig boek geschreven over de
scheepvaart in de periode vóór het stoomtijdperk, terwijl zeer
recent de stoomvaart te Kampen onderwerp van studie is geweest.
Over het vervoerswezen in Noordwest-Overijssel is nog niet zo
lang geleden een geschiedenis verschenen. 1) Misschien dat ook
het bewaard gebleven archief van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij
nog eens aanleiding is voor een systematisch onderzoek
naar de geschiedenis van de scheepvaart in en om Zwolle.
In dit artikel wil ik enkele wetenswaardigheden over deze
maatschappij presenteren.
INITIATIEF VAN ZWOLSE NOTABELEN
De Zwolsche Stoomboot-Maatschappij werd officieel opgericht op
26 augustus 1840, toen de notariële acte door notaris M.J.V.
Kramer werd bezegeld. Behalve door de notaris en enkele getuigen,
werd de acte door maar liefst 30 deelnemers in de nieuwe
maatschappij, waarvan sommigen bovendien als gevolmachtigden
voor anderen optraden. Het totaal aantal aandeelhouders dat
7
zich bereid verklaarde met één of meer aandelen van ƒ 1.000,—
in het ondernemingskapitaal deel te nemen, bedroeg 47. 2)
De totstandkoming van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij was een
vrijwel volledig Zwolse aangelegenheid. Niet alleen was de gemeente
Zwolle met vijf van de 69 aandelen één van de drie grootste
aandeelhouders, maar ook waren slechts elf deelnemers buiten
de stad woonachtig, tezamen goed voor niet meer dan dertien aandelen.
Opvallend is dat uit de vermelde beroepen en functies van
de aandeelhouders blijkt dat zij voor een groot deel behoorden
tot de belangrijkste notabelen van Zwolle. Men zou verwachten,
dat het kapitaal van een onderneming als deze door industriëlen
of kooplieden bijeengebracht zou worden, maar dat was niet het
geval. Slechts enkele aandeelhouders oefenden een beroep in de
industrieel-ambachtelijke sfeer of in de handel uit (zie bijlage).
Het vermoeden rijst dat de aandeelhouders behoorden tot een
kleine kring van personen die elkaar goed kenden vanwege de openbare
functies die zij bekleedden of via de Zwolse sociëteit. Uit
de kring van het gemeentebestuur van Zwolle nam bijvoorbeeld de
burgemeester, A.J. Vos de Wael, met twee aandelen deel, maar ook
nog een wethouder, twee raadsleden, de gemeente-secretaris en de
gemeente-ontvanger. Ook uit de kringen van het provinciale bestuur
en de rechterlijke macht kwam een aantal kapitaalverschaf-
STOOMBOOT- yLjKr VAART
AMSTERDAM en ZMOLLE.
TOOftLOOPIGE DIENST-REGELING.
Yan ZWOLLE naar jtitSTE&DjiM, Maandag 1 ‘* morgens
ff’oemdag en f te
Zaiiirdag. •» 6 «reu.
Yan JtMSTERDJM naar ZfTOLLB , fiingtdag, “»•« morgens
Dondtr-dag en j te
Zondag. J 8 uren.
Kadere inlichlin” bij de AGENTEN der Maalscbappij , te Zwolle ,
D. 0. TA» RIEL. Hasselt , M. L. T.IJL. Zwartsluis , H. 1 . PO f FE.
Jnuterdam , C. IACSEST.
Een van de eerste advertenties.
Uit: Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant,
13 september 1842.
8 ‘ . – • . • • • . – .• • • • • • : . .• ” . • . : • • –
fers. De niet-Zwolse deelnemers in de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij
behoorden in de meeste gevallen tot de kennissen- of
familiekring van de Zwollenaren, hetgeen afgeleid mag worden uit
het feit dat ze zich door de laatstgenoemden lieten vertegenwoordigen
bij de oprichting. Het is dan ook waarschijnlijk dat
de oproep tot deelneming in de nieuwe onderneming zich tot Zwolle
beperkt heeft en dat niet is getracht om ook elders kapitaal aan
te trekken.
Volgens de statuten werd het aandelenkapitaal vastgesteld op
f 80.000,—, waarvan bij de oprichting dus reeds ƒ 69.000,— bijeengebracht
was. Het resterende bedrag moest binnen één jaar na
de koninklijke goedkeuring aangetrokken worden. Verder werd bepaald
dat om de vennootschap in werking te zetten, tenminste
tien procent van het kapitaal daadwerkelijk gestort moest worden.
Dit laatste werd nog eens uitdrukkelijk vastgelegd in een aanvulling
op de statuten van 22 oktober 1840. 3)
Het doel van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij, waarvan de zetel
te Zwolle gevestigd werd, was “het aanleggen van eene geregelde
vaart met Stoomboten, voor transport van passagiers en
goederen tusschen Zwolle en Amsterdam, en welke zoodanige tusschenliggende
plaatsen zal aandoen, als het meest gepast zal geoordeeld
worden”. 4) De directie en de commissarissen werden benoemd
uit de deelnemers. N.F. Gomarus en J. Jansen, elk in het
hezit van vijf aandelen, werden aangesteld tot directeuren, terwijl
de heren J.S. Sandberg, J.A. baron Van Fridagh, H. van Sonsbeeck,
P. Bicker Caarten en G. Luttenberg als commissarissen aantraden.
HET BELANG VAN VERBETERING VAN DE VERBINDINGEN
Het laat zich niet moeilijk raden wat de belangrijkste aanleiding
voor de oprichting van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij
is geweest. Ten behoeve van de handel en nijverheid was het immers
noodzakelijk om een snel en regelmatig contact te onderhouden
met Amsterdam, niet alleen omdat het de hoofdstad van het
land was, maar ook omdat het de belangrijkste zeehaven was. Reeds
vanaf de 17de eeuw was Zwolle via een geregelde beurtvaart met
Amsterdam verbonden, maar de zeilvaart was traag en gebrekkig en
relatief gering in omvang. Het voordeel van een stoomschip was
dat het behalve een grotere snelheid, vooral ook een grote regelmaat
in de vaartijden mogelijk maakte. 5) Zwolle, dat een belartg-
.rijke functie vervulde als doorvoerhaven in de handel met’ het
Oostnederlandse en zelfs Duitse achterland (denk bijvoorbeeld aan
Dienstregeling Toor de maanden M E I en JUIVIJ 1843,
mei het nieuw gebouwde, Toor PASSAGIERS eu
GOEDEREN bijzonder goed ingciigtc Stoomva.irtuig
DE STAD ZUOLEE
Tan AnüTKRDiin naar ÜKfVARTSL,! »5, H.tSSELT en
KlVULLi:, telken Xomdag, Woensdag vu Vrijdag, des
morgen* «en S ure.
V u KWÖLLi: (te HASSELT eu aEWAIlTSLX’IS l>aii«agiers
opnemende en afladende) naar AnSTEKDAJI, «eiken
Mngtdag, Mtonderdag en Xutwrdag ( des morgens «en
9 ure.
Met correspouderende Diligence ondernemingen tau ZWOLLE naar geheel
TWEKTHE eu tan ZWARTSLUIS naar MEPPEL en «nier.
l)e Kautorcn liju gevestigd: Ie jémsterdam in de .Nieuwe Slads Herberg
aan het Y, en te Zitalle ia de Nieuwe Stads Herberg aan het Zwarleualer.
Kadere inlui maliën zijn Ie bekomen bij de onderscheidene AG LM L.N
der Maatschappij.
Uit: Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant,
14 april 1843.
de Twentse textielindustrie), had dus alle belang bij een verbetering
van de communicatiemiddelen met Amsterdam. Vandaar dat tal
van politieke functionarissen, de gouverneur van Overijssel voorop,
zich in de jaren dertig inspanden om de nieuwe mogelijkheden
van de stoomvaart ook in Overijssel te introduceren.
In 1837 had dat reeds geleid tot de oprichting van de Rhijn en
IJssel Stoomboot-Maatschappij te Deventer. Deze maatschappij onderhield
vanaf augustus 1838 met een zeestoomboot en een rivierstoomboot
een beurtveer tussen Amsterdam en Keulen. In Kampen
moesten de passagiers overstappen van de zeestoomboot op de rivierstoomboot.
Ten behoeve van de reizigers uit Zwolle was een
dilligence-dienst tussen Zwolle en Kampen in het leven geroepen,
die aansloot op de stoomboot naar Amsterdam. 6) Het succes van
deze stoomboot-onderneming zal de Zwollenaren nog hebben gesterkt
in de wens om een eigen, directe verbinding met de hoofdstad tot
stand te brengen.
Op 12 september 1842 werd die wens gerealiseerd, toen de eerste
stoomboot van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij – de ‘Stad
Zwolle’ gedoopt – de reis naar Amsterdam aanvaardde, onder gejuich
van een grote menigte die bij de Nieuwe Stadsherberg aan
de Buitenkant was samengestroomd. De ‘Stad Zwolle’ was in~1842
gebouwd op de werf van T.A. Gleichmann te Hamburg. Het was een
zogenaamde raderboot van ijzer met een clippersteven en een platte
spiegel (achtersteven). 7) De boot werd voortgestuwd door twee
10
grote raderen aan weerskanten van het schip, die in beweging gezet
werden door een stoommachine met een vermogen van 60 pk. De
snelheid waarmee het schip kon varen varieerde van zeveneneenhalve
tot achteneenhalve Engelse mijl per uur (plusminus dertien
km/u.). 8) Voor het geval de stoommachine haperde, beschikte de
boot ook nog over twee zeilmasten, zodat de reis altijd – zij
het langzamer – voortgezet kon worden. Volgens de oudste balans
van de onderneming, had de stoomboot f 62.000,— gekost, dat wil
zeggen bijna evenveel als het eigen vermogen, waarvoor de gezamenlijke
deelnemers ingeschreven hadden. 9)
TEGENSLAG EN REORGANISATIE
De eerste jaren zijn voor de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij niet
bepaald gunstig verlopen. Welke problemen zich precies hebben
voorgedaan, is niet helemaal duidelijk. Voor een deel zullen ze
te maken hebben gehad met de slechte bevaarbaarheid van het
Zwarte Water en het Zwolsche Diep. Door de voortdurende aanvoer
van slib en zand, was de diepte van de riviermonding op sommige
plaatsen zo gering, dat in droge tijden de zeeschepen er niet
door konden. De stoomboot ‘Stad Zwolle’ bleek bij de eerste
proefnemingen bovendien een grotere diepgang te hebben dan was
voorzien. 10) Zeker in de eerste jaren, toen de verbetering van
het Zwolsche Diep nog nauwelijks van de grond gekomen was, moet
dit de regelmatige vaart van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij
belemmerd hebben. Vanzelfsprekend kwam dat de resultaten van de
onderneming niet ten goede.
Een probleem van andere aard was waarschijnlijk het onvoldoende
functioneren van de machinerie van de stoomboot. Reeds in 1843
moesten er namelijk nieuwe stoomketels aangebracht worden, hetgeen
“‘de investeringen in de boot met nog eens bijna f 9.000,—
verhoogde. 11) Dit zal ongetwijfeld een tegenvaller geweest zijn
voor de jonge maatschappij. Voor de aandeelhouders betekende dat
het achterwege blijven van enig rendement van hun beleggingen en
zelfs risico’s voor verliezen.
Deze tegenvallers bracht een aantal aandeelhouders, waaronder de
beide directeuren, ertoe zich uit de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij
terug te trekken. Het eigen vermogen van de onderneming
daalde daardoor zo zeer, dat op 22 mei 1844 een bijzondere algemene
vergadering van aandeelhouders werd belegd, om te beslissen
of de onderneming voortgezet zou worden. Het bleek mogelijk om
het eigen kapitaal door nieuwe aandeelhouders weer aan te vullen
en omdat ook de vooruitzichten als gunstig bestempeld werden,
werd besloten de zaak voort te zetten. Wel werden de statuten op
belangrijke punten gewijzigd. De taken van de directeuren en de
commissarissen werden voortaan vervuld door een uit de aandeel11
houders te benoemen bestuur van negen personen. Binnen het bestuur
werden commissies ingesteld voor de financiële aangelegenheden,
het personeels- en materiële beleid en de zorg voor brandstoffen
en machinerie. 12)
Uit de nieuwe lijst van aandeelhouders blijkt, dat nog slechts
20 van de 47 aandeelhouders uit 1840 waren overgebleven. Er komen
21 nieuwe namen op de lijst voor, waardoor het totaal op 41
deelnemers komt. Samen hadden zij ingeschreven voor 67 aandelen
van ƒ 1.000,—. Bovenaan de lijst van aandeelhouders staat de Koning
der Nederlanden, Willem II, die twee aandelen had genomen.
De grootste aandeelhouder was echter met zes aandelen notaris
M.J.V. Kramer, die dan ook tot president van de Zwolsche Stoomboot-
Maatschappij benoemd werd. Dat het nieuwe bestuur van de
maatschappij vertrouwen genoot, blijkt uit het feit dat de gemeente
Zwolle een subsidie van ƒ 500,— ter beschikking stelde
en dat ook de broer van de Koning, Prins Frederik, drie aandelen
nam. 13) Het totaal aantal aandelen van het koninklijk huis
breidde zich datzelfde jaar nog uit tot tien. 14)
1 11111
: • : : ; • • • • . . • • * • • • • •
: T : : . – : : . – : . • : • : ” : . . • . .
H

liiil
_
i
i
m 1 11
i
P1
F.A.C. Hoffmann (onder directie van J. Plugger) Gezicht op de
haven van Zwolle vanaf het Zwarte Water (lithografie), 3e kwart
19e eeuw (foto: POM).
12
Met de reorganisatie van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij
lijken ook de resultaten te zijn verbeterd. De beurtvaart op Amsterdam
verliep geregeld en voorzover uit de resultatenrekeningen
kan worden afgeleid, werden de meeste jaren met een positief
saldo afgesloten. 15) Uit dezelfde resultatenrekeningen blijkt
eveneens dat de inkomsten van de onderneming meer uit het personenvervoer
dan uit het goederenvervoer werden gehaald. Wel werd
deze laatste bron van inkomsten in de jaren 50 relatief steeds
belangrijker, zoals uit onderstaande tabel blijkt.
Tabel:
1844
1845
1846
1650
1853
1854
1855
1857
1858
1859
1860
INKOMSTEN VAN DE ZWOLSCHE STOOMBOOT-MAATSCHAPPIJ
VERVOER VAN PERSONEN EN GOEDEREN, 1844 – 1860.
A:personenvervoer
(guldens)
13.120
11.807
13.012
18.448
27.384
34.965
31.689
38.557
38.373
45.424
41.759
B:goederenvervoer
(guldens)
2.087
2.243
2.070
2.514
5.554
7.230
7.096
9.135
9.117
10.937
12.081
totaal
A + B
(guldens)
15.207
14.050
15.082
20.962
32.938
42.195
38.785
47.692
47.490
56.361
53.840
UIT HET
B in %
van het
totaal
13,7
16,-
13,7
12,-
16,9
17,1
18,3
19,2
19,2
19,4
22,4
REGELS VOOR DE OVERTOCHT
Uit het in 1844 vastgestelde reglement van de Zwolsche Stoomboot-
Maatschappij, kunnen we ons een nadere voorstelling maken over de
gang van zaken bij de beurtvaart. 16) Zo werd bepaald dat de boot
altijd stipt op tijd moest vertrekken, ook als er geen passagiers
of goederen aan boord waren. Onderweg naar Amsterdam mochten alleen
plaatsen die gelegen waren aan het Zwarte Water worden aan13
gedaan. In 1844 had dit nog alleen betrekking op Hasselt en Genemuiden
.
Aan boord van de stoomboot moest “eene voldoende, het vaartuig
kundige en bekwame bemanning ” aanwezig zijn. Dat betekende behalve
een kapitein, enkele stuurlieden en bemanningsleden en
een werktuigkundige, ook een conducteur en een hofmeester. De
conducteur was belast met de handhaving van de orde aan boord,
het verstrekken van de plaatsbewijzen, het bewaren van de afgegeven
goederen, terwijl hij bovendien moest zorgen dat de passagiers
in de juiste kajuiten of op het juiste dek terecht kwamen.
De hofmeester en zijn bedienden hadden vooral te zorgen voor het
ontbijt en het middagmaal, welke aan boord genuttigd konden worden.
De passagiers konden bovendien verversingen bij hem kopen.
Het reglement bepaalde dat de bemanning zich “bescheiden” op
moest stellen tegenover de passagiers; fooien mochten niet gevorderd
worden.
In de voorkajuit en op het buitendek was het aan de reizigers
toegestaan om te roken “mits met een dopje op de pijp”. Een passagier
mocht 20 kilo aan bagage vrij vervoeren, maar als hij ook
nog zijn paard en rijtuig mee aan boord wilde nemen, dan moest
daarvoor extra betaald worden. Als er ondanks al deze strikte
bepalingen na afloop van de reis toch nog klachten waren, dan konden
de reizigers deze kwijt in een klachtenboek, dat tenminste
eens per maand aan de burgemeesters van Zwolle en Amsterdam
moest worden voorgelegd.
Om mee te kunnen reizen , was het noodzakelijk om van te voren
bij de agentschappen van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij een
plaatsbewijs te kopen. Er waren twee klassen: voor de eerste kajuit
bedroeg de prijs van een reis van Zwolle naar Amsterdam
ƒ 4,75 en voor de tweede kajuit f 3,25. Naar Hasselt kostten de
kaartjes respectievelijk f 0,60 en ƒ 0,50 en naar Genemuiden
f 0,85 en ƒ 0,75. Arme reizigers, die een bewijs van onvermogen
konden overleggen, konden met de boot meevaren, op voorwaarde
dat ze op het voordek plaatsnamen en tegen betaling van het
vraohttarief; in ieder geval niet op een plaats die ook voor de
eerste en tweede klas-reizigers bestemd was.
GROEI VAN DE ONDERNEMING
De goede resultaten waren aanleiding om de stoombootdiensten uit
te breiden. In 1852 werd er daarom een tweede stoomboot gekocht
en in de vaart tussen Zwolle en Amsterdam gebracht. In plaats van
om de andere dag, kon men nu iedere dag vanuit Zwolle naar Amsterdam
reizen. De Zwolsche Stoomboot-Maatschappij verwierf daardoor
een nog belangrijker positie in het vervoer van passagiers en goe14
deren naar ’s lands hoofdstad. In datzelfde jaar verkreeg de
onderneming ook een concessie om tussen Zwartsluis en Groningen
een diligence-dienst te openen. 17)
In de jaren 60 van de vorige eeuw, brak de stoomvaart definitief
door en werd de zeilvaart voorgoed verdrongen. 18) In 1861 kreeg
de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij concurrentie van een andere
maatschappij die eveneens een dienst tussen Zwolle en Amsterdam
opende. Volgens het gemeenteverslag van Zwolle, leidde dat in
1862 tot “een overdreven mededinging”, hetgeen ertoe leidde dat
de concurrerende onderneming reeds een jaar later haar terrein
naar de lijn Harlingen – Amsterdam verlegde. Ondanks het feit
dat in de volgende jaren nog meer mededingers een concessie vei—
kregen om tussen Zwolle en Amsterdam met een geregelde stoomboot
te varen, lijkt dat de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij niet echt
te hebben gedeerd. De zaken werden steeds meer uitgebreid. Zo
werd in aansluiting op de dienst op Amsterdam tevens een stoombootdienst
op Meppel geopend (in 1870) en één op Deventer (plm.
1880). In 1865 verkreeg de onderneming een concessie om de diligencedienst
naar Twenthe te regelen.
Met één van haar mededingers, de Fa. W. Meeter & Cie., kwam het
in 1877 tot een conflict over de vertrektijden. De Zwolsche
Stoomboot-Maatschappij diende bij het gemeentebestuur een klacht
in wegens het feit dat genoemde firma de vertrektijden van haar
boot liet samenvallen met die van de Zwolsche. Het conflict werd
uiteindelijk door Gedeputeerde Staten van Overijssel beslist
door de vertrektijden zo vast te stellen dat er voldoende tijd
tussen het vertrek van de boten van de beide firma’s gelegen was.
Overigens ging de firma Meeter & C .. in 1878 failliet, zodat de
Zwolsche Stoomboot-Maatschappij opnieuw een concurrent overleefd
had.
ONDERGANG
In de jaren 80 van de vorige eeuw, schijnt het met de Zwolsche
Stoomboot-Maatschappij echter ook niet meer zo florissant te gaan.
Over de oorzaak van de teruggang kan ik slechts gissen, maar wellicht
heeft de voltooiing van het landelijke spoorwegnet in deze
periode voor een toenemende concurrentie gezorgd. Misschien is
ook de geleidelijke verschuiving van de handel van Amsterdam naar
Rotterdam een reden geweest. Tot overmaat van ramp werd begin
1891 nog één van de boten, de ‘Stad Kampen’ op de Zuiderzee vei—
nield. 18)
De aandeelhouders van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij besloten
daarom in 1891 de onderneming te liquideren. Ze bleek niet meer
in staat om aan al haar betalingsverplichtingen te voldoen, hetgeen
ertoe leidde dat de Keulse steenkolenhandelaar J. Balthazar
15
op 2 oktober van dat jaar bij de arrondissementsrechtbank te
Zwolle het faillissement van de onderneming aanvroeg. Reeds één
dag later werd het faillissement door de rechtbank uitgesproken.2C
De scliuldoischcrs in het faillissement van de
naainlooze vennootBchnp „de Ztrolschc
(IIadcr) Stoomïioot-ïflnaf schappij In
llkfcldatlc” worden opgeroepen om de rekening
en verantwoording aan te hooren, welke op
Maandag den 13 Februari 1893, des namiddigs
to half twee uur, op het Paleis van Justitie te
Zwolle ten overstaan van den Heer Recnter-
CommiBsaris zal worden afgelegd door
den Ourator,
O. P. VROOM.
Het einde van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij.
Uit: Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant,
8 februari 1893.
Uit de stukken die bewaard zijn gebleven, blijkt dat er behalve
de preferente nog 40 concurrente schuldeisers waren, die tesamen
voor bijna ƒ 16.500,— aan vorderingen hadden. Met een voi—
dering van f 9.700,— was J. Kalff te Zwolle, die de onderneming
in 1887 een hypotheeklening had verstrekt de grootste schuldeiser.
Overigens was op die hypothecaire lening reeds een belangrijk
deel terugbetaald, want de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij
had zoals uit de stukken van het faillissement blijkt, kans gezien
om kort voor de faillietverklaring haar belangrijkste bezittingen
te gelde te maken. De drie nog resterende stoomboten, het
gebouw van de smederij, het kolenpakhuis, de agentuurlokalen te
Hasselt en Zwartsluis, het wachtlokaal met steiger aan de Willemsvaart
en de aanlegsteiger aan de Buitenkant hadden gezamenlijk
f 13.385,— opgebracht, welk bedrag rechtstreeks was gestort op
de rekening van J. Kalff. Dit geld bleef dan ook buiten de opbrengst
van de boedelverkoop.
De boedelverkoop van de resterende bezittingen, namelijk de twee
agentuurlokalen te Amsterdam en Zwolle en de gereedschappen en
de inventaris van de smederij, bracht slechts f 1.134,07 op,
waardoor er na voldoening van de preferente schulden slechts 12%
van het totaal aan vorderingen aan de concurrente schuldeisers
kon worden overhandigd. Daarvoor moesten ze nog wel tot februari
1893 wachten.
16
Met de verdeling van de opbrengsten van de boedelverkoop, eindigde
de geschiedenis van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij. De
spullen werden overgenomen door C. Bosman, die ze op zijn beurt
wn 1896 weer doorverkocht aan Verschure & Co.’s Algemeene Binnenlandse
Scheepvaart-Maatschappij te Amsterdam. 21) Ondanks dit wat
roemloze einde, heeft de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij in de
ruim halve eeuw van haar bestaan, onbetwist een grote bijdrage
geleverd aan de verbetering van het vervoerswezen in Zwolle en
de communicatie van deze plaats met andere delen van het land en
de provincie.
HET ARCHIEF
Het archief van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij is onlangs op
enigszins onverwachte wijze in het bezit gekomen van het Rijksarchief
in Overijssel te Zwolle. De stukken bleken namelijk deel
uit te maken van het overgedragen archief van de arrondissementsrechtbank
te Zwolle, waarin ze door het faillissement waren terechtgekomen.
Vanwege de omvang en de bijzondere betekenis ervan,
is het archief van de onderneming – hoewel niet geheel volgens de
regels – uit het bestand van de arrondissementsrechtbank gelicht
en apart toegankelijk gemaakt. 22)
De inhoud van het archief bestaat uit:
00 d? notulen van de vergaderingen van het bestuur van de onderming
over de1 periode 1847 – 1884;
00 zes delen registers van uitgegane brieven over de periode
1872 – 1884 en
00 verschillende stukken betreffer .e de financiële verantwoording,
onder andere balansen, verlies- en winstrekeningen, rekeningencourant
van de reservekas en de rekeningen betreffende de apart
geadministreerde aandelen van het koninklijk huis. Deze financiële
stukken, soms zeer fraai van opmaak en zeer groot van omvang,
beslaan globaal de periode 1844 – 1871, al zijn er belangrijke
lacunes. Ze hadden veel geleden van de tand des tijds,
maar ze zijn na een grondige restauratie nu zonder problemen te
raadplegen.
Behalve in dit archief bevindt zich natuurlijk ook in andere archieven
nog informatie over de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij.
Te denken valt daarbij onder andere aan het archief van het Provinciaal
Bestuur van Overijssel na 1813 (aanwezig in het Rijksarchief)
en aan het archief van het Gemeentebestuur van Zwolle
(aanwezig bij de Gemeentelijke Archiefdienst).
17
NOTEN.
1 G.J. Schutten, Varen waar geen water is. Reconstructie van een
verdwenen wereld. Geschiedenis van de scheepvaart ten oosten
van de IJssel van 1300 tot 1930 (Hengelo, 1981); H.W. van der
Hoven, ‘Geschiedenis van de stoomvaart op Kampen’ in Kamper Almanak
(1981/82) 241-274, (1982/83) 231-266, (1983/84) 205-246;
J.H.S.M. Veen, Van tram, boot en bus. De geschiedenis van het
streekvervoer in het noordwesten van Overijssel (Kampen z.j.).
Het meest jjitvoerige werk over de Zwolse scheepvaart tot nu toe
is: Ph.H. Jrooster, 750 jaar Zwolsen, Zwollenaren en hun
scheepvaart. Ach lieve tijd 18 (Zwolle 1981).
2 De notariële acte is te vinden in: Gemeentelijke Archiefdienst
Zwolle (GAZ), Notariële Archieven (NA) 001, nr.749, actenr.
6065. Het aantal aandelen van de deelnemers is vermeld in:
Statuten der Zwolsche Stoomboot-Maatschappij (Zwolle 1841)
(aanwezig in GAZ).
3 GAZ, NA 001, nr.749, actenr.6105.
4 Statuten, art.2 en art.44.
5 IJ. Brugmans, Paardenkracht en mensenmacht. Sociaal-economische
geschiedenis van Nederland 1795-1940 (’s Gravenhage 1961)
101.
6 Van der Hoven, 253-263.
7 J.W. Lodder, Nederlandse Raderboten 1823-1955 (Alkmaar z.j.) 18.
8 Overijsselsche Courant, 13 september 1842, 3.
9 Balans per 31 december 1850, Rijksarchief in de provincie Overijssel
(RAO), Archief Zwolsche Stoomboot-Maatschappij, nr.15.
10 Overijsselsche Courant, 5 augustus 1842, 3.
11 Balans per 31 december 1850, zie noot 9.
12 Statuten, reglementen en vrachtlijsten der Zwolsche Stoomboot-
Maatschappij (Zwolle 1844) (aanwezig in GAZ).
13 Overijsselsche Courant, 18 oktober 1844, 1.
14 Balans per 31 december 1850, zie noot 9.
15 RAO, Archief Zwolsche Stoomboot-Maatschappij, Resultaten en
verantwoordingen 1844-1860, nrs. 14-16.
16 Statuten, reglementen en vrachtlijsten.
17 De hier vermelde en nog volgende gegevens over de ontwikkeling
van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij zijn gebaseerd op de gegevens
uit de jaarlijkse Gemeenteverslagen van Zwolle (aanwezig
in GAZ en RAO).
18
18 Brugmans, 98-99.
19 W.A. Elberts, Historische wandelingen in en om Zwolle (bewerkt
door mr. C.W. van der Pot Bz., Zwolle 1910) 100.
20 RAO, Archief van de arrondissementsrechtbank Zwolle, dossiers
faillissementen, stukken betreffende het faillissement der •
Zwolsche Stoomboot-Maatschappij, doos 46.
21 Lodder, 18.
22 De inventaris van het archief is op te vragen onder nummer 302.
De totale omvang ervan beslaat ongeveer 0,75 meter.
BIJLAGE: AANDEELHOUDERS IN DE ZWOLSCHE STOOMBOOT-MAATSCHAPPIJ (1840)
NAAM BEROEP OF FUNCTIE WOONPLAATS
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zv/olle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Hasselt
Zwolle
AANTAL
AANDELEN
5
2
1
5
1
1
1
2
1
2
1
1 •
1
2
2
2
1
. 1
01 Stad Zwolle
02 A.J. Vos de Wael
03 C.W. Schlingemann
04 N.F. Gomarus
05 jhr. R. Sandberg
06 G. Luttenberg
07 mr. W. Tobias
08 J.A. van Fridagh
09 mr. J.S. van Naamen
van Eemnes
10 mr. J.A. Sandberg
11 mr. P. Bicker Caarten
12 mr. I.J.H. de Bruyn
13 mr. F.P.A. HeêrEëhs
14 mr. A.W. van Pallandt
van Beerse
15 mr. H. van Sonsbeeck
16 mr. F.W.A.J. van
Lamweerde
17 mr. M.L. Tijl
18 mr. G.T.J.
Wicherlink
19 G.C.F. Coninck
Westenberg
20 mr. F.C. Queysen
21 freule A.M. Bentinck
22 J.H. de Bruyn
23 mr. C.J. van Bommel
van Trompenburg
burgemeester van Zwolle/
buitengew.lid Staten-Generaal
wethouder stad Zwolle
raadslid stad Zwolle
raadslid stad Zwolle/
lid Prov. Staten Overijssel
secretaris stad Zwolle
ontvanger stad Zwolle
lid Ged. Staten Overijssel
lid Prov. Staten Overijssel
lid Ged. Staten Overijssel
prov.inspecteur der belastingen
in Overijssel
procureur prov. gerechtshof
pres. arr.rechtbank Zwolle
lid Eerste Kamer/president
prov. gerechtshof
raadsheer prov. gerechtshof
lid Ridderschap van Overijssel
procureur prov. gerechtshof
raadsheer prov. gerechtshof
aspirant-notaris te Zwolle
oud-president rechtbank Almelo
rentenierse
gepensioneerd kolonel
rentenier
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
’s Graveland
19
24 mej. J.C.M. Poppe
25 R. van Prehn
26 H.J. Buysman
27 Fa. Doyer & Pruimers
28 H. van Holten
29 J.I. Poppe
30 H.F.M, van Cleef
31 J. Barneveld
32 A. Buysman
33 J. Jansen
34 C.C. Chappuis
35 A. Russell
36 C.W. Eekhout EJz
37 E.T. Schaepman
38 C. Kooyman
39 Fa. Hens & Schaepman
40 A. Strabbe
41 B. Tobias
42 mr. J.H. Tobias
43 L.M. Tijl
44 P. Voute
rentenierse
rentenier
fabrikant
wijnhandèlaren
koopman
koopman
particulier
bakker
schilder/koopman
koopman
geëmployeerde Handel-Mij.
koopman
med. doctor
med. doctor
schipper
wijnhandèlaren
koopman
kalkbrander
Oostindisch ambtenaar
assuradeur
rentenier
45 W.E.J. Tjeenk Willink boekdrukker/boekhandelaar
46 J.J. Tijl
47 C.W.P. Arriens
boekdrukker/boekhandelaar
geëmployeerde Handel-Mij
totaal aantal aandelen
Dalfsen
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Amsterdam
Hazelunne (Hann.)
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwartsluis
Zwolle
Amsterdam
01 st
Zwolle
Zwolle
Amsterdam
Zwolle 1
Zwolle 1
Zwolle 1
Hazelunne (Hann.) 1
Amsterdam 2
1
1
1
1
2
1
1
1
1
1
1
1
69
DE PRENTENCOLLECTIE VAN HET POM
Een schat aan historische informatie voor iedereen toegankelijk.
Peter Paul Kerpel,
educatief medewerker POM
De prentencollectie van het Provinciaal Overijssels Museum bestaat
uit plusminus 3.000 prenten die stammen uit de zeventiende
tot en met twintigste eeuw. De collectie bestaat uit topografische
afbeeldingen, historieprenten, portretten van Overijsselse
personen, provinciekaarten en stadsplattegronden en enkele tekeningen
van Overijsselse kunstenaars.
Al deze prenten hebben betrekking op Overijssel. Enkele wereldatlassen
en een collectie kinderprenten maken daarnaast ook deel
uit van de collectie.
20
Begin 1984 werd in het Drostenhuis een speciale ruimte in gebruik
genomen waar delen van de collectie in de vorm van wisselexposities
worden getoond. De grote invloed van daglicht op prenten
maakte een aantal aanpassingen in deze ruimte noodzakelijk. Zo
zijn bijvoorbeeld alle vitrines van een, door de bezoeker te bedienen,
verlichting voorzien, om de invloed van licht tot een minimum
te beperken.
Het is echter ook mogelijk de collectie voor studiedoeleinden te
bekijken in de studiezaal/bibliotheek van het museum. Een mogelijkheid
die onzes inziens nog aan te weinig (historisch) geïnteresseerden
in Zwolle en omstreken bekend is l
In de collectie bevinden zich plusminus 600 prenten die betrekking
hebben op de stad uit alle bovengenoemde categoriën. Al deze
prenten zijn ook op foto’s vastgelegd zodat zij eenvoudig geraadpleegd
kunnen worden. De originele prenten kunnen bij de aanwezige
museummedewerker worden opgevraagd.
De studiezaal van het museum bevindt zich in het pand Voorstraat
34 en is geopend van dinsdag tm vrijdag van 13.30 – 16.30 uur.
Telefonische inlichtingen zijn te krijgen bij het POM, telefoon
038 – 21.46.50.
Het museum hoopt veel geïnteresseerden in de studiezaal te mogen
begroeten. Een schat aan historisch materiaal ligt op hen te
wachten.
DE CULTURELE RAAD OVERIJSSEL EN ZIJN AFDELING MUSEA,
OUDHEIDKUNDE, MONUMENTEN
F.D. Zeiler,
stafmedewerker Culturele Raad Overijssel
Sinds 1979 biedt het historische Van Wiechenhuis in de Nieuwstraat
in Zwolle onderkomen aan het bureau van de Stichting Culturele
Raad Overijssel. Deze organisatie stelt zich ten doel ‘het bevorderen
van het culturele leven in de provincie Overijssel’ en doet
dit onder meer door ‘het ondersteunen en stimuleren van culturele
activiteiten’ en ‘het leveren van een bijdrage tot een samenhangend
cultuurbeleid van de provinciale, gemeentelijke en rijksoverheid’
(artikel-3 van de statuten).
21
:. Pronk, “t Stadthuis te Zwol” plm. 1730, gewassen penseelekening
(P.sntencollectie POM).
22
De verschillende deelgebieden van de cultuur worden behartigd
door afdelingen, waarvan er vanouds zes bestaan: amateuristische
muziekbeoefening, drama (thans podiumkunst geheten), vormingsen
ontwikkelingswerk, beeldende kunsten, literatuur (momenteel
slapende) alsmede musea, oudheidkunde, monumenten.
Voor elk van deze deelgebieden zijn vakmedewerkers beschikbaar,
die het eigenlijke werk van de Culturele Raad Overijssel onder
medeverantwoordelijkheid van het algemeen bestuur verrichten. De
laatste jaren is het accent van de werkzaamheden minder op de beleidsadvisering
gericht en meer op de practische ondersteuning en
voorlichting. Voorbeelden hiervan zijn verschillende projecten in
de sfeer van de volwasseneneducatie (tegenwoordig in een eigen
gebouw ondergebracht, het Karel V – huis in de Sassenstraat) en
de kunstzinnige vorming. Tevens is sinds 1980 de Tentoonstellingsdienst
Overijssel actief, die reizende exposities vervaardigt en
distribueert. Sinds twee jaar heeft ook de streekconservator voor
Noordoost Overijssel zijn domicilie in het Van Wiechenhuis.
De afdeling Musea, Oudheidkunde, Monumenten is met ruim 70 aangeslotenen
de grootste binnen de Culturele Raad. Het werkgebied omvat
musea en oudheidkamers, geschiedbeoefening, monumentenzorg,
archeologie, archieven en natuur- en milieubescherming. Vier tot
zes keer per jaar komt men in vergadering bijeen, waarbij contacten
worden gelegd en ervaringen uitgewisseld, maar ook reacties,
rapporten en adviezen worden besproken waarin de wensen
en verlangens van de museale en oudheidkundige wereld aan de
respectieve overheden worden kenbaar gemaakt. Daarnaast onderneemt
de afdeling onder meer de volgende activiteiten:
=== Het veldnamenonderzoek.
De inventarisatie van veldnamen geschiedt sinds 1973 in de gehele
provincie onder verantwoordelijkheid van de Commissie Veldnamenonderzoek,
waarin behalve de Culturele Raad ook het Rijksarchief
en het Amsterdamse P.J. Meertensinstituut participeren.
=== Het volkskundig onderzoek.
Sinds drie jaar tracht de Volkskundewerkgroep het onderzoek naar
de eigen cultuur in Overijssel te begeleiden en te stimuleren.
Deze werkgroep, waarin onder meer wetenschappelijke instituten
en IJssel- en Twenthe-Akademie participeren, heeft in april 1984
een rapport met een twaalftal projectvoorstellen gepresenteerd.
=== Een basiscursus voor amateurhistorici.
Deze cursus werd voorbereid door het in 1983 opgerichte ‘Beraad
van historische verenigingen’ en vindt plaats in het Rijksarchief
23
(voor cursisten uit West-Overijssel) en in het Rijksmuseum Twenthe
(voor Twentse cursisten). Deze cursus is bedoeld als een vervolg
op de paleografiecursussen, waartoe de afdeling destijds mede
het initiatief nam, en bestaat uit tien lessen waarbij theorie
en practijk elkaar zullen afwisselen.
=-= De uitgifte van het ‘Overijssels Contactbericht’.
Dit periodiek ontstond in 1975 en is thans uitgegroeid tot een
volwaardig kwartaalbericht, dat informatie omvat over musea en
museumbeleid, monumentenzorg, regionale en locale geschiedbeoefening
(inclusief een overzicht van de locaalhistorische tijdschriften)
en documentatie geeft over bronnen en literatuur.
Als aansluiting hierop kan het documentatiecentrum in het gebouw
van de Culturele Raad gelden, waar men onder andere alle tijdschriften
– ook het Zwols Historisch Tijdschrift – kan inzien en
voor technische en inhoudelijke vragen over museumbeheer terecht
kan.
=== Organisatie.
Zo wordt verzorgd de organisatie van studiedagen (in de afgelopen
drie jaar handelend over respectievelijk streekcultuur, archeologie
en museumbeleid), instructiedagen (onder andere over papieren
textielrestauratie) en éénmalige manifestaties (zoals de hei—
denking van de 2OOste sterfdag van Joan Derk van der Capellen tot
den Pol).
Tenslotte bestaan er, al dan niet in projectverband, contacten
met instellingen en organisaties in het gehele land en wordt op
museaal gebied intensief samengewerkt met de Nederlandse Museumvereniging
en het LandelijK Contact van Museumconsulenten.
Het bureau van de Culturele Raad Overijssel is geopend op werkdagen
van 09.00 – 17.00 uur; de stafmedewerker is op vrijdag NIET
aanwezig. Het documentatiecentrum is op dinsdag- en donderdagmiddag
vrij te bezoeken en voorts op afspraak.
24
DE WEKKER VAN DE NEDERLANDSE NATIE. JOAN DERK VAN DER
CAPELLEN 1741 – 1784.
Diverse auteurs
Uitgeverij Waanders bv, Zwolle 1984.
168 pagina’s, prijs f 47,50
B. Meijering
In september 1984 verscheen een tentoonstellingscatalogus, die
een co-productie mag heten van twee instanties: het herdenkingscomité
Joan Derk 1784 – 1984 en het honderd jaar jonge Provinciaal
Overijssels Museum. Hoofdpersoon in kwestie is de Gelders-
Overijsselse politicus Joan Derk, baron Van der Capellen tot den
Pol. Achteraf bezien lijkt het deze Van der Capellen te zijn geweest,
die met zijn optreden en publicaties een beslissende stoot
heeft gegeven aan de anti-stadhouderlijke, deels ook hervormingsgezinde
patriottenbeweging uit het laatste kwart van de achttiende
eeuw.
Vooraf een opmerking over iets wat in de bundel slechts zijdelings
aan de orde komt. Recalcitrant statenlid voor de Riddei—
schap als Joan Derk was, heeft hij op beslissende momenten in
zijn carrière steun gekregen van de drie, in de Staten eveneens
stemhebbende, IJsselsteden Deventer, Kampen en Zwolle. Zijn moeizame
entree in de politiek en zijn agitatie tegen de zogenaamde
drostendiensten kunnen ook hier als voorbeeld dienen.
Vermeldenswaardig is ook het conflict rond de “overstemming”, oftewel
de geldige meerderheid van stemmen (bijvoorbeeld de drie
steden plus een toen niet nader overeen te komen aantal leden uit
de Ridderschap); dat conflict had het besluitvormingsproces in
de Staten al zo’n twee eeuwen bemoeilijkt, maar werd een jaar na
Van der Capellens overlijden uiteindelijk in het voordeel van genoemde
IJsselsteden beslist. Voeg daar nog bij, dat de democratisch-
patriottische actie in de “drieguldensprovincie” Overijssel
begon en daar relatief brede sociale steun verkreeg, dan zal duidelijk
zijn, dat de onderhavige bundel nuttige achtergrondinformatie
biedt over het politieke klimaat in Zwolle en omstreken.
Dan nu de eigenlijke inhoud. Behalve het voorwoord van de voorzitter
van het P.O.M., H. Smit, en de inleiding door de voorlichter
van de provincie, H. Schelhaas, is een twaalftal artikelen
opgenomen. Een gedeelte handelt over nogal uiteenlopende onderwerpen
als: Van der Capellen in prosopografisch perspectief
: ••• • ‘ ° • • • – – • • ‘ • • ‘ • ? 5
(jhr. R.C.C, de Sayornin Lohman), de afschaffing van de drostendiensten
(G.T. Hartong), het ziektebeeld van de hypochondrische
Joan Derk (H.L. Houtzager), zijn vier vrienden en het Romeinse
monument dat hem was toebedacht (beide laatste bijdragen van het
echtpaar W.F. Wertheim en A.H. Wertheim – Gyse Weenink). Verder
worden op de tentoonstelling aanwezige objecten van commentaar
voorzien in bijdragen betreffende de partijstrijd; dié strijd is
kennelijk (ook) uitgevochten.met pamfletten- (opnieuw G.T. Hartong),
prenten (mevr. L. de-Jong), penningen (mevr. G. van der
Meer) en allerhande aardewerk (É.M.Ch.F. Klijn en H.G. van de
Meijden). Tenslotte belicht een drietal overzichtsartikelen in
verband met Joan Derk achtereenvolgens zijn houding ten opzichte
van Noord-Amérika (J.W. Schulte Nordholt), de Patriottische Revolutie
in Overijssel (W.Ph. te Brake), en de herkomst en vorming
van zijn politieke denkbeelden (L.H.M. Wessèls).
Behalve veelzijdig is de bundel eveneens wat heterogeen van inhoud.
Dat komt mede, doordat auteues’als Schelhaas, Schulte Nordholt
en de Wertheims, terwijl ze ;j3ver.Van de’r Capellen aan het
schrijven zijn;, tegelijk bedekte polemiek voeren over politieke
zaken van. dé twintigste «eu(».. ?0ók op historisch terrein echter
bestaan duidelijke meningsverschillen. Neem alleen maar de vraag,
of enerzijds Van der Capellens optreden tot zijn vroegtijdige
dood in 1784 en anderzijds de pas later’ingetreden radicalisering
binnen; hét patriottisme in eikaars verlengde liggen. Weliswaar
valt moeilijk te ontkennen,-dat Upan,Derk in de praktijk heeft
geijverd voor herstel .van (beweerde) oude grondwettige rechten
en privileges en dat hij:: althans niet openlijk protest heeft aangetekend
tegen het aristocrati:sch-oiigarehische, op een standenordening
gebaseerd systeem, maar’, alleen tegen bepaalde ingesloper
misbruiken etr inbreuken yan de kant van de stadhouder. Maar probleem
is hoe .die gematigde opstelling te verklaren.
Volgens.het echtpaar Wertheim (en Schelhaas) wenste de regentenpatript,
Van der Capelleh fasegewijs te opereren, gezien het repressieve
karakter van het Oranje-regiem: en omdat het radicale
alternatief voor. dë behoudende patriottenvleugel onverteerbaar
zou zijn. Maar wat Van ^er’Capellen in laatcte instantie nastreefde,
was fundamentele herziening yan het staatsbestel, compleet
met invoering van actief kiesrecht voor de burgerij en al,
– aldus nog steeds de Wertheims, die hiervoor verwijzen naar
Joan Derks modern-ogende analyses over de rechten van het volk
als ook naar de groeiende verwijdering tussen hem en de Hollandse
regeritenelite.
Andere medewerkers aan deze zelfde bundel zetten bij de veronderstelde
moderniteit van de “grondlegger van onze democratie”
26
echter de nodige vraagtekens. Schulte Nordholt noemt hem (Joan
Derk) een radicaal met de mond, maar conservatief in de praktijk,
bang voor teveel volksinvloed en tegelijk strijder voor
gelijkheid, met bovendien een opmerkelijke waardering voor een
tamelijk behoudend amerikaans grondwetsvoorstel op basis van de
zogenaamde imperium-mixtum-idee; volgens die idee zou de ideale
staatsvorm een mengvorm zijn van respectievelijk het monarchale,
aristocratische en democratische bestel. Evenals Schulte Nordholt
is ook Wessels van mening, dat Van der Capelléns voorkeur
uitging naar een beperkte democratie bij representatie. Tenslotte
vermeldt Te Brake, hoe voor- en tegenstanders van het
stadhouderlijke regime zich in een latere fase van de patriottenstrijd
gelijkelijk op Van der Capellen meenden te kunnen beroepen.
“Het enige wat we daarom met zekerheid kunnen zeggen,
is dat het niet aangaat de Patriotten Revolutie van 1787 zonder
meer gelijk te stellen met de staatkundige opvattingen die Van
der Capellen in 1784 of daarvóór heeft uitgesproken” oordeelt
Te Brake. Me dunkt, een weinig opzienbarende conclusie, maar gezien
de stand van het onderzoek, nog wel zo veilig. 1)
Voor wie Joan Derks aarzeling tussen oud en nieuw een uitgemaakte
zaak is, meldt zich intussen direct een volgende vraag: als het
patriottisme zich na Van der Capelléns overlijden – voorbij aan
zijn uitgesproken bedoelingen – van een herstel- tot een vernieuwingsbeweging
heeft ontwikkeld, als datzelfde patriottisme
bovendien méér vaders en originelere representanten dan Van der
Capellen heeft gekend, wat is dan zijn (beperkte, maar reële) betekenis?
Zoveel maakt (de titel van) deze bundel wel duidelijk:
in een tijd dat de meningen over regentenheerschappij en/of democratie
nog allerminst uitgekristalliseerd waren, heeft Van der
Capellen een scheiding der geesten voorbereid door zijn geruchtmakende,
soms dubieuze polemieken en strijdmethodes (denk aan de
door hem aangeprezen vrijcorpsen).
Misschien had in de drie laatstgenoemde bijdragen ruimere aandacht
besteed kunnen worden aan wat De Jong en recent Kossmann
hebben opgemerkt over de -naieve- verbinding bij Van der Capellen
van nationalisme en democratie.
Juist dat gekwetste nationalisme toont mijns inziens de betrekkelijkheid
van Van der Capelléns talrijke paradoxen en tegenstrijdigheden
(van ons standpunt uit bezien dan wel te verstaan).
2) •
Rest een opmerking over de uitvoering van de bundel. Die maakt
een zeer verzorgde indruk. (Alleen wekt de zetting van de inhoudsopgave
op pagina 4 enige verwarring en moet voor ‘staatkundig’
op pagina 8 mijns inziens ‘staatkunde’ gelezen worden).
27
Illustraties en tekst sluiten goed op elkaar aan. Een uitgebreid
notenapparaat en een persoons- en plaatsnamenregister
verhogen de bruikbaarheid als studiewerk. Kortom: aanbevolen.
Noten.
1. De wekker van de Nederlandse Natie. Joan Perk van der Capel-
: len 1741 – 1784 (Zwolle. 1984), 119.
2. M. de Jong Hzn., Joan Perk van der Capellen. Staatkundig levensbeeld
uit de wordingsstri.jd van de moderne democratie in
Nederland (Groningen, 1922),„195;
E.H. Kossmann, Pe Lage Landen 1780 – 1940. Anderhalve eeuw
Nederland en België (Amsterdam, 1976), 17; en dezelfde, in:
NRC – Handelsblad (31 oktober 1981).
WIL ‘T BEZOEK AFSCHEID NEMEN
100 JAAR SOPHIA ZIEKENHUIS IN ZWOLLE
door Wout Sleijster
onder redactie van: J.Th. Buss, H.J. van Dijk, R. Ester,
E.M. Mesdag
Uitgeverij Waanders bv, Zwolle 1984.
144 pagina’s, prijs ƒ 29,50
Dr. B.J. Kam
Uitgeverij Waanders heeft aan haar publicaties over Zwolle een
boek toegevoegd dat een overzicht wil geven van de gebeurtenissen
tijdens de eerste honderd jaar, die in 1984 sinds de opening
van het Sophia Ziekenhuis zijn verstreken.
In de inleiding zegt de schrijver, dan wel de vierhoofdige redactie
(het wordt nergens duidelijk wie voor de tekst van de verschillende
onderdelen getekend heeft), dat de geschiedenis van
het Sophia Ziekenhuis opgevat kan worden als ‘spiegel van een
eeuw ziekenhuiswezen in Nederland’. Een forse uitspraak, die geheel
voorbijgaat aan het feit dat de Nederlandse samenleving is
verdeeld in hokjes, en dat deze hokjesgeest zich nergens duide2
8 ‘.•’ • • • . ‘ • ” •. ‘ . ‘ .. . ; • / . • – • . • • ‘
lijker openbaart dan in het ziekenhuiswezen. Men kan rustig stellen,
dat iedere godsdienstige richting in ons land wel ergens,
ooit, een ‘eigen1 zieken- of gasthuis heeft gesticht, beheerd of
geëxploiteerd, en het zou te ver voeren om te stellen, dat de
honderd jaar geschiedenis van EEN ziekenhuis maatgevend kan zijn
voor het gehele Nederlandse ziekenhuiswezen. Men kan dé verschillen
heel duidelijk in.de architectuur herkennen, en ook in Zwolle
is dit te zien aan de beide ziekenhuizen, die nauwelijks tien
jaar in bouwperiode verschillen.
Zo is dus dit mooi uitgevoerde, stevig gebonden en zeer ruim geillustreerde
boek een schoolvoorbeeld geworden van een hybride,
een tussenvorm, een muilezel. Het is, afgezien van de poging om
een chronologische volgorde aan te houden, geen logisch opgezet
geheel geworden, maar een verzameling anecdotes, doorspekt met
hier en daar verspreide persoons- en exploitatiegegevens en incidenteel
een (meestal illustratieve) vergelijking met het heden.
Het is jammer om te moeten stellen, dat het belang van het ziekenhuis
om een ‘heus’ gedenkboek te: doen verschijnen het heeft
moeten afleggen tegen het belang van de uitgever, die een goed
verkopende en daardoor risicoloze uitgave het licht wilde doen
zien: een soort stripverhaal, weliswaar zonder tekstwolkjes, maar
wel geschreven in een stijl die onbegrijpelijk infantiel aandoet.
Voorbeelden hiervan zijn op vrijwel iedere pagina te vinden, zoals
de ‘heuse’ operatie (p.23); de orthopedist (=maatschoenmaker)
op pagina 119, waar waarschijnlijk een orthopaedisch chirurg
wordt bedoeld; het adjectief ‘steriel’ wordt in de tekst ‘rein’
terwijl het ‘bacterievrij’ moet zijn (p.84); en met de ‘heuse’
verpleegster op pagina 27 zal de schrijver waarschijnlijk een gediplomeerd
verpleegkundige bedoeld hebben. Het op pagina 116 afgebeelde
zusterhuis staat parallel aan de Philosofenallee en niet
aan de Rhijnvis Feithlaan, zoals het bijschrift vermeldt. Het getuigt
van weinig inzicht in de achtergrond van Staphorster polio
•epidemie’ om juist in verband met deze bevolkingsgroep van ‘de
duvel’ te spreken, ondanks de daarop in de tekst volgende goedpraterij.
Daarnaast vertoont de tekst een aantal niet te excuseren slordigheden,
zoals het abrupt afbreken van de anecdote waar men nog een
afsluitende alinea verwacht (zie bijvoorbeeld pp. 43 en 77). Het
tonnetjesstelsel heeft in de verste verte niets te maken met een
zielig kind; de prostitutie niets met Vitringa en de controverse
tussen hem en zijn collega Frank.
Dit allemaal is op zichzelf misschien nog niet zo erg; wat echter
veel zwaarder weegt (en hier heeft de redactie de kans om er nog
enigszins een gedenkboek van te maken volledig gemist) is, dat er
29
uitermate willekeurig is omgesprongen met de naamsvermelding bij
de vele foto’s. Deze zijn geheel systeemloos, de ene maal wel,
de andere maal niet opgenomen. Een appendix of aanvullend register
waarin alle namen (voor zover te achterhalen) vermeld hadden
kunnen worden zou het boek enige historische waarde hebben verleend.
De heer Eikelboom is, behalve op pagina 131, ook op pagina
86 afgebeeld: waarom niet vermeld ? Waarom moeten de artsen
op pagina 108 anoniem blijven”? Het boek zou aldus met een eenvoudig
naamsregister en vermelden van functies en datum van de
foto nog énige functie als gedenkboek hebbén kunnen krijgen. In
de huidige vorm ware zeker een naamsvermelding van portier Verhagen
op pagina 142 op zijn plaats geweest, een man die het ziekenfonds
(en de kleine particulier van die tijd) kapitalen heeft
bespaard door patiënten met oppervlakkig letsel naar hun huisarts
terug te sturen.
Het is verdrietig te moeten constateren, dat er ook nog historische
onjuistheden zijn vermeld. Het hongeroedeem in de vorige
eeuw op pagina 9 is vocht, dat uit de duim van de schrijver is
gezogen. Voedseldroppings hebben in de oorlog slechts tussen 29
april en 8 mei 1945 in het westen van ons land plaatsgevonden en
zeker niet ‘regelmatig’ zoals de tekst ons op pagina 97 wil wijsmaken.
De op pagina 101 afgebeelde pakjes cigaretten zijn in de
jaren 1941 – 1942 sporadisch uitgegooid. Er is in Zwolle DRIE
maal (buiten de vermelding op pagina 41) een landelijk medisch
congres gehouden (1857, 1881 en 1975) waarvan het tweede misschien
gezien moet worden als een soort.’beloning’ voor het. in
de boezem der Maatschappij Geneeskunst terugkeren van de Zwolse
artsen, die zich daaruit in 1861 hadden teruggetrokken als protest
tegen de wetgevingsplannen van Thorbécke op de uitoefening
der geneeskunst. De eerste cardioloog tenslotte, die in het
Sophia Ziekenhuis aantrad, was Van Deth en niet Enthoven.
Het is uitermate jammer dat er zoveel onjuiste gegevens zijn vermeld:
het maakt het boek, hoe aardig en leuk het dan ook als
kijkboek mag tonen, mét de voortreffelijke (hedendaagse kleuren-)
foto’s van staffotograaf Van Dam en de nette typografische verzorging,
vanuit historisch oogpunt tot een mislukte uitgave. Met
name de miserabele tekst, het ontbreken van ook maar een enkele
chronologische tabel of historisch overzicht en een aantal onnodige
en vooral slordige fouten maken het tot een werk, dat voor ‘.
de geschiedschrijving van Zwolle of als naslagwerk op de ‘spiegel
van een eeuw Nederlands ziekenhuiswezen’ van geen enkele betekenis
geacht moet worden.
30
MEDEDELINGEN
De oplettende lezer zal wellicht opgevallen zijn, dat het Tijdschrift
‘een andere letter’ heeft. In het eerste jaar werd getypt
op een geleende machine. Dankzij een subsidie van het Comité
Zomerzegels kon de vereniging een (gebruikte) electrische
typemachine aanschaffen. De letter is van het type Olivetti
Livius. Het oorspronkelijk getypte is verkleind naar 90%.
VOORZITTER LEGT DE HAMER NEER
De voorzitter van onze vereniging, N.D.B. Habermehl, treedt op
1 maart aanstaande af als bestuurslid. Hij is met ingang van die
datum benoemd tot chef lager en middelbaar nautisch onderwijs
van het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen. Hierdoor wordt
hij gedwongen zich in het westen des lands te vestigen, hetgeen
medio 1985 zal gebeuren. Hij acht het echter voor de vereniging,
zijn nieuwe functie en zichzelf beter om per 1 maart zijn werkzaamheden
voor de vereniging te stoppen.
Uiteraard wensen wij hem geluk met zijn nieuwe functie, maar zijn
vertrek zal een gevoelig verlies voor de vereniging betekenen. Als
één van de initiatiefnemers tot de oprichting van de vereniging
en later als voorzitter heeft hij grote inzet vertoond. Die inzet
werd in korte tijd beloond met een groot aantal leden en een goedlopende
vereniging. Daarnaast is hij een gedegen wetenschapper,
waarvan hij in het Tijdschrift en het Jaarboek menig bewijs heeft
geleverd. Wij zullen zijn organisatietalent en, in de bestuursvergaderingen,
bij bijeenkomsten en vertegenwoordigingen, zijn
leidinggevende capaciteiten missen, evenals de vele gezellige
uren bij hem en zijn vrouw thuis.
Nico en Jeannette bedankt! Het ga jullie goed.
Plaatsvervangend voorzitter.
Het voorzitterschap zal tot de algemene ledenvergadering worden
waargenomen door de secretaris, J. Hagedoorn.
LEZINGENCYCLUS “ZWOLLE IN DE MIDDELEEUWEN”
De lezingen die hét bestuur van de Zwolse Historische Vereniging
in 1985 organiseert, hebben “Zwolle in de middeleeuwen” tot onderwerp.
Het ligt in de bedoeling dat hierbij aandacht wordt geschonken
aan zowel de methode van het onderzoek en geraadpleegde
bronnenmateriaal als aan het uiteindelijke resultaat.
31
Vier sprekers hebben zich bereid verklaard een onderwerp voor
hun rekening te nemen. R. van Beek, als geen ander thuis op het
gebied van de archeologie, spreekt over het Zwolse bodemarchief,
in het bijzonder over de recente vondsten bij het voormalige
kasteel Voorst en bij de Diezerpromenade. Naast een groot aantal
dia’s die het betoog ondersteunen, zullen enkele opzienbarende
vondsten worden getoond.
De lezing van drs. F.C. Berkenvelder, directeur van de Gemeentelijke
Archiefdienst Zwolle, is gebaseerd op geschreven bronnen.
Op basis van deze bronnen geeft hij een korte schets van de Zwolse
geschiedenis in de late middeleeuwen om vervolgens de relatie
met de Hanze nader uit te diepen.
Het kunsthistorisch aspect wordt behandeld door drs. D.J. de
Vries. Deskundig op het gebied van de bouwkunst en de beeldende
kunst, laat hij mede aan de hand van dia’s iets zien van het
rijke kunsthistorische verleden van onze stad.
Aan de zieken- en armenzorg wordt door drs. N.D.B. Habermehl aandacht
geschonken. Het accent ligt hierbij op het Heilige Geestgasthuis,
Zwolle’s eerste ziekenhuis, het Heilige Kruisgasthuis,
gesticht ten behoeve van de melaatsen en het Pestengasthuis.
De lezingen, twee in het voorjaar en twee in het najaar, worden
gehouden in het gebouw van de Gemeentelijke Archiefdienst, Voorstraat
26 te Zwolle. De aanvangstijd is steeds 20.00 uur. De lezingen
zijn gratis toegankelijk voor leden en hun introducé(e)s.
Op een later tijdstip volgen de preciese data waarop de lezingen
worden gehouden.
Voor nadere informatie kunt U zich wenden tot N.D.B. Habermehl,
Philosofenallee 24, 8023 TB Zwolle (telefoon 038 – 53.91.91).
MEDEDELING GEMEENTELIJKE ARCHIEFDIENST ZWOLLE
De gemeente-archivaris, drs. F.C. Berkenvelder, heeft ons verzocht
de onderstaande mededeling te plaatsen.
Wegens personeelsinkrimping als gevolg van de bezuinigingen ziet
de Gemeentelijke Archiefdienst Zwolle zich helaas genoodzaakt de
serviceverlening aan het publiek te beperken.
De openingstijd van de studiezaal zal met anderhalf uur per werkdag
moeten worden teruggebracht.
Met ingang vai. 1 januari 1985 zal.de studiezaal derhalve voor het
publiek uitsluitend geopend zijn:
3 2 . . • • ••• . .
00 maandag tm vrijdag 10.00 – 12.30 uur en
• . 13.30 – 17.00 uur . … .
00 dinsdagavond 19.00 – 22.00 uur
(voorwaarden bij de archiefdienst te vernemen).
NEERGESTORTE VLIEGTUIGEN ZWOLLE 1940 – 1945
De heer J.L. Schotman, Melissepad 8, 8042 HV. Zwolle (telefoon
038 — 21.56.65) speurt al jaren naar gegevens over neergestorte
vliegtuigen in het gebied Zwolle/Zwollerkerspel tijdens de oorlogsperiode
1940/1945. Wie hem kan helpen met gegevens, ooggetuigenverslagen,
foto’s, restanten enz. wordt verzocht contact
op te nemen met de heer Schotman.
TENTOONSTELLINGEN 1985 PROVINCIAAL OVERIJSSELS MUSEUM
18.01 – 17.03 FELIX
Een tentoonstelling over het werk van deze
Zwolse schilder met speciale aandacht voor
de Zwolse vestingwerken.
02.02 – 19.05 KINDERPRENTEN
04.05 – 12.05 ZWOLLE TIJDENS DE BEZETTING
Een tentoonstelling, georganiseerd door de
Zwolse Historische Vereniging, over het ge-
. . wöne leven in Zwolle tijdens de oorlog van
;•••••••• 1940 – 1945. –
24.05-09.08 STADSPLATTEGRONDEN .
— .. ..06 – .. .07 , VOORWERPEN UIT OVERIJSSELSE SYNAGOGEN
09.08-17.08 KERMISTENTOONSTELLING
De geschiedenis van muziek op de kermis.
…09 -…11 MODERNE ARCHITECTUUR IN OVERIJSSEL
…12- …02/86 WEESHUIZEN IN OVERIJSSEL
De exacte data worden te zijner tijd in de pers bekend gemaakt.
Leden van de Zwolse Historische Vereniging hebben op vertoon van
hun ledenkaart gratis toegang tot het Provinciaal. Overijssels Museum.
Dit geldt ook voor huisleden (jaarcontributie f 7,50).
Voor meer inlichtingen over de tentoonstellingen kunt Ü contact
opnemen met educatief medewerker Peter Paul Kerpel, telefoon 038-
2T.46.5o.. .•;. ••. .-•• .’•.’

Lees verder

Zwolse Historisch Tijdschrift 1985, Aflevering 2

Door 1985, Aflevering 2, Afleveringen, Jaartal, Overig, Zoek in ons tijdschrift

ALS ££JN
JJN DE
MAALSTROOM
T T ” – ; . : • – • Zwolle tijdens de
tweede wereldoorlog i

ALS ££N
STKOOTJ£
JJN DE
JVIAALSTKDOJV]
Zwolle tijdens de
tweede wereldoorlog
onderredactie van:
J.Hagedoorn
W.A.Huijsmans
I. Wormgoor
A. van der Wurff
Zwolle 1985
CIP-gegevens Koninklijke Bibliotheek Den Haag
Als
Als een strootje in de maalstroom : Zwolle tijdens de tweede wereldoorlog
/ red. J. Hagedoorn … [ et al. ; foto’s I. Wormgoor … et
al.] . – Zwolle : Zwolse Historische Vereniging. – Foto’s
Met lit. opg.
ISBN 90-71099-03-2
SISO over 938.1 UDC 949.2 8000 “1940/1945”
Trefw.: Zwolle ; Wereldoorlog II.
Colofon:
Omslagontwerp: B.Oost
De letter van de titel is gemaakt met behulp van een sjabloon dat in de tweede wereldoorlog
gebruikt is bij de vervaardiging van het illegale blad Luctor et Emergo,
dat in de Zwolse regio verspreid werd. De foto toont het silhouet van Zwolle rond
1940.
Foto’s: I.Wormgoor, J.Hagedoorn en de gemeentelijke fotodienst J.P. de Koning.
Zet- en drukwerk: Administratie- en dienstencentrum “de Sassenpoort” te Zwolle.
Copyright © 1985, Zwolse Historische Vereniging.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden
door middel van druk, fotocopie, microfilm of op welke andere wijze dan
ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
INHOUDSOPGAVE
Ten Geleide door J.C.H.Blom 7
Als een strootje in de maalstroom 9
Oorlog en bevolkingsgroei, Zwolle 1930-1955
door Jan Demmer, Martin Verboom en Jaap Hagedoorn 18
Met de neus in de boeken
door Jaap Hagedoorn 31
Gezag en vrijheid door Berend Meijering 47
De N.S.B, in Zwolle voor 1940
door Bert Benthem en Bert Edel 62
Geen daden, maar woorden
door Nico Habermehl 78
De joodse Duitse vluchtelingen in Zwolle, 1933-1943
door Iet Vierstraete-Erdtsieck 89
Een mens die jood was
door Jaap Hagedoorn 112
De Centrale Keuken te Zwolle, 1941-1945
door Janet Dijk en Erna Reuver 126
Mogelijk vergeven, vergeten nimmer meer
door Rianne Last en Monique Raggers 145
Illustratieverantwoording 155
De auteurs 156
daartegen centraal, geleidelijk krijgen nu ook de maatschappelijke structuur en verhoudingen,
in hun ontwikkeling onder invloed van een reeks van factoren werkzaam
in het tijdvak 1940-1945* veel aandacht.
Bij de aanvaarding van mijn ambt als hoogleraar in de Nederlandse geschiedenis
heb ik in dit verband onder meer gepleit voor „een systematische beschrijving en
analyse van de stemming onder de bevolking, de mentaliteit en de wijze waarop de
omstandigheden en gebeurtenissen in de periode mei 1940 – mei 1945 werden beleefd”
en ook voor bestudering van de geschiedenis van het dagelijks leven in deze
jaren. * Lokale geschiedenis kan daarbij een belangrijke rol spelen. Lokaal onderzoek
heeft immers meer mogelijkheden om dicht bij de concrete werkelijkheid van
de massa’s van de bevolking te komen dan onderzoek dat zich vooral richt op de
gebeurtenissen op het centrale landelijke niveau. Om het dagelijks leven in al zijn
trivialiteiten, die echter voor elk afzonderlijk individu van het allergrootste belang
waren, te betrappen kan men de onderzoekseenheid bij wijze van spreken niet
klein genoeg maken. Wat betekende nu precies het uitbreken van de oorlog, de
komst van de bezetter en de reeks van maatregelen gedurende de jaren 1940-1945
voor de gewone burger? Kon hij zijn gewoontes, routines, wellicht zijn sleur, voortzetten?
Of veranderde hij,-al dan niet uit vrije wil, zijn leven? Zo ja, hoe dan precies,
wanneer en onder welke invloeden? Dat zijn, mijns inziens boeiende, vragen
waarop het niet altijd gemakkelijk te geven antwoord wellicht bij uitstek door
lokaal onderzoek gegeven kan worden. .•>•’•
Vandaar dat ik met veel genoegen deze bundel studies over Zwolle tijdens de
tweede wereldoorlog van dit Ten Geleide voorzie. Hij vormt een welkome bijdrage
— vanzelfsprekend zonder het laatste woord te spreken — tot concreter en gedetailleerder
en dus tot beter en dieper inzicht in de geschiedenis van Nederland in de
periode 1940-1945.
Amsterdam, januari 1985
1 J.C.H. Blom, In de ban van goed en fout? Wetenschappelijke geschiedschrijving over de bezettingstijd
in Nederland (Bergen 1983) 18e.v.
8
ALS EEN STROOTJE IN DE MAALSTROOM
Inleiding
In het voorjaar van 1985 wordt herdacht dat Nederland 40 jaar tevoren werd bevrijd
van de Duitse bezetting. In die lente van 1945 kwam er een eind aan vijfjaar
onvrijheid, knechting en vervolgingen. De herdenking van de bevrijding van Zwolle
was voor de Zwolse Historische Vereniging aanleiding om een bundel met artikelen
over Zwolle in oorlogstijd te laten verschijnen.l
Als uitgangspunt voor deze studie kozen wij de rede van dr. J.C.H.Blom, die hij
uitsprak bij de aanvaarding van het ambt van gewoon hoogleraar in de geschiedenis
sedert de Middeleeuwen aan de Universiteit van Amsterdam.2 Hij is de laatste jaren
naar voren gekomen als spreekbuis van een groeiende groep historici die zich af wil
vragen, welke invloed de tweede wereldoorlog op de Nederlandse samenleving heeft
gehad. Dus niet zo zeer de oorlog als „ijkpunt in de tijd zien”, zoals hij in zijn Ten
Geleide bij deze bundel zegt, maar de bezettingsperiode beschouwen als fase in de
ontwikkeling van de samenleving over langere duur. Blom pleit hierbij vooral voor
systematisch onderzoek op locaal niveau. In deze bundel zullen wij enige antwoorden
zoeken op de vraag, wat er in Zwolle als gevolg van de bezetting veranderde
voor de samenleving en het individu, die als een strootje in de maalstroom van de
grote wereldbrand werden meegezogen, vaak niet in staat zich tegen de gang van
die stroom te verzetten.
De jaren 30
Zwolle was in de jaren 30 een middelgrote provinciehoofdstad met ruim 40.000 inwoners.
De stad was vooral een markt- en dienstencentrum voor het omringende
platteland en de gehele provincie. De ontwikkeling van de industrie was achtergebleven,
op de vestiging van een Centrale Werkplaats van de Nederlandse Spoorwegen
na, die aan ongeveer 1000 mensen werk bood. Het Zwolse stadsbestuur had in de
eerste 30 jaar van deze eeuw verzuimd het economisch leven, met name op industrieel
gebied, enigszins te stimuleren. Dit betekende dat de stad, ondanks de
toestroom van grote aantallen mensen van het omringende platteland, voor vele,
vooral jonge, zich ontwikkelende gezinnen slechts een tussenstop naar het westen
van het land betekende. Zwolle had kortom geen mogelijkheden om het groeiende
aantal eigen en de toestromende nieuwe inwoners voldoende werk te bieden.3 In
het navolgende demografische onderzoek zien we dan ook naast een hoog vestigingscijfer
een hoog vertrekcijfer, een situatie die tot na de tweede wereldoorlog
zou voortduren. Deze ontwikkeling beperkte de bevolkingsgroei in het vooroorlogse
Zwolle.
De economische crisis van de jaren 30 sloeg ook in Zwolle toe. De nood duurde
hier langer dan in de rest van Nederland. De sluiting in 1938 van de al eerder genoemde
Centrale Werkplaats beroofde velen van werk en noodzaakte anderen uit
Zwolle te vertrekken. De Zwolse werkgelegenheid was nauwelijks genoeg voor de
bevolking en kon de vrijkomende arbeidskrachten geen werk bieden, zodat die
moesten vertrekken of armoe lijden. Dit had tot gevolg dat ook de middenstand
een gevoelige klap kreeg. Zij verloor een deel van haar klanten, terwijl andere klanten
minder te besteden hadden; ook de middenstand zag haar inkomsten dalen. De
overheidsmaatregelen tegen de gevolgen van de crisis, bezuinigingen, het handhaven
van de gouden standaard, bescherming van de eigen markt, verhoging van de belastingdruk,
en de steun voor werkelozen, brachten geen oplossing, wat weerstand
opriep onder de bevolking. Dit verzet uitte zich ook op politiek gebied, wat bij de
statenverkiezingen van 1935 vooral in het voordeel werkte van de fascistische
Nationaal-Socialistische Beweging. In het artikel over de N.S.B.-aanhang in Zwolle
wordt bewezen dat de Beweging vooral steun kreeg uit de gegoede kringen en de
middenstand. Binnen deze twee groepen werden de sociale en economische veranderingen
die plaatsgevonden hadden, door velen als een bedreiging van de eigen
positie ervaren. De Zwolse aanhang van de N.S.B, was echter niet zo groot als de
landelijke.
Anderen bestreden het opkomend fascisme, zoals blijkt uit het artikel over de
antirevolutionaire kiesvereniging te Zwolle. Al vroeg wezen enkelen uit deze vereniging
de totaliteitseis van het nationaal-socialisme af, vooral om de prioriteit die
deze beweging toekende aan het staatsbelang boven het belang van de wil van God.
Weer anderen vreesden de nationaal-socialisten, vooral de, in de ogen van de laatsten
minderwaardige en rasvijandigej joden. Het op het dagboek van een joodse
Zwollenaar gebaseerde artikel spreekt over de spanningen en angsten die deze man
als gevolg van het opkomend fascisme en de oorlogsdreiging doormaakte. „Op wie
ontlaadt zich de opgehoopte spanning?”, zo vraagt hij zich af, om te concluderen
dat de joden er slachtoffer van zullen worden. Een ander artikel belicht het lot van
een groep die de antisemitische gevolgen van het fascisme aan den lijve hadden
ondervonden: de joodse Duitse vluchtelingen, die vanaf 1933 en vooral na de
Kristallnacht van 1938 naar Nederland kwamen. Zij werden door de overheid aan
hun lot overgelaten, als zij al toestemming kregen om hier te mogen verblijven.
Alleen van particulieren, en dan met name van joodse zijde, konden zij steun
verwachten.
De economische recessie bracht grote armoede en welstandsvermindering onder
de bevolking, ook in Zwolle. De overheid en particuliere instanties verleenden steun
aan de werklozen en armen, hetzij in financiële vorm, hetzij door het starten van
10
werkverschaffingsprojecten. Een curieus vooroorlogs sluitstuk op deze steunverlenende
instanties was de Commissie voor Geestelijke en Moreele Herbewapening,
die in 1939, zoals elders, in Zwolle in het leven werd geroepen. De ideeën waar de
Commissie zich op beriep, eenheid en een gezamenlijke, op ideële gronden gebaseerde
aanpak van de eigentijdse problemen, bleken al gauw een illusie. De werkzaamheden
van de Commissie richtten zich uiteindelijk op het inzamelen van
gelden om hier een soort liefdadigheid mee te bedrijven. Pas na de tweede wereldoorlog
zou het probleem van de sociale voorzieningen door de overheid op meer
afdoende wijze worden opgelost. Van eenheid bleek ook geen sprake. De bevolking
was nauwelijks bereid het werk van de Commissie financieel te steunen. Pas onder
druk van de Duitse bezetting groeide er in de oorlogsjaren een gevoel van eenheid
onder een groot deel van de bevolking, dat echter vrij snel na het einde van de
oorlog verdween.
De bezetting van Zwolle op 10 mei 1940
11
Van 1940 tot 1945
Op 10 mei 1940 viel een Duitse legermacht zeer onverwacht Nederland binnen. Om
vier uur ’s middags werd Zwolle zonder incidenten door Duitse stoottroepen bezet.
De verwarring was groot, zo blijkt uit het al eerder genoemde dagboek van
Nico Herschel. Men was overdonderd. Van enige paniek blijkt uit een verslag van de
gemeentelijke dienst voor sociale zaken. Deze dienst verleende in de eerste oorlogsdagen
f. 60.000,- aan voorschotten aan particulieren. Na de eerste paniek keerde
echter de rust weer. Het bovengenoemde verslag meldt dat binnen een week alle
tewerkgestelden op de werkverschaffingsobjecten terugkeerden. Nico Herschel, die
in Arnhem werkte, maar in de eerste oorlogsdagen naar Zwolle reisde, keerde na
een kort verblijf weer naar Arnhem terug. Nederland was bezet en de bezetter liet
zich (nog) van een goede kant zien. Het is nu zaak vast te stellen in hoeverre de
bezetting invloed op de Zwolse samenleving uitoefende.
Voor twee groepen trad met de bezetting een verandering van hun positie in.
De N.S.B., en daarmee haar leden, kwam aan de kant van de bezettende macht te
staan. Vanaf het moment van de bezetting werden N.S.B.-ers door velen als handlangers
van de bezetters gezien. Vanaf juni 1940 deden zich in verschillende wijken
van de stad kleine ordeverstoringen voor. Het publiek nam namelijk ‘geregeld’ een
vijandige houding aan bij activiteiten van geüniformeerde N.S.B.-ers en W.A.-ers,
zoals het verspreiden van propagandadrukwerk?
De andere groep, de joodse Nederlanders en vluchtelingen, zag zich steeds verder
in een hoek gedrukt en geïsoleerd van de rest van de Nederlanders door verboden,
registratie en deportatie. De vraag is hoevelen hun lot beseften. De joodse
vluchtelingen zullen zich geen illusies gemaakt hebben over de bedoelingen van het
hen bekende nazi-regiem. Nico Herschel aanvaardde de hem opgedrongen nieuwe
verhoudingen. Hij probeerde daar binnen een nieuwe toekomst op te bouwen. Drie
jaar na het begin van de bezetting was de joodse gemeente van Zwolle vernietigd,
haar leden vermoord, ondergedoken of in concentratiekampen bijeengedreven.
De demografische ontwikkeling week in de eerste oorlogsjaren nauwelijks afvan
die in de laatste vooroorlogse jaren, zoals in het desbetreffende artikel te lezen valt.
In de voedselvoorziening trad voorlopig geen belangrijke wijziging op, met uitzondering
van de invoering van een algemeen distributiestelsel voor een groeiend aantal
produkten. Uit voorzorg werd in april 1941 een Centrale Keuken in gebruik genomen,
waar goedkope en voedzame maaltijden werden bereid. Slechts vijf procent
van de Zwolse bevolking betrok regelmatig eten van deze keuken. Ook het artikel
over het bibliotheekgebruik laat in de eerste bezettingsjaren geen verandering in dit
gebruik zien. Het vooroorlogse leven leek zich te continueren. In de antirevolutionaire
kiesvereniging ontstaan kort na het begin van de oorlog ideeën van verzet
tegen de bezettende macht. Deze ideeën konden echter niet uitgewerkt worden,
omdat de vereniging in de loop van het eerste bezettingsjaar gedwongen werd haar
activiteiten te staken.
Pas na 1941 zien we veranderingen optreden. Onder de Zwolse bevolking heerste
regelmatiger onrust. Op de vordering van 434 fietsen in juli 1942 werd zeer
scherp gereageerd, alhoewel zich geen ongeregeldheden voordeden. Vanaf februari
tot en met mei 1943 was de stemming onder de bevolking merkbaar onrustig, als
gevolg van de arrestatie van enkele scholieren, geruchten over de inzet van Nederlandse
arbeidskrachten in Duitsland en de terugvoering in krijgsgevangenschap van
het beroepskader van het voormalige Nederlandse leger. Op 30 april 1943 brak naar
aanleiding van dit laatste een algemene staking uit, zoals elders in Nederland, in
verschillende bedrijven en openbare diensten. Als represaille werden 26 personen
van hun bed gelicht, waarvan er 20 naar het strafkamp Vught werden vervoerd, en
werd het politiestandrecht afgekondigd. De openbare rust en orde keerden weer
in Zwolle.’
Eind 1944 zien we pas een ontregeling ontstaan in het Zwolse openbare leven,
als gevolg van de oorlogsdreiging na de invasie in juni 1944. Het aantal sabotagedaden
nam toe, evenals de represaillemaatregelen door de bezetters. Het onderwijs
stagneerde door de vordering van de gebouwen door de Wehrmacht. Bedrijven
moesten sluiten door de wegvoering van arbeidskrachten en een tekort aan brandstoffen
en elektriciteit, die ook maar mondjesmaat aan de bevolking geleverd werden.
De aanvoer van goederen stagneerde en er ontstonden problemen in de voedselvoorziening.
Deze chaos en ontwrichting werd groter naarmate de bevrijding
van Zwolle, in april 1945, dichterbij kwam.
Onder deze omstandigheden zien we na 1941 veranderingen optreden in de
demografische ontwikkelingen. Het huwelijkscijfer voor 1942 was hoog, wat mede
een oorzaak was van de stijging van het geboortencijfer voor 1942 en 1943. Het
huwelijkscijfer was na deze piek tot 1945 dalende. Het geboortencijfer stabiliseerde
zich op het hoge niveau van 1942. De schaarste en de verzwakking van de Iichaamsconditie
begon zich vanaf 1943 in het sterftecijfer af te tekenen. Het was tot 1946
stijgende. De schaarste was echter tot eind 1944 niet nijpend, zo blijkt uit het
Centrale-Keukenonderzoek. Daarna werd de voedselvoorziening slechter en in
maart 1945 at een kwart van de Zwollenaren dagelijks maaitijden van de Centrale
Keuken. Deze maaltijden zuilen, gezien de schaarste, van mindere kwaliteit zijn
geweest dan in de voorgaande jaren. Een hongersnood, zoals in het westen van
Nederland, heeft in Zwolle echter niet geheerst; het Zwolse sterftecijfer bleef onder
het landelijke.
Een probleem voor velen was inmiddels de besteding van de vrije tijd. Maatregelen
van de bezetters maakten verschillende activiteiten onmogelijk of minder
13
t
April 1945: een vluchtende Duitser
interessant, zoals uit het onderzoek naar de Zwolse leesgewoonten in oorlogstijd
naar voren komt. Velen grepen naar een boek en vanaf 1942 stegen de aantallen
leden en uitleningen dan ook drastisch. Een gebrek aan voldoende aanvoer van
nieuwe boeken verhinderde veelal, dat de lezers de boeken kregen die ze graag
wilden lezen: het jaarlijks aantal gelezen boeken per lid daalde tot 1946.
We kunnen dus stellen, dat de invloed van de bezetting op de Zwolse samenleving
vanaf 1942 merkbaar werd. De continuïteit met de voorgaande periode werd
verbroken. Chaos, ontwrichting, schaarste en verharding van de standpunten van de
bezetters en hun tegenstanders — toenemende sabotage, represaille en liquidering —
kenmerkten het laatste oorlogsjaar, vanaf de zomer van 1944 tot de bevrijding.
14
Bevrijders in de Diezerstraat
Na de bevrijding
Op 14 april 1945 werd Zwolle in de loop van de morgen bevrijd. Van twee kanten,
Assendorp en de Wipstrik, trokken de bevrijders Zwolle binnen. ,,De zo vurig verlangde
bevrijding Verwekte onder de bevolking grote vreugde. De Canadezen werden
met gejuich binnengehaald”, zo meldt het Verslag van de toestand der gemeente
Zwolle.9 Daarna werd begonnen met de arrestatie van N.S.B.-ers en andere daarvoor
in aanmerking komende personen. De chaotische toestand die voor 14 april
bestaan had, bleef intussen bestaan. De goederenverzorging kwam met moeite op
gang en bleef nog tot juli 1945 ongunstig. Gas en elektriciteit werden niet meer
geleverd. Het telefoonverkeer was lamgelegd door vernieling van de centrale. Van
werkhervatting kwam aanvankelijk niets, laat staan van werkverruiming. Burgers
werden lastig gevallen of mishandeld door al dan niet dronken militairen.10
De herwonnen vrijheid zorgde echter voor een euforie. De problemen zalmen
dan ook in vele gevallen op de koop toe hebben genomen. De aanstaande bevrijding
en dit feit zelf zorgden voor een geboortengolf, die nog vergroot werd door het
15
Ook na de bevrijding was er gebrek, onder andere aan water
huwelyk e r!’ d a t ™ april 1945 werd gesloten. De invloed van deze
^H ? at h 6 t s t e r f t e c iJf e r n a aprü 1945 daalde. Stierven er
^wlede en i rH t ‘ T ‘ V16r m a 3 n d e n V3n d a t j a a r n°8 2 4 3 m e n s e n ‘ « het
tweede en derde trimester waren er dat nog 170 respectievelijk 160. Deze ontwikkeling
en de afname van het vestigingsoverschot na 1945 zorgden voor een compleet
nieuwe ontwikkeling op demografisch gebied. De Zwolse bevolking groeide na
de oorlog voornamelijk door het geboortenoverschot, terwijl voor die tijd het
vestigingsoverschot eveneens van belang was voor de bevolkingsgroei. Toen de
situatie zich in de late jaren 40 stabiliseerde, was het geboortecijfer hoger dan
r/dicht ? htSter,fteCiJfer lager nog dichter by elkaar kwamen te lig’ g^enn.als de vestigm»; en v e r t S t o X S
f ^ S r Ü T J r ? kWam n a iUnl 1945 Weef °P gang- Hoewel het distributief
b!ftaan’ m a g d e S l u i t i n g v a n d e G e n t r a l e Keuken in december
nortfe % i°r ^ ^ f ^ 6 v e r m i n d e r ^ van het dagelijks aantal
7 1 P n V°e . S! ” ^ t 6 k e n Van e e n g u n s t iëe ontwikkeling in die voorzyn.
De vrye tyd ten slotte kon na april 1945 weer met een veelheid aan
16
middelen gevuld worden, wat merkbaar was in het bibliotheekgebruik. Ook hier
vinden we een ontwikkeling die niet aansloot bij die in voorgaande periode. De
ledentallen en de aantallen uitleningen bleven op een hoger niveau dan het vooroorlogse.
Besluit
Afsluitend kan gesteld worden, dat de bezetting van Nederland tussen 1940 en
1945 belangrijke invloed op de Zwolse samenleving heeft uitgeoefend. Die invloed
werd pas vanaf 1942 duidelijk. Daarvoor vertoonden de onderzochte ontwikkelingen
nauwelijks afwijkingen van die in de laatste vooroorlogse jaren. Het continuïteitselement
bleek vrij groot. Pas na 1941 werd die continuïteit doorbroken. Na
1945 ontstonden opnieuw andere ontwikkelingen, die niet op de vooroorlogse of
die in de bezettingsperiode aansloten. Of deze breuken, rond 1942 en in 1945, ook
op andere dan dé onderzochte gebieden te constateren zijn, zal verder onderzoek
moeten leren.
1 Deze bundel kwam mede tot stand dankzij onderzoek dat werd verricht door studenten van
de Christelijke Lerarenopleiding te Zwolle. Hun namen zijn achterin de bundel opgenomen.
2 J.C.H. Blom, In de ban van goed en fout? Wetenschappelijke geschiedschrijving over de bezettingstijd
in Nederland (Bergen 1983).
3 J.Ch.W.Verstege, ‘Demografische structuur’ in: Rapport betreffende een onderzoek naar de
welvaartsbronnen van de gemeente Zwolle, L. van Vuuren ed. (Zwolle 1939) 188-216.
4 Verslag van de toestand der gemeente Zwolle 1940-1945 (Verslag) (Zwolle z.j.) VI, I, 1.
* Ibidem, XII, 1.
6 Zie noot 4.
7 Verslag, VI, 1,2-3.
8 Ibidem, 7.
9 Ibidem, 5.
10 Ibidem, 7.
17
OORLOG EN BEVOLKINGSGROEI, ZWOLLE 1930-1955
door Jan Demmer, Martin Verboom en Jaap Hagedoorn
Inleiding
In een bundel waarin de nadruk ligt op de vraag in hoeverre de tweede wereldoorlog
invloed heeft uitgeoefend op de Zwolse samenleving mag een onderzoek naar de
groei van de bevolking niet ontbreken. Naast de vraag of de bezettingsperiode al
dan niet een breukvlak in de demografische ontwikkelingen teweeg bracht, kan
men zich ook afvragen of er verband bestaat tussen de in oorlogstijd optredende
verslechtering van de voedselvoorziening en de lichaamsconditie en de spanningen
op politiek, economisch of militair gebied of juist de ontlading daarvan enerzijds
en de bevolkingsgroei of -afname anderzijds. De vraag bijvoorbeeld of men zal
verhuizen of zal trouwen hangt immers nauw samen met de beoordeling van de
eigen levensomstandigheden en de verwachtingen die men daaromtrent koestert?
In deze bijdrage zal daarom onderzocht worden hoe de Zwolse geboorte-,
huwelijks-, sterfte-, vestigings- en vertrekcijfers zich ontwikkelden tussen 1930 en
1955. Daarbij zal vooral bekeken worden in hoeverre de oorlogsperiode een breuk
in de demografische ontwikkelingen tot gevolg had en of de bovengenoemde invloeden
in de Zwolse cijfers terug te vinden zijn. De gegevens voor de eerste drie
cijfers zijn verkregen door het turven van de geboorten uit in Zwolle woonachtige
echtparen, het aantal in Zwolle gesloten huwelijken en de sterfte onder de Zwollenaren.
De cijfers van vestiging en vertrek zijn afkomstig uit de Verslagen van de
toestand der gemeente Zwolle en uit de archieven van de Sociografische Dienst van
de gemeente Zwolle. Alle getallen zijn weergegeven in promilages van de gemiddelde
bevolking in het desbetreffende jaar, dit om de gevolgen van sterke schommelingen
in de bevolkingsgroei te ondervangen.1
Geboorten
Als we aan de hand van grafiek I de vraag moeten beantwoorden of er in Zwolle in
de onderzochte periode van continuïteit of discontinuïteit van het geboortencijfer
sprake was, dan kan er maar één antwoord mogelijk zijn: discontinuïteit. Het geboortencijfer
na de oorlog sloot niet aan bij de vooroorlogse ontwikkeling. Sterker
nog, ook als we verder achter- en vooruit kijken, dan blijkt dat er na 1945 een
compleet andere ontwikkeling ontstond. Het geboortencijfer kwam op een hoger
niveau te liggen dan voor de oorlog. Pas het cijfer voor 1955 kwam in de buurt van
het cijfer voor 1930. Dit zouden wij geen continuïteit willen noemen. Bovendien
18
35-,
30-
25_
20_-
10-
5 _
1930 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55
De ontwikkeling van het geboortencijfer, 1930 -1955
blijkt uit de grafiek, dat die discontinuïteit met de vooroorlogse ontwikkeling pas
in 1943 begon. De cijfers van de eerste oorlogsjaren wijken nauwelijks af van de
cijfers voor 1938 en 1939; 1940 betekende dus aanvankelijk geen breuk, 1945 wel.
Opvallend is nog, dat het Zwolse geboortencijfer tot 1943 ver achter bleef bij
het landelijke. Eén van de voornaamste oorzaken hiervan moet gezocht worden in
het hoge vertrekcijfer onder de jonge, zich nog ontwikkelende gezinnen.2 Deze ontwikkeling
zal op de langere duur invloed hebben gehad op de samenstelling van de
Zwolse bevolking.
Huwelijken
Met enige reserves zouden wij kunnen zeggen, dat de ontwikkeling van het naoorlogse
huwelijkscijfer in de lijn van de vooroorlogse ontwikkeling lag. Een lichte
stijging, met terugvallen, zette in 1937 in en duurde tot en met 1940; vanaf 1948
lijkt deze ontwikkeling doorgezet te worden, ook hier met de nodige pieken en
dalen. De hoge cijfers voor de jaren 1946 en 1947 staan op zich zelf en hadden,
19
15
0
5 _
1930 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55
De ontwikkeling van het huwelijkscijfer, 1930-1955
zoals wij nog zullen zien, niets te rnaken met ontwikkelingen over langere tijd. Het
huwelijkscijfer lag in de onderzochte periode meestal iets onder het landelijke.
Sterfte
Bij de berekening van het sterftecijfer is alleen uitgegaan van het aantal overleden
Zwollenaren. Levenloos geboren kinderen, waarvan in de overlijdensregisters melding
wordt gemaakt, zijn niet meegerekend. Ook in het geval van het sterftecijfer
kunnen we in de onderzochte periode niet van een continue ontwikkeling spreken.
Het naoorlogse cijfer ligt duidelijk onder het vooroorlogse. Bovendien was het na-
‘ 5 – ,
10
5 _
1930 31 32 33 34 35 , 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 4 7 – 4 8 49 50 51 52 53 54 55
De ontwikkeling van het sterftecijfer, 1930-1955
20
oorlogse cijfer dalende, terwijl het cijfer vóór 1940 rondom een redelijk stabiel
peil bleef schommelen. Het piekje van 1949 berust waarschijnlijk op een dubbeltelling
van het aantal levenloos geboren kinderen in de gegevens van de Sociografische
Dienst.„Na correctie zou het cijfer op 7,6 pro mille komen te liggen, een
acceptabel getal in vergelijking met 1948 en 1950.
Vestiging en vertrek
Opvallend bij de beschouwing van dezer cijfers zijn de sterke schommelingen waaraan
de ontwikkeling van de beide getallen vóór 1940 onderhevig was. Over het
algemeen valt uit de grafiek te concluderen, dat het naoorlogse niveau ook hier iets
lager lag dan het vooroorlogse. Dit betekende dat de samenstelling van de Zwolse
bevolking na 1946 minder sterk wisselde dan ervoor. Bovendien lagen de cijfers van
vertrek en vestiging na 1945 dichter bij elkaar dan voor 1940. Dit betekent, dat het
vertrek- of vestigingsoverschot afnam, zodat vertrek en vestiging minder invloed op
de bevolkingsgroei uitoefenden dan voor de oorlog. Twee merkwaardigheden moeten
hier nog genoemd worden. In de eerste plaats valt de enorme piek in het
vertrekcijfer in 1937 en 1938 op. Deze werd veroorzaakt door de opheffing van de
Centrale Werkplaats van de Nederlandse Spoorwegen te Zwolle, waardoor vele
werknemers en hun gezinnen Zwolle noodgedwongen verlieten. Ten slotte kan
geconstateerd worden, dat er vanaf 1954 een vertrekoverschot was, een ontwikkeling
die na 1955 doorzette. Dit betekende dat de bevolkingsgroei afgeremd werd.
De oorlogsjaren
Nu dient onderzocht te worden in hoeverre de gebeurtenissen tussen 1940 en 1945
invloed uitoefenden op de ontwikkeling van de bovengenoemde demografische
cijfers. Vooraf dient een opmerking gemaakt te worden over het gebruik van het
geboortencijfer bij dit onderzoek.
Bij een onderzoek naar de invloeden op en de ontwikkeling daardoor van Tiet
geboortencijfer, moeten wij niet uitgaan van het aantal geboorten, maar juist van
het aantal concepties dat tot een geboorte leidde. Immers, als er van beïnvloeding
sprake is, dan heeft die veel meer effekt op het aantal concepties dan op het aantal
geboorten. Niet dat men, zoals tegenwoordig, de omvang van het eigen kindertal in
belangrijke mate zelf kon bepalen, maar het is een bekend verschijnsel, dat vrouwen
als gevolg van zware spanningen of een slechte lichamelijke conditie verminderd
vruchtbaar kunnen zijn. Daarnaast kan men zich afvragen, in hoeverre de beoordeling
van de eigen levensomstandigheden de al dan niet toekomstige ouders tot het
voorkomen of uitstellen van conceptie heeft gedwongen.
In de bezettingsjaren was het conceptiecijfer heftig in beweging. Bleef het
21
80
70 _
60 _
50 _
40 _
30 _
20 _
10 _
VESTIGING
930 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55
20 _
30 _
40 _
50 _
60 _
70 _
80 _
VERTREK
22 De ontwikkeling van het vestigings- en vertrekcijfer, 1930-1955
25_
20.
5 _
1930 31 32 33 .34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
De ontwikkeling van het cónceptiecijfer, 1930-1955
cijfer in 1940 en 1941 rond het niveau van 1938 en 1939 zweven, in 1942 en
1943 steeg het geweldig. Een eerste oorzaak moet gezocht worden in het grote
aantal huwelijken dat in 1942 werd gesloten. Blijkbaar waren er aanstaande echtparen,
die hun in 1940 of 1941 voorgenomen huwelijk uitstelden tot betere tijden.
Het huwelijkscijfer was in die jaren namelijk dalende. Toen die betere tijden in
1942 nog niet waren gekomen, besloten velen niet langer te wachten met een
huwelijk. In 1943 zien we weer een terugval van het huwelijkscijfer. Veel van de,
als gevolg van de concepties die in 1942 en 1943 plaatsvonden, in 1942, 1943 en
1944 geboren kinderen, zullen dus eerstgeborenen zijn geweest.
Een tweede oorzaak van het hogere conceptiecijfer in 1942 en 1943 kunnen
betere toekomstverwachtingen zijn geweest. Het naziregiem kreeg in deze jaren
enkele tegenslagen te verwerken. Het Duitse zesde leger werd begin 1943 bij Stalingrad
verslagen, in oktober 1942 was het geallieerde offensief in Afrika begonnen en
in september 1943 capituleerde Italië. Dé toekomst zag er dus in de loop van 1943
niet ongunstig uit. Het Verslag over de toestand der gemeente Zwolle over de
oorlogsjaren spreekt over een opgewekte stemming onder de bevolking in juli 1943.
In september, na het bekend worden van de capitulatie van Italië, heerste er een
uitbundige stemming en werd de verwachting uitgesproken, dat dit een zeer beslis-
23
sende invloed zou hebben op de verdere oorlogsontwikkeling. „De algemene opinie
was thans dat de oorlog spoediger beëindigd zou zijn dan totnutoe werd ver-wacht”.3
Het sterftecijfer was in 1940 en 1941 hoger geweest dan daarvoor. De groei in
1940 hing niet samen met de inval van de Duitse legers, maar met extreem hoge
sterf te-aantallen in de eerste twee maanden van dat jaar. De groei in 1941 werd
veroorzaakt door een relatief grote sterfte in februari. De oorzaak hiervan is ons
niet bekend. In 1942 zien we een daling, mogelijk een compensatie voor de hoge
cijfers in de voorgaande jaren, waarna in 1943 weer een stijging inzette, die tot
1946 zou duren. Deze stijging moet in belangrijke mate geweten worden aan de
toenemende schaarste van levensmiddelen, vooral in het laatste oorlogsjaar, met als
gevolg een verslechtering van de lichamelijke conditie. Daardoor nam de immuniteit
voor ziekten af. We zien dan ook een toename van ziekten als roodvonk en difterie
in de loop van de oorlogsjaren. In 1943 tot en met 1945 werden 203, 300 respectievelijk
280 gevallen van roodvonk aangegeven, terwijl er dat vóór 1942 nooit
meer dan enkele tientallen waren.4 Ook het aantal in het Sophia-ziekenhuis ver-
KONINKRJJK PER NEDERLANDEN
DISTRIBUTIE STAMKAART
TEVENS BEWIJS VAN OPNEMINO
IN HET BABY REGISTER
No. OOOO1 ?;’:
J!
f
op
Gein.
Natioiu)il.it NEDERLANDER
aangitl»
f * .
Gemeente en Adres Paraaf
Ambl
AfgegrveninGem. ZWOLLE
**i… ./f
Ambtenaar vanhrf Babp«tifl«
Geboortekaartje in de vorm van
p.en distributie-stamkaart
24
pleegde patiënten steeg enorm tussen 1941 en 1943, om in de laatste twee bezettingsjaren
licht te dalen.5 Overigens was de toestand in Zwolle nog niet zo slecht als
elders in Nederland. Het Zwolse sterftecijfer bleef achter bij het landelijke.
Deze verslechterende levensomstandigheden en de oorlogsontwikkelingen — de
oorlog duurde langer dan in 1943 algemeen werd aangenomen — hadden een
negatieve invloed op het huwelijks- en conceptiecijfer, en het eerste weer op het
laatste. Het huwelijkscijfer daalde in 1943 en 1944, het conceptiecijfer in 1944.
Aanstaande echtparen konden in de oorlogsontwikkelingen en de schaarste een
reden zien om hun voorgenomen huwelijk uit te stellen. In de tweede helft van
1944 leek het einde van de oorlog nabij, voor velen misschien een extra reden om
nog even te wachten met een huwelijk. De aanstaande bevrijding zal echter een
drastische daling van het conceptie- en geboortencijfer voorkomen hebben. Het
conceptiecijfer van 1944 lag net onder dat van 1943.
Opvallend is nog het vertrek overschot dat in 1944 ontstond als gevolg van een
drastische daling van het aantal vestigingen en een lichte stijging van het vertrekcijfer.
Blijkbaar was vestiging in de stad Zwolle in dit laatste oorlogsjaar onaantrekkelijk
geworden. Als in 1944 nog gold, wat in 1938 voor Zwolle gold, namelijk
dat de stad een doorgangsgemeente was van het omringende platteland naar elders,
dan valt deze daling van het vestigingscijfer te begrijpen.6 Immers, in de plattelandsgemeenten
zal de invloed van bezetting en oorlog minder voelbaar en de
voedselvoorziening beter zijn geweest dan in de Overijsselse hoofdstad? De stroom
nieuwe inwoners vanaf het platteland, zal geringer in omvang zijn geworden.
Vanaf 1945 vallen de verbeterde toekomstverwachtingen en de verbetering in
de voedselvoorziening en lichamelijke conditie, en de toegenomen bewegingsvrijheid
direkt op in de verschillende cijfers. Het huwelijkscijfer en het conceptierespectievelijk
geboortencijfer stegen drastisch in de eerste naoorlogse jaren. In
1945 werden bijvoorbeeld van januari tot juli 100 huwelijken gesloten en in de
tweede helft van het jaar 237. Het sterftecijfer vertoonde een omgekeerde ontwikkeling:
het daalde. Het vertrek- en vestigingscijfer naderden elkaar in een piek.
Bevolkingsgroei
Al deze ontwikkelingen hadden invloed op de bevolkingsgroei. In onderstaande grafiek
is deze groei vergeleken met de landelijke. De achterstand die in de jaren 30 in
de Zwolse groei ontstaan was, vooral als gevolg van een achterblijvend geboortencijfer
en een vertrekoverschot, werd in de loop van de bezettingsjaren wat ingelopen.
De achteruitgang in Zwolle in 1944, vooral veroorzaakt door het vertrekoverschot,
had tot.gevolg dat de Zwolse bevolkingsontwikkeling weer achterbleef
bij de landelijke, hoewel de jaarlijkse groeigraad gelijk was. De groei in Zwolle
werd na 1945 voornamelijk door het geboortenoverschot bepaald.
25
140-,
I35_
130_
I25_
I2O_
115
110
105
100_’
T I T I I I I 1 ] I
1930 31 32 .33 34 35 36 37 38 39 40 41 I
42
I T T I I I I I I I I I 1
43 44 45 46 47 48 49. 50 51 52 53 54 55
Groei van de bevolking in Zwolle en Nederland, 1930-1955 (1930 = 100)
= Zwolle = Nederland
Conclusie
In de demografische ontwikkeling van Zwolle valt bij vergelijking van de vooroorlogse
periode met de naoorlogse periode een discontinuïteit te ontdekken. Het
geboortencijfer kwam na 1945 op een hoger, het sterfte-, vertrek-en vestigingscijfer
op een lager niveau te liggen. Alleen de ontwikkeling van het naoorlogse huwelijkscijfer
sloot enigszins aan op de vooroorlogse ontwikkeling.
Er blijkt verband te bestaan tussen de verschillende cijfers enerzijds en de
levensomstandigheden van de Zwollenaren anderzijds. De onzekerheid van de
eerste oorlogsjaren noopte velen een voorgenomen huwelijk uit te stellen. Toen
26
veel uitgestelde huwelijken in 1942 dan toch gesloten werden, had dit, met een
minder ongunstige toekomstverwachting, invloed op het conceptie- en geboortencijfer.
De invloed die de oorlogsomstandigheden in de eerste bezettingsjaren op het
sterfte-, vertrek- en vestigingscijfer uitoefenden is onduidelijk. Deze is in de ontwikkeling
van de cijfers niet terug te vinden. Toen echter de voedselvoorziening en de
lichamelijke conditie verslechterden, vooral in het laatste bezettingsjaar, steeg het
sterftecijfer. Ook in deze periode was er van uitstel van huwelijken sprake. Een
groeiend aantal huwelijkssluitingen na april 1945 had, evenals de verbeterde levensomstandigheden
en de afgenomen spanningen na de bevrijding, invloed op het
geboortencijfer: het steeg. Het sterftecijfer daalde om dezelfde redenen. De herkregen
vrijheid zorgde voor een piek in het vertrek- en vestigingscijfer. De groei van
de Zwolse bevolking bleef in de onderzochte periode achter bij de landelijke.
27
00 TABEL I
Demografische gegevens van Zwolle en Nederland, 1930-1955 7
Jaar
Gemiddelde bevolking van Zwolle
Aantal concepties absoluut (Zwolle)
Conceptiecijfer (Zwolle)
Aantal geboorten absoluut (Zwolle)
Geboortencijfer (Zwolle)
Geboortencijfer (Nederland)
Aantal huwelijken absoluut (Zwolle)
Huwelijkscijfer (Zwolle)
A.
1930
1931
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
1939
1940
1941
1942
1943
1944
1945
1946
1947
1948
1949
1950
1951
1952
1953
1954
1955
B.
40.377,5
40.758
41.374,5
41.856,5
42.424,5
43.132
43.440
43.280
42.546
42.329,5
42.913
43.601
44.301,5
45.254
45.480,5
45.501,5
46.346,5
47.432
48.410
49.057
49.635
50.413,5
51.234,5
52.027
52.746
53.286
C.
807
753
773
707
775
684
738
760
763
767
808
793
951
1069
1053
1327
1359
1149
1130
1023
1083
1083
1108
1094
1040
D. E.
20,0
18,5
18,7
16,9
18,3
15,9
17,0
17,6
17,9
18,1
18,8
18,2
21,5
23,6
23,2
29,2
29,3
24,2
23,3
20,9
21,8
21,5
21,6
21,0
19,7
814
766
777
729
758
739
685
745
772
767
778
780
830
1012
1052
1028
1409
1358
1107
1113
1027
1082
1113
1082
1085
1067
A.
B.
C.
D.
E.
F.
G.
H.
J.
Huwelijkscijfer (Nederland)
Sterfte absoluut (Zwolle)
Sterftecijfer (Zwolle)
Sterftecijfer (Nederland)
Vestiging absoluut (Zwolle)
Vestigingscijfer (Zwolle)
Vertrek absoluut (Zwolle)
Vertrekcijfer (Zwolle)
F. G. H. J. K. L. M. N.
20,2
18,8
18,8
17,4
17,9
17,1
15,8
17,2
18,1
18,1
18,1
23,1
22,2
22,0
20,8
20,7
20,2
20,2
19,8
20,5
20,6
20,8
17,9 20,3
18,7 21,0
22,4
23,1
22,6
23,0
24,0
22,6
30,4 30,2
28,6 27,8
22,9
22,7
20,7
21,5
21,7
20,8
25,3
23,7
22,7
22,3
22,3
21,7
20,6 21,5
20,0 21,3
274
258
268
289
293
278
276
340
292
362
311
289
453
316
244
337
604
514
389
369
407
444
390
378
404
411
6,8
6,3
6,5
6,9
6,9
6,4
6,4
7,9
6,9
8,6
7,2
6,6
1.0,2
7,0
5,4
7,4
13,0
10,8
8,0
7,5
8,2
8,8
7,6
7,3
7,7
7,7
8,0
7,4
6,9
7,2
7,3
7,2
7,5
7,7
7,7
9,2
7,6
7,3
9,7
7,2
5,5
7,8
11,4
10,2
9,0
8,3
8,2
8,8
8,4
8,2
8,3
8,3
359
408
349
384
361
419
392
382
423
376
454
478
442
475
532
573
400
372
363
438
392
360
385
381
363
381
8,9
10,0
8,4
9,2
8,5
9,7
9,0
8,8
9,9
8,9
10,6
11,0
10,0
10,5
11,7
12,6
8,6
7,8
7,5
8,9
7,9
7,1
7,5
7,3
6,9
7,2
9,1
9,6
9,0
8,8
8,4
8,7
8,7
8,8
8,5
8,6
9,9
10,0
9,5
10,0
11,8
15,3
8,5
8,1
7,4
8,1
7,5
7,6
7,4
7,7
7,5
7,6
O. P. Q.
2285 56,6
2208 54,2
2388 57,7
2449 58,5
2611 61,5
2563 59,4
2231 51,4
2476 57,3
2398 56,4
2742 64,8
2944 68,6
2668 61,2
2666 60,2
3078 68,0
1679 36,9
3541 77,8
3806 82,1
3185 67,1
2693 55,6
2372 48,4
2571 51,8
2956 58,6
2526 493
2804 53,9
2901 55,0
2762 51,8
2560
2040
2182
2501
2198
2331
2516
3388
3613
2768
2530
2398
2292
2513
2852
3307
3814
2997
2655
2516
2562
2755
2525
2649
3041
2951
K.
L.
M.
N.
O.
P.
Q.
R.
R.
63,4
50,1
52,7
59,8
51,8
54,0
57,9
78,4
84,9
65,4
59,0
55,0
51,7
55,5
62,7
72,7
82,3
63,2
54,8
51,3
51,6
54,6
49,3
50,9
57,7
55,4
TABEL II
Bevolkingsgroei Zwolle en Nederland, 1930-1955 8
Jaar
Inwoners op 31-12 absoluut (Zwolle)
Inwoners op 31-12 relatief (Zwolle) 1930 = 100
Inwoners op 31-12 absoluut (Nederland) x 1000
Inwoners op 31-12 relatief (Nederland) 1930 = 100
A.
B.
C.
D.
E.
A. B. C. D. E.
1930
1931
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
1939
1940
1941
1942
1943
1944
1945
1946
1947
1948
1949
1950
1951
1952
1953
1954
1955
40.473
41.043
41.706
42.007
42.842
43.422
43.458
42.958
42.134
42.525
43.301
43.901
44.702
45.805
45.155
45.848
46.845
48.019
48.801
49.313
49.957
50.870
51.599
52.455
53.037
53.535
100
101,4
103,0
103,8
105,9
107,3
107,4
106,1
104,1
105,1
107,0
108,5
110,4
113,2
111,6
113,3
115,7
118,6
120,6
121,8
123,4
125,7
127,5
129,6
131,0
132,3
7.936
8.062
8.183
8.290
8.392
8.475
8.557
8.640
8.729
8.834
8.923
9.008
9.076
9.129
9.220
9.304
9.543
9.716
9.884
10.027
10.200
10.328
10.436
10.551
10.680
10.822
100
101,6
103,1
104,5
105,7
106,8
107,8
108,9
110,0
111,3
112,4
113,5
114,4
115,0
116,2
117,2
120,2
122,4
124,5
126,3
128,5
130,1
131,5
133,0
134,6
136,4
29
Noten
Het gemiddeld aantal inwoners wordt verkregen door de bevolking op 1 januari op te tellen
bij die van 31 december van het desbetreffende jaar, en het geheel door twee te delen.
J.Ch.W. Verstege, ‘Demografische structuur’ in: Rapport betreffende een onderzoek naar de
welvaartsbronnen van de gemeente Zwolle, L. van Vuuren ed. (Zwolle 1939) 196.
Verslag van de toestand der gemeente Zwolle 1940-1945 (Verslag) (Zwolle z.j.) VI, I, 4.
Ibidem, VII, 1,1.
Ibidem, VII, I, 8.
Verstege, 204.
Gemeentelijke Archiefdienst Zwolle, Burgerlijke Stand Zwolle Huwelijk resp. Overlijden,
1930-1930.
Verslag 1930-1945, verschillende pagina’s.
Vijfenzeventig jaar statistiek van Nederland (‘s-Gravenhage 1975) b. bevolking, 9, 13, 14
en 18.
Sociografische Dienst van de gemeente Zwolle, Overzicht van de overschotten sinds 1935.
Afdeling bevolking van de gemeente Zwolle, registers van de burgerlijke stand: geboorten
1930-1955, huwelijken 1940-1955 en overlijdens 1940-1955.
De beide diensten worden voor hun medewerking hartelijk bedankt.
Ibidem.
30
MET DE NEUS IN DE BOEKEN
Onderzoek naar het leesgedrag in Zwolle 1935-1950
door Jaap Hagedoorn
Inleiding
In zijn inaugurele rede In de ban van goed en fout? formuleert J.C.H.Blom enkele
richtlijnen voor de voortzetting van de geschiedschrijving van Nederland in de
tweede wereldoorlog. Met name onderzoek naar continuïteit en discontinuïteit
tussen de bezettingsjaren en de periode ervoor en erna acht hij wenselijk. Daarnaast
zou de stemming onder de bevolking systematisch beschreven en geanalyseerd moeten
worden.1 Om deze stemming met behulp van cijfermateriaal, dus zo objectief
mogelijk, te meten, kunnen ook gegevens over de uitlening van bibliotheekboeken
gebruikt worden. Hierdoor kan inzicht verkregen worden in de wijze waarop in de
bezettingstijd de beschikbare vrije tijd besteed werd. Ook afwijkingen van het vooren
na-oorlogse patroon kunnen zo opgespoord worden.
Zwolle kende voor, tijdens en na de bezettingsjaren verschillende bibliotheken
en leeszalen. De belangrijkste waren echter de Openbare leeszaal en bibliotheek
(verder OLB) en de roomskatholieke leeszaal en bibliotheek ‘Joan Cele’. De eerste
werd gesticht in 1913 en was gevestigd in de Kamperstraat 21. De andere bibliotheek
opende haar deuren in 1917 aan de Melkmarkt 10a. Beide organisaties stelden
zich ten doel de bevolking te ontspannen en geestelijk te ontwikkelen, de
laatste op roomskatholieke grondslag. De contributie bedroeg in de loop der jaren
een bedrag tussen één en tweeënhalve gulden.2 De volwassen leden mochten in de
lees- en studiezalen naslagwerken en tijdschriften inzien. In de bibliotheek konden
de leden boeken lenen, echter niet meer dan drie a vier per keer. De bibliotheken
en leeszalen waren ’s morgens, ’s middags en ’s avonds enkele uren geopend, behalve
op zondag. De OLB had een aparte jeugdafdeling, die op woensdag-, donderdag-
en zaterdagmiddag geopend was. Het bibliotheekwerk werd verricht door één
bibliothecaresse en één of meer assistentes.3
In deze bijdrage zal onderzocht worden of er tussen 1935 en 1950 sprake was
van continuïteit of discontinuïteit in het leesgedrag van de Zwollenaren. Ook zal
getracht worden de oorzaken van de eventuele ontwikkelingen te achterhalen, en
met name de invloed van de bezetting. Mochten er veranderingen in het leesgedrag
optreden, dan wordt gepoogd vast te stellen wanneer dat gedrag veranderde. De
vraagstelling zal beantwoord worden na onderzoek van de ontwikkeling van het
ledenbestand, het leeszaalbezoek en de omvang van het boekenbestand en de uit-
31
r
Voorgevel van de O.L.B, in de Kamperstraat
32
lening. Naast deze getalsmatige gegevens zullen ook kwalitatieve opmerkingen en
notities bij het onderzoek betrokken worden.
De archieven van de beide bibliotheekverenigingen vormen de bronnen voor dit
onderzoek.4 Het ‘Joan Cele’-archief leverde een overvloed aan gegevens op. Per dag
werd genoteerd hoeveel en welke soorten boeken werden uitgeleend en hoeveel
mannen en vrouwen de leeszaal bezochten. Het OLB-archief bevatte minder feiten.
Gelukkig werden voor dit onderzoek belangrijke gegevens opgenomen in het zogenaamde
Leeszaaljaarboekje.s
De leden
De gegevens over het aantal bibliotheekleden in de onderzochte periode zijn helaas
niet compleet (zie tabel I). Toch zijn er voldoende aantallen bekend om enige conclusies
aan het geheel te verbinden. Het aantal leden van de Openbare bibliotheek
steeg van 1941 tot 1945 met zo’n 900 tot 1000 per jaar. Deze groei moet wel groter
zijn geweest dan de vooroorlogse, aangezien de bibliotheek in 1941 nog maar
1513 leden had. Dit wordt bevestigd als de ontwikkeling van het aantal leden van
‘Joan Cele’ bekeken wordt. Hier valt tussen 1935 en 1938 een lichte groei waar te
nemen. Tussen 1938 en 1942 is de groei al spectaculair te noemen en vanaf 1942
lijkt de ontwikkeling op die van de OLB. Opvallend is nog de groei van het aantal
jeugdleden van de laatste bibliotheek. Dit steeg tussen 1941 en 1944 van 175 tot
1059!6
De oorzaken van deze groei moeten direct met de gebeurtenissen tussen 1940
en 1945 samenhangen. Vanaf 1945 daalde het ledental van de beide bibliotheken
namelijk tot een redelijk stabiel niveau. Bij de OLB lag dit op zo’n 80 procent van
het hoogste aantal en bij ‘Joan Cele’ op ongeveer 75 procent. De daling vond in
1946 plaats. In dat jaar bedankten 475 leden van ‘Joan Cele’ voor het lidmaatschap.
7 Toch viel het aantal bibliotheekleden niet terug naar het vooroorlogse
niveau. Een deel van de mensen die tussen 1940 en 1945 lid waren geworden, was
de kennismaking met de bibliotheek blijkbaar zo goed bevallen, dat ze lid bleven,
nadat de specifieke redenen waarom ze lid waren geworden waren weggevallen. Op
deze redenen zal later worden ingegaan. In ieder geval kwam het ledental op een
peil dat geen logische aansluiting op het vooroorlogse vormde. In de volgende
hoofdstukken zal de ontwikkeling van het leeszaalbezoek en de uitlening bekeken
worden.
Leeszaalbezoek
De beide bibliotheken beschikten over een lees- en studiezaal, waar de tijdschriften
en naslagwerken stonden. Zo lagen in 1938 in de leeszaal van ‘Joan Cele’ 118 perio-
33
dieken ter inzage.8 Dagelijks werd er bijgehouden hoeveel mannen en vrouwen de
leeszaal bezochten. Van de OLB-leeszaal zijn alleen de jaartotalen bekend.9
Het bezoek aan de leeszalen nam tussen 1935 en 1950 af. In de oorlogsjaren is,
vanaf 1941 voor de OLB en vanaf 1942 voor ‘Joan Cele’, een verscherpte daling te
constateren. Omdat in dezelfde periode het ledental steeg, nam het gemiddeld aantal
bezoeken per lid nog sneller af. De daling had verschillende oorzaken. In de eerste
plaats daalde in bezettingstijd het aantal periodieken dat in de leeszaal ter inzage
lag. In de leeszaal van ‘Joan Cele’ kon men in 1946 nog maar 30 tijdschriften
50 .
40 .
30 ,.
20 _
10 »
Leeszaalbezoek 1935-1950 (1935 = 100)
— = O.L.B. = ‘Joan Cele’
i i i i i i i i i i i i n
35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50
34
lezen.10 Daarbij moet bedacht worden, dat op dat moment het aantal periodieken
alweer groter was dan in de bezettingsjaren. De inhoud van de bladen werd in 1945
„betrekkelijk onbelangrijk” genoemd.11 De legaal verschijnende tijdschriften stonden
immers onder Duitse censuur. Ongetwijfeld is ook de uitgave van de illegale
kranten een verklaring voor de daling van het leeszaalbezoek. Een andere oorzaak
lag in de uitgaansverboden, die vooral ’s avonds golden, waardoor men op die uren
de leeszaal niet kon bezoeken. Ook was de leeszaal nog al eens gesloten. Gebrek aan
verlichting en brandstof was hiervan meestal de oorzaak. Om deze redenen werd de
OLB-leeszaal de eerste drie maanden van 1945 gesloten, wat in het bezoekersaantal
van dat jaar terug te vinden is. Rond de oorlogsdagen in mei 1940 en april 1945
waren de bibliotheken en leeszalen ook gesloten.
Direct na afloop van de oorlog steeg het aantal leeszaalbezoekers weer. Een
veelheid aan nieuwe, eerder illegale, bladen lag in de leeszalen ter inzage, zoals
Trouw, De Waarheid en Het Parool. Daarnaast konden ook Engelse en Amerikaanse
kranten gelezen worden, die door de ambassades gestuurd werden.12 Hoewel de
leeszalen wegens brandstoftekorten nog wel eens gesloten moesten worden, steeg
het aantal bezoekers beduidend. Maar het vooroorlogse aantal werd niet meer bereikt.
Het totaal bleef steken rond zo’n 30 procent van het aantal bezoekers in
1935. Een verklaring voor deze ontwikkeling op langere termijn is moeilijk te
geven. Het is echter niet ondenkbaar, dat velen gewend waren aan het thuis lezen
van een krant of tijdschrift. In de bezettingstijd gingen de illegale bladen van hand
tot hand en konden ze alleen in een vertrouwde omgeving, bijvoorbeeld in eigen
huis, gelezen worden. Misschien was dit voor velen een reden om zich na april 1945
op een krant te abonneren. Verder onderzoek lijkt mij hier gewenst.
Eén ontwikkeling wil ik hier nog signaleren. Uit de door de bibliothecaresse van
‘Joan Cele’ bijgehouden statistiek van leeszaalbezoekers valt af te lezen, dat een
steeds groter deel van die bezoekers uit vrouwen bestond. Tot en met 1941 schommelde
het aantal vrouwen tussen 20 en 25 procent van het totaal. Vanaf 1943 was
ongeveer één op de drie bezoekers een vrouw. Deze ontwikkeling zette na de oorlog
door. Voor een verklaring is verder onderzoek noodzakelijk.
Uitlening: de cijfers 13
Tegenover de scherpe daling van het leeszaalbezoek in de bezettingsjaren, staat een
explosieve groei van het aantal uitgeleende boeken in dezelfde periode. De jaarlijkse
aantallen uitleningen waren voor 1941 redelijk stabiel. De OfcB leende per jaar zo’n
85.000 boeken uit en ‘Joan Cele’ ruim 30.000. Gelijk met de groei van het aantal
leden nam, vanaf 1941 bij ‘Joan Cele’ en vanaf 1942 bij de OLB, het aantal uitleningen
enorm toe. Boven een krante-interview met mej. C. Jacobs, de bibliothecaresse
van de OLB, van 1942 staat dan ook: „De afgeloopen winter was boeken-
35
210 _
200 _
190 _
180 _
170 _
160 _
150 _
140 _
130 _
120 _
110 _
100
Boekenuitleen 1935-1950 (1935 = 100)
— = O.L.B. =’JoanCele’
35
I
36
I
37
I
38
I
39
I
40 4! r
42
1
43 44 45
I
46 47 48
I
49 50
winter”.14 In 1944 werd een hoogtepunt bereikt.
Het verschijnsel van de groeiende belangstelling voor het bibliotheekboek stond
niet op zichzelf. In het eerder genoemde interview wordt ook geconstateerd „dat
dure (boek-)werken, die vroeger nauwelijks werden bekeken, nu door velen worden
aangeschaft”. De groeiende belangstelling betekende dat de uitlening voor het personeel
van de bibliotheken nauwelijks bij te benen was. Daarom werden extra
36
krachten ingezet en werd de uitlening beperkt. Deze maatregelen hadden echter
weinig effect op de omvang van de uitlening. Na het hoogtepunt van 1944 daalde
de uitlening in 1945. Dit was vooral een gevolg van de soms langdurige sluitingen in
dat jaar. Vanaf 1946 groeide de uitlening langzaam. De top van 1944 werd echter
voor 1951 niet meer bereikt. Lezen was in de bezettingstijd blijkbaar populair, als
gevolg van specifiek met de tijd samenhangende oorzaken. Gezien het dalende leeszaalbezoek
en de stijgende uitlening werd men vooral lid om boeken te kunnen
lenen.
65 _
60 _
55 _
50 _
45 _
40 _
35 _
30_
25 _
20 _
15 _
Uitgeleende boeken per lid 1935-1950
— = O.L.B. = ‘JoanCele’
i i i i i i i i I i i r i r i
35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 4J 46 47 48 49 50
37
Nadere beschouwing van de gegevens leert echter, dat er in de bezettingsjaren
per lid minder boeken werden gelezen (zie tabel II). Tot 1941 respectievelijk 1942
lazen de leden van de QLB respectievelijk van ‘Joan Cele’ gemiddeld ruim één boek
per week. In 1945 was dit nog maar één boek per twee a drie weken. Na 1945 steeg
het aantal gelezen boeken per lid weer, tot ongeveer één boek per tien dagen. Ook
hier werd de vooroorlogse hoeveelheid niet meer bereikt. Dit ondanks de mogelijkheid
om vanaf 1949 bij de OLB meer dan het toegestane aantal boeken te lenen,
tegen betaling van een dubbeltje per extra boek. Nogmaals blijkt dus, dat de bezettingstijd
verandering in het leesgedrag van de Zwollenaren bracht, zowel op de
korte als op de langere termijn.
Voor deze tegengestelde ontwikkelingen, groeiende uitlening en dalende uitlening
per lid, zijn verschillende verklaringen te vinden. Een belangrijk deel van de
nieuwe leden heeft mogelijk minder dan de gemiddelde hoeveelheid boeken gelezen.
Zij werden geen lid omdat ze leesgierig waren, maar ze zochten vervangingsmiddelen
voor activiteiten die in de bezettingstijd niet meer mogelijk waren. De
teruglopende uitlening en de daling van het aantal leden na 1945 ondersteunen
deze stelling. De bibliothecaresse van ‘Joan Cele’ constateerde hetzelfde: „Daar, na
de bevrijding de belangstelling voor het boek, behalve bij de echte boekenliefhebbers,
begon te verminderen, liepen de uitleencijfers terug.”15 Toch bleef het aantal
leden en uitleningen na 1945 groter dan op grond van de ontwikkelingen tot 1941
aangenomen kon worden. Een belangrijke hoeveelheid minder ‘echte’ liefhebbers
bleef ook na 1945 lid van de bibliotheek.
De dalende uitlening per lid had echter ook te maken met het boekenbezit van
de bibliotheken, en dus met het beschikbare aantal boeken per lid. Dit aantal daalde
drastisch tot 1945. Dit betekent, dat de boeken per jaar vaker werden uitgeleend,
waardoor ze sneller sleten — ze werden letterlijk stuk gelezen — en eerder uit
de roulatie moesten worden genomen. Het tekort was moeilijk aan te vullen, omdat
nieuwe boeken en dubbelen slechts beperkt verkrijgbaar waren. Hierdoor werd de
bibliotheek leger en waren de leden gedwongen hun keus uit een dalend aantal
boeken te maken.
Die keus werd nog kleiner, doordat de bezettende macht een belangrijke hoeveelheid
boeken verbood. Al in augustus 1940 moesten boeken die het maken en
gebruiken van radio’s beschreven worden ingeleverd. En in september 1940 werden
de boeken verboden, die een vijandige strekking hadden ten aanzien van het Duitse
volk en rijk, Hitler en de N.S.D.A.P. Later volgde een uitleenverbod voor Engelse
en Amerikaanse boeken en werken van joodse auteurs. Deze boeken gingen achter
slot en grendel. Mede hierdoor werd „het een puzzle … om aan alle leesgierigen een
goed boek mee te geven.”16 Naast het verbieden van boeken oefenden de bezetters
ook censuur uit op catalogi en aanwinstenlijsten.
Pas na de bevrijding steeg het aantal beschikbare boeken per lid weer. Direct na
38
CENTRALE VEREENIGING VOOR OPENBARE LEESZALEN EN BIBLIOTHEKEN
SECRETARIS. PENNINGMEESTER
Dr. H. E. GREVE
i-GRAVENHAGE
VAN BLANKENBURGSTRAAT 38
TELEFOON 333668
POSTGIRO 109968
S-GRAVENHAGE, 4 September 1940.
Aan het Bestuur der
rf./C. Openbare Leeszaal en Bibliotheek
te
Het Bestuur der C. V. brengt het volgende schrijven van den Secretaris-Generaal van het
Departement van Onderwijs. Kunsten en Wetenschappen ter Uwer kennis.
Van deze circulaire aan de leeszaalbesturen ontvangen de leeszaaldirecteurs(-trices) eveneens
een exemplaar.
Ne 3923 Afd. KW. ‘S-GRAVENHAGE, 28 Augustus 1940.
Aan het Bestuur van de Centrale Verecniging
uoor Openbare Leeszalen en Bibliotheken
te s-Gravenhage.
Ingevolge een aanschrijving van den Rijkscommissaris voor het bezette Nederlandsche
gebied verzoek ik U er zorg voor te dragen, dat drukwerken van elke soort en in elke taal,
die ten aanzien van het Duitsche volk, zijn Führer, de Nationaal-Socialistische Duitsche
Arbeiderspartij, den Duitschen Staat, de Duitsche Regeering of de Duitsche weermacht een
vijandige of afkeurende strekking hebben, onmiddellijk aan het leenverkeer worden onttrokken
en in een groep afzonderlijk achter slot en grendel worden bewaard. Hiertoe behooren niet
slechts politieke geschriften, doch ook tendentieuze romans, novelles, tijdschriften en plaatwerken.
Gedacht wordt aan boeken als de volgende:
I
o
••&•
I
1
I
Althoff. Een trein vertrok.
Borkenau. New german empire.
von Brentano. Prozess ohne Richter.
Bruckner. Die Rassen.
den Doolaard. Oostenrijk 1935.
Feuchtwanger. Geschwister Oppenheim.
Fraenkel. German people versus Hitler.
Frank. Reisepas.
Gedye. Fa Den bastions.
Glaeser. Letzter Zivilist.
Golding, Mr. Emmanuet.
Graf. Der Abgrund.
„ . Anton Sittinger.
Gunther. Inside Europe.
. High cost of Hitler.
Haller. Ein Mann sticht sein e Heimat.
Heideo. Adolf Hitler.
Gesch. drs Nazional-Sozialismus.
. Ein Mann gegen Europa.
Juhasz. Dit is gebeurd ia Oostenrijk.
Keun. Nach Mitternacht.
Laatsman. Duitsche kerkstrijd.
Langhoff. Moorsoldaten.
Lennhoff. Last five hours of Austria.
Lewis. It can’t happen here.
van Loon. Our battle.
Malraux. Temps du mépris.
Mann, E. 10.000.000 Kinder.
Merz. Ein Mensch föllt aus Deutschland.
Mowrer. Gerroany puts the clock back.
Oldeo. Hitler.
Rauschning. Gesprache mit Hitler.
. Hitler ma dit.
. Revolution des Nihilismus.
Roberts. House that Hitler built.
Schwarzschild. Ende der Illusionen.
Toller. Eine^Jugend in Deutschland.
Vance. Escape.
Waakzaamheid; serie.
Binnen vier weken moet mij een lijst van deze soort van boekenvoorraden, bij de
leeszalen aanwezig, voor elke instelling afzonderlijk, voorgelegd worden. Deze lijst behoort
in volgorde schrijver, titel, en plaats en jaar van verschijning te bevatten. Wanneer van 39
de bevrijding kon het boekenbezit worden uitgebreid door opname van achtergelaten
Duitse boeken en doordat de voordien verboden boeken weer in het uitleenbestand
konden worden opgenomen. Die verboden boeken werden overigens eerst
nog tentoongesteld in april 1945. Op de langere termijn steeg het aantal beschikbare
boeken per lid door afname van het ledental en toename van de boekenaanschaf.
Uitlening: de boeken
Nu dient onderzocht te worden welke boeken of welke soorten boeken werden uitgeleend.
De informatie hierover is uiterst schaars, zeker als het om de vooroorlogse
periode gaat. In beide bibliotheken bestond de uitlening voor zo’n 60 procent uit
romans. Kinder- en studieboeken vormden de rest. Bij ‘Joan Cele’ was de uitlening
van kinderboeken belangrijker dan bij de OLB. In deze verhoudingen kwam geen
verandering in en na de bezettingstijd.
Volgens notities in de bibliotheekjaarverslagen was er in 1942 en 1943 grote belangstelling
voor ontspanningslectuur. Dit duidt op een behoefte aan verstrooiing.
Reisbeschrijvingen en aardrijkskundige boeken waren erg in trek. Mogelijk werd het
reizen, dat door de oorlog en maatregelen van de bezetters bemoeilijkt werd, vervangen
door reizen in de fantasie. De bibliotheekieden maakten ook gebruik van de
mogelijkheid om wat kennis op te doen, gezien de belangstelling voor studie- en
populair-wetenschappelijke boeken.
Geschiedenisboeken en levensbeschrijvingen werden gretig gelezen. In het eerder
genoemde interview met mej. Jacobs vertelt zij, dat boeken als Hollands Glorie
van Jan de Hartog, Wiarda: kroniek van een geslacht van Theun de Vries en Elzelina:
de geschiedenis van een Hollandse vrouw in de jaren 1776-1845 van Jo van
Ammers-Kueller, soms wel 20 keer op een dag gevraagd werden. In deze boeken
staan episoden uit de Nederlandse geschiedenis centraal en worden zeer Nederlandse
figuren beschreven. Blijkbaar bestond er een behoefte aan bevestiging van de
Nederlandse identiteit tegenover de Duitse. Deze behoefte werd gestild door identificatie
met historische voorbeelden.
Van de naoorlogse belangstelling is erg weinig bekend. De interesse vertoonde
waarschijnlijk niet zulke afwijkingen, dat deze vermeld moesten worden in de jaarverslagen.
In het jaarverslag van ‘Joan Cele’ over 1948 wordt opgemerkt dat de
jeugd graag populair-wetenschappelijke boeken las en dat de vraag naar boeken over
huwelijk, opvoeding en voorlichting in het huwelijk toenam.17 Het OLB-jaarverslag
over 1947 maakt melding van een groeiende diefstal van plant- en dierkundeboeken.
18 Op de langere termijn valt er dus geen wijziging waar te nemen in de belangstelling
van de bibliotheekieden, behalve een kortstondige verschuiving tijdens de
bezettingsjaren.
40
Oorzaken van de groeiende behoefte aan lezen in bezettingstijd
In Zwolle was er in de bezettingsjaren dus een groeiende behoefte aan boeken en
leesmateriaal, vooral vanaf 1941.19 Hiervoor zijn vele verklaringen te geven, die
echter uit dezelfde oorzaak voortvloeiden: men moest de vrije tijd met steeds minder
middelen zien te vullen. Door de uitgaansverboden was men vooral in de avonduren
vaak gedwongen thuis te blijven. In de loop van de bezettingsjaren werd het onderwijs
beperkt door vordering van schoolgebouwen en brandstoftekorten. Vanaf de
herfst van 1944 werd er in Zwolle bijna geen onderwijs meer gegeven. De vorderingen
en tekorten zullen ook in bedrijven en kantoren tot tijdelijke sluitingen geleid
hebben. De jongere mannen liepen het risico opgepakt en tewerkgesteld te worden
als zij zich op straat vertoonden. Zij zaten dus ook vaker thuis. Onderduikers konden
hun schuilplaats zelfs helemaal niet of nauwelijks verlaten.
De middelen om de vrije tijd te vullen namen intussen af. Vanaf 1941 werd een
groot deel van het verenigingsleven stilgelegd of ontbonden.20 Kranten en nieuwe
boeken verschenen er steeds minder en beide stonden onder Duitse censuur. De inhoud
van de kranten werd, mede daardoor, steeds onbelangrijker. In de loop van
1943 moesten de radio’s worden ingeleverd. Reizen werd belemmerd door allerlei
praktische problemen en door maatregelen van de bezetters.
Het lezen van boeken was dus voor velen één van de weinige mogelijkheden om
de vrije tijd te vullen en zich enigszins zorgeloos te ontspannen. Voor onderduikers
was het vrijwel het enige middel. Laten we hierover even Anne Frank aan het
woord: „Miep is precies een pakezeltje, die sjouwt wat af. (…) Zij is het ook, die
iedere Zaterdag vijf bibliotheekboeken meebrengt. Wij kijken altijd reikhalzend
naar de Zaterdag uit, omdat dan de boeken komen. Net als kleine kinderen, die een
cadeautje krijgen. Gewone mensen weten ook niet, hoeveel boeken voor ons opgeslotenen
betekenen. Lezen, leren en de radio zijn onze afleidingen.”21
Een boek zal ook voor velen, wellicht onbewust, een weg tot tijdelijke vrijheid
zijn geweest. De fysieke gebondenheid vond een gedeeltelijke compensatie in vrijheid
van de fantasie. Lid worden van een bibliotheekvereniging was hiertoe een
sleutel, alhoewel het nijpende boekentekort het ontsluiten van de poort tot die
vrijheid bemoeilijkte.
Na de oorlog hernam het leven een normalere gang. De onderduikers konden
hun schuilplaats verlaten. Het onderwijs kwam weer op gang, evenals het verenigingsleven.
Zo meldden zich in de laatste week van april 1945 350 verkenners en
welpen bij de heropgerichte Zwolse padvindersgroepen aan. Op 25 april vond de
eerste Zwolse voetbalwedstrijd na de bevrijding plaats en een dag later werd de
eerste ‘vrije’ film vertoond.22 De vrije tijd verminderde en het aantal ontspanningsmogelijkheden
groeide. Hierdoor en door de groei van het aantal boeken dat in de
winkels lag, daalde het aantal leden van de Zwolse bibliotheken. Toch is de na-
41
oorlogse ontwikkeling niet in verband te brengen met die vóór 1941. De bezetting
had velen doen kennismaken met het fenomeen bibliotheek. Velen was die kennismaking
goed bevallen, waardoor lezen en het gebruik van een bibliotheek meer
algemeen werden.
De leeszaal van de O.L.B.
Conclusie
Uit de ontwikkeling van ledental, uitlening en leeszaalbezoek van twee Zwolse
bibliotheken tussen 1935 en 1950, valt te concluderen dat er in Zwolle in deze
periode van discontinuïteit in het leesgedrag sprake was, zowel op korte als op
langere termijn. Er zijn drie periodes te onderscheiden waarin het leesgedrag een
aparte ontwikkeling doormaakte, van 1935 tot 1941

Lees verder

Zwolse Historisch Tijdschrift 1985, Aflevering 3

Door 1985, Aflevering 3, Afleveringen, Jaartal, Overig, Zoek in ons tijdschrift

ZWOL&
HIÓTOQI&CH
TIJDcSCHDIFT
Dr B.J. Kam
Thorbeckegracht 38 C
8011 VN ZWOLLE
038-421 43 14
2/ 6 f
ZWOL&E H16TODI&CHE VEDENIGING
ZWOL& H16TOR1SCH TIJD6CHD1 FT
INHOUDSOPGAVE / NUMMER DRIE / JAARGANG TWEE / 1985
(nummer twee was de bundel “Als een strootje. ….*)
pgn
1 VAN DE REDACTIE
ARTIKELEN
2 Een vroege poging tot handel- en industriebevordering:
de eerste Overijsselse tentoonstelling van
nijverheid en kunst GREGOR RENSEN
20 Een tweede interessante kinderschoen te Zwolle
O. GOUBITZ
21 “Vader, van droefheid kan mijn moeder niet meer
schrijven”. Sodomietenvervoiging te Zwolle in 1730.
H. REENDERS
BOEKBESPREKING
31 De Jodenvervolging in Zwolle. Geschiedenis van de
Joden te Zwolle tussen 1933 en 1946 (Iet Vierstraete
– Erdtsieck) JAAP HAGEDOORN
VAN DE INSTELLINGEN
19 Tentoonstellingsagenda P.O.M.
34 Mededelingen Culturele Raad Overijssel
35 IJsselakademie: verzoek om hulp
35 /ERENIGINGSMEDEDËLINGEN, w.o. uitslag enquête 1984
Redactie Zwols Historisch Tijdschrift:
W. Huijsmans, P. Lindhoud, R.T. Oost (eindredacteur),
mevr. I. Wormgoor, mevr. A. van der Wurff.
Redactie Zwols Historisch Jaarboek:
J.F. Borst (eindredacteur), P.J. Lettinga.
O . «ptSf H.Mvjr IbCl.f Vfcrt.,)ij|Mj.
N i e t s u i t d e / f N H I J A V V mq . H O » ! . v » – r v f e l v o u ü i g d i n /
HU” f f,f i im ot i>g . e i k f « l i / t c-ti* , iGfnlef v 01 >« n I {jdiinitv
IVOLAt BUTODI4CBK VtQtMCIIIC
VAN DE REDACTIE
Na het doen verschijnen van de bundel Als een strootje in de
maalstroom, die voor leden van de vereniging in de plaats kwam
van het tweede nummer van het Tijdschrift, is de redactie erin
geslaagd op tijd het derde tijdschriftnummer samen te stellen.
Gewoontegetrouw bevat het zowel artikelen en een boekbespreking,
als informatie vanuit de culturele instellingen en vanuit
de vereniging zelf.
Uit het jaarverslag van de vereniging blijkt, dat het aantal
leden nog steeds groeit. Naar de redactie hoopt, zal dit stijgend
ledental ook resulteren in een toename van het kopij-aanbod.
Schroomt U niet Uw produkten op het terrein van historisch
onderzoek eens voor te leggen aan de redactie.
EEN VROEGE POGING TOT HANDEL- EN INDUSTRIEBEVORDERING:
DE EERSTE OVERIJSSELSE TENTOONSTELLING VAN NIJVERHEID
EN KUNST TE ZWOLLE (1840)
Gregor Rensen
Inleiding
In juli en augustus 1840 werd in het pas enkele maanden daarvoor
geopende Odéon te Zwolle, de eerste Overijsselse tentoonstelling
van voorwerpen van nijverheid en kunst gehouden. De
bedoeling van deze tentoonstelling was de Overijsselse producten
binnen en buiten de provincie meer bekendheid te geven en op
die manier de provinciale economie te stimuleren. Hoewel dit
vroege voorbeeld van promoten van handel en industrie een groot
succes werd, is deze gebeurtenis in de Zwolse geschiedschrijving
– voor zover ik heb kunnen nagaan – niet gememoreerd, in tegenstelling
tot de nijverheidstentoonstelling die 20 jaar later in
Zwolle plaatsvond 1).
Op deze plaats wil ik proberen iets van die onbekendheid weg te
nemen, door middel van een korte beschrijving van het verloop
van de tentoonstelling en enkele indrukken van de tentoongestelde
voorwerpen. Daarbij wil ik tevens aandacht schenken aan
de achtergrond waartegen de tentoonstelling plaatsvond, zoals
het economische klimaat en de heersende mentaliteit. De vraag
zal gesteld worden of en in hoeverre het initiatief tot deze
tentoonstelling beschouwd kan worden als een bewijs van het
doorbreken van een moderne ondernemingsgeest bij de Overijsselse
industriëlen en politici.
Economie en mentaliteit in Nederland
In economisch opzicht was de eerste helft van de negentiende
eeuw voor Nederland over het algemeen niet gunstig. De koopvaart,
vanouds één van de belangrijkste pijlers onder ’s lands
economie, bleek na de Franse periode met sterke mededinging te
kampen te hebben, vooral van de zijde van Groot-Brittannië.
De nijverheidssector was in deze periode eveneens van geringe
betekenis voor de groei van de welvaart, althans voor zover
het de noordelijke provincies van het Verenigd Koninkrijk betreft.
Van een sterke industriële ontwikkeling was hier – in
tegenstelling tot de zuidelijke provincies die vanaf 1830
België vormden – op enkele uitzonderingen na, geen sprake.
3
Het kleine, ambachtelijke bedrijf bleef het beeld overheersen;
grootbedrij ven die met behulp van stoomkracht produceerden,
konden op de vingers van twee handen geteld worden.
De agrarische sector, waarin tot het midden van de negentiende
eeuw nog zeker 40% van de bevolking het brood verdiende, stond
er relatief nog het beste voor. De groeiende exportmogelijkheden
van boter en varkensvlees hadden een stimulerende werking
op landbouw en veeteelt. Niettemin gold ook voor deze sector
dat slechts in gunstige jaren iedereen voldoende werk en inkomen
had. De verborgen werkloosheid was groot en misoogsten
leidden al snel tot honger en ondervoeding.
Hoewel de meest sombere voorstellingen van zaken met betrekking
tot de toestand van de nationale economie de laatste jaren door
historici enigszins genuanceerd zijn 2), staat het vast dat
van economische struktuurveranderingen in de eerste helft van
de negentiende eeuw geen sprake was. Nederland was en bleef een
vpornamelijk agrarisch-commerciele natie, met een te smalle basis
voor een krachtige welvaartsverbetering. 3)
Het gevolg was een groot armoedeprobleem, dat zich met name in
de steden, maar ook op het platteland, voordeed. Tijdelijke en
permanente werkloosheid kwam onder brede lagen van de bevolking
voor, waardoor een groot aantal personen was aangewezen op onderstand.
De armoede onder de arbeidende klasse leidde tot felle
polemieken over de middelen ter bestrijding van de werkloosheid,
waaraan ook de Zwolse stadssecretaris Gerrit Luttenberg
zijn bijdrage leverde. 4)
Waar de tijdgenoten het echter over eens waren, was de achterstand
die Nederland op industrieel gebied had opgelopen ten opzichte
van de omringende landen. In Engeland en België had de
industriële revolutie zijn beslag gekregen, terwijl ook Duitsland
en Frankrijk tegen het midden van de eeuw flinke vorderingen
maakten bij de toepassing van moderne productietechnie –
ken, zoals de stoomkracht en het fabrieksstelsel 5).
Die industriële achterlijkheid van Nederland trad pijnlijk aan
het licht bij de wereldtentoonstelling die in 1851 in het
Crystal Palace te Londen plaatsvond. Bij gelegenheid van deze
eerste internationale wapenschouw van de industriële bedrijvigheid,
bleek van industriële vernieuwing of hoogwaardige fabrikaten
van Nederlandse origine, geen sprake. De weinige bekroningen
die Nederland in de wacht sleepte, waren voor enkele
hoogstandjes van ambachtelijk vakmanschap, maar niet voor producten
waarmee de internationale markt veroverd zou kunnen
worden. 6)
Over de oorzaak van het achterlopen van Nederland op industrieel
terrein, hebben historici een lang debat gevoerd. Enerzijds
werd de psychische gesteldheid als voornaamste reden aangevoerd;
anderzijds werd de oorzaak vooral gezocht in meer objektief
vast te stellen struktureel-economische belemmeringen.
7) In navolging van de tijdgenoten-schrijvers E.J. Potgieter
met zijn romanfiguur Jan Salie en Nic. Beets met zijn Oom Stastok,
werd Nederland door de eerste groep historici gehekeld
als “een vermoeide natie van conservatieve kooplieden, bezadigde
renteniers en een grote massa paupers”. 8)
Volgens Brugmans bijvoorbeeld, ontbrak het de fabrikanten in
de eerste helft van de negentiende eeuw aan industrieel élan.
Volgens hem hadden ze meer tijd voor de dichtkunst en waren ze
afkerig van nieuwigheid. De traditie werd als richtsnoer voor
het handelen genomen en het liefst werkten ze op bestelling in
plaats van voor een onbekende markt. 9) De historicus Klein
deed er nog een schepje bovenop en schreef: “De leiders van de
industriële bedrijven uit deze periode treden ons tegemoet als
tot de fatsoenlijke stand behorende, slome dikbuikige ambachtsbazen,
wier aan geestelijke vervetting lijdend brein hen verhinderde
de sprong uit de traditionalistische bedrijfsvoering
te wagen”. 10)
De tot de tweede groep behorende historici voerden meest factoren
aan als de gebrekkige infrastructuur, het gebrek aan goede
kapitaalvoorzieningen, de hoge lonen en het gemis aan een noodzakelijke
brandstof als steenkool. Bovendien wezen zij erop dat
het ook met traditionele productiemiddelen niet altijd onmogelijk
was op de internationale markt te concurreren, zoals de
Twentse katoenindustrie na 1830 liet zien.
Of de mentaliteit van de negentiende-eeuwse ondernemers en politici
inderdaad een belangrijke oorzaak was van Nederlands
achterstand, of dat juist de economische structuur alle initiatieven
van energieke figuren al bij voorbaat smoorde, is een
kwestie die ik hier wat het nationale niveau betreft, wil laten
liggen. Ik zal me dan ook verder richten op de situatie in
Overijssel, waarbij de tentoonstelling van voorwerpen van nijverheid
en kunst te Zwolle mogelijk antwoord kan geven op de
vraag of in Overijssel sprake was van een afwijkend beeld van
bovenstaande schets.
Economie en mentaliteit in Overijssel
Met de economische gesteldheid van Overijssel, vanouds al niet
behorende tot de rijkste provincies van het land, was het in de
periode na de beëindiging van de Franse overheersing tot zeker
1830, zo mogelijk nog slechter gesteld dan in de rest van het
5
land. De jaren van rust betekenden hier geen jaren van voorspoed.
De handel en scheepvaart stagneerden, de nijverheid kwijnde, de
landman verarmde en de straatwegen en andere communicatiemiddelen
ter bevordering van handel, scheepvaart, landbouw en fabriekswezen
ontbraken, aldus het Jaarboekje Overijssel van 184O
in een terugblik. 11)
Ook Overijssel kende een grote armoede, die vooral voelbaar was
in de steden waar de stagnatie van handel en nijverheid de arbeidende
bevolking direct in het bestaan trof. Op het platteland
was ook armoede, maar daar beschikten de meeste mensen nog
over mogelijkheden tenminste een deel van hun primaire levensbehoeften
zelf te verbouwen. In duurtejaren werd het Overijsselse
platteland overstroomd door groepen bedelaars uit onder
andere Zwolle, die fysieke bedreigingen niet schuwden om aan
eten te komen. 12)
Na 1830 echter lijkt het economisch tij voor Overijssel ten
goede te zijn gekeerd. De Belgische Afscheiding had voor Twente
indirect tot gevolg dat de landelijke overheid pogingen ondernam
de traditionele textielindustrie aldaar te moderniseren en
om te vormen tot een nationale exportindustrie. Dat lukte wonderwel,
met als resultaat dat ook de handel in de provincie
weer opbloeide.
In de landbouwsector van Overijssel werden de toenemende exportmogelijkheden
van agrarische producten na 1830 eveneens
opgemerkt, hetgeen een omschakeling van akkerbouw op veeteelt
in gang zette. Met name Engeland bleek een goede markt voor boter
en varkensvlees uit Overijssel.
Voor Zwolle betekende de vooruitgang van de Twentse textielnijverheid
en de agrarische sector in de provincie een flinke economische
impuls. De stad had haar positie als invoerhaven
voor buitenlandse zeeschepen enigszins verloren en had grote
behoefte aan alternatieve werkgelegenheidsbronnen. Als uitvoeren
doorvoerhaven van textielproducten en agrarische waren, kon
Zwolle wederom een nuttige handelsfunctie vervullen.
De economische opleving van Overijssel na 1830 was mede te
danken aan de stimulerende activiteiten van de provinciale gouverneur,
de eind 1830 benoemde J.H. graaf van Rechteren Appeltern.
Wellicht geïnspireerd door koning Willem I, die zelf ook
een nijver ijveraar was voor het op hoger peil brengen van de
nationale welvaart, toonde hij zich vanaf het begin van zijn
ambtsperiode een vurig inspirator van economische verandering
en vernieuwing. Hij gaf blijk van een goed inzicht in de vele
knelpunten die daartoe in Overijssel nog opgeruimd dienden te
worden.
6
Gouverneur Van Rechteren spande zich in voor tal van verbeteringen
die in zijn tienjarige ambtsvervulling in Overijssel tot
stand kwamen. Zo moedigde hij de Belgische textielfabrikant Ch.
de Maere en de Engelse industrieel Th. Ainsworth aan in hun pogingen
de Twentse textielindustrie te moderniseren. Vele plannen
tot verbetering van wegen en waterwegen werden gemaakt,
hetgeen onder andere leidde tot de totstandkoming van de belangrijke
verharde weg van Zwolle via Almelo naar Hengelo (de
tweede harde provinciale weg in Overijssel!).
Ook werd tijdens zijn functioneren als gouverneur de dijkverbetering
in het Land van Vollenhove en Salland aangepakt en werd
een start gemaakt met de verbetering van de afwatering. Ter bestrijding
van bedelarij en landloperij maakte hij zich sterk
voor werkplaatsen van liefdadigheid, die in Zwolle en Oldenzaal
werden opgericht. De scheepvaart werd gediend met de oprichting
van een stoombootverbinding op de IJssel tussen Deventer en
Kampen in 1837 13).
Eén van de meest structurele verbeteringen die gouverneur Van
Rechteren inleidde, was wel de opheffing van de markegenootschappen
en de verdeling en privatisering van de gemeenschappelijke
woeste markegronden. In het Franse tijdperk waren hier
reeds enkele wetten over uitgevaardigd, maar zonder groot succes.
Van Rechteren komt de eer toe in 1837 deze wetten opnieuw
onder ieders aandacht te hebben gebracht en erop toe te hebben
gezien dat ze dit maal wel uitgevoerd werden. De opheffing van
de gemeenschappelijke woeste gronden opende de mogelijkheid
voor ontginning en verloste de landbouw uit één van de meest
knellende tradities. 14)
De figuur Van Rechteren heeft ongetwijfeld veel bijgedragen tot
de indruk dat bij leidinggevende personen in Overijssel in de
jaren 30 van de vorige eeuw sprake was van een vernieuwingsgezinde
geest. Wie bijvoorbeeld kennis neemt van de jaarlijkse
verslagen van de toestand van de provincie Overijssel die Gedeputeerde
Staten uitbrachten, ontdekt dat in toenemende mate
het besef aanwezig was, dat het provinciale bestuur niet langs
de zijlijn moest blijven toekijken, maar een belangrijke taak
had op economisch gebied.
Wel moet daarbij onmiddellijk opgemerkt worden dat die taak nog
vooral bestond uit het signaleren van problemen en het voortdurend
aanmoedigen om die op te pakken. Van steun van financiële ».
aard was in veel mindere mate sprake. Traditioneel beschikte de
provincie niet of nauwelijks over een instrumentarium om de
mondelinge adhesie aan de welvaartsverbetering om te zetten in
subsidies, werkverschaffingsprojecten, weg- en waterbouwkundige
de aanleg van spoorwegen, enz. Dat werd in de geest van
J.H. Graaf Van Rechter-en Appeltern, voorzitter van de tentoon
stellingscorrmissie.
8
de tijd toch nog vooral overgelaten aan het particulier initiatief.
Een onderzoek naar de precieze ~ol die de provinciale overheid
heeft vervuld bij de verbetering van de economische structuur
van Overijssel in de eerste helft van de negentiende eeuw, zou
overigens nog zeer zinvol zijn en tot verrassende resultaten
kunnen leiden. Datzelfde geldt voor een onderzoek naar de totstandkoming
en het functioneren van de Overijsselse Vereeniging
tot Bevordering van Provinciale Welvaart, die in 1838 werd
opgericht, en waarin tal van vernieuwingsgezinde notabelen participeerden.
Vooralsnog lijkt de conclusie gewettigd dat in leidinggevende
kringen in Overijssel de “geestelijke vervetting” wel meeviel.
Van starre vasthoudendheid aan oude dogma’s en tradities op
economisch gebied lijkt minder sprake dan sommige historici op
nationaal niveau meenden vast te moeten stellen. De Overijsselse
gezagsdragers gaven blijk van een goed besef van de economische
problemen en van mogelijke oplossingen daarvoor, zonder dat dat
meteen ook leidde tot opheffing van alle structurele knelpunten.
Tegen deze achtergrond zullen we ook moeten kijken naar het initiatief
van de eerste Overijsselse tentoonstelling van nijverheid
en kunst in 1840.
Initiatief en opzet van de tentoonstelling
De abonnees van de Overijsselsche Courant konden op 3 maart
1840 in hun krant lezen, dat besloten was “eene tentoonstelling
van alzoodanige voorwerpen van Nijverheid en Kunstvlijt, als
in de provincie Overijssel worden vervaardigd of door aldaar
wonende personen zijn uitgevonden” te organiseren. Volgens het
bericht maakte de uitbreiding van het fabriekswezen en andere
takken van nijverheid en kunst deze tentoonstelling “allezins
wenschelijk en doelmatig”. Het besluit, dat volledig door
de krant werd afgedrukt, was ondertekend door de al genoemde
gouverneur van Overijssel, J.H. graaf Van Rechteren. Alle beoefenaars
van kunsten, fabrikanten, werkbazen en anderen, werden
opgeroepen “van de voortbrengselen hunner kennis, uitvinding,
verbetering, fabrijken enz., een of meer voorwerpen
naar die tentoonstelling te zenden”. 15)
Het idee van een tentoonstelling van voorwerpen van nijverheid
en kunst, werd met groot enthousiasme ontvangen. De Overijsselsche
Courant publiceerde dezelfde dag nog een lovend commentaar
op het initiatief. De krant zag diverse voordelen van een tentoonstelling:
de volksvlijt werd bevorderd, er werd bekendheid
gegeven aan de fabrikaten van eigen bodem en op de eergevoelens
van de fabrikant werd een beroep gedaan. “Een loffelijke na9
ijver wordt bij hem gaande”, schreef de krant enthousiast.
Slechts één kanttekening wilde zij echter nog maken: “niet al
wat kunstig bewerkt, of vernunftig bedacht is, behoort alleen
op eene tentoonstelling van Nijverheid voor te komen”, maar
ook “die artikelen, welke van algemeen gebruik en bekendheid
zijn, en wier waarde dikwijls alleen in de geringheid van den
prijs gelegen is…” 16)
De Overijsselsche Courant gaf daarmee aan heel goed te beseffen
dat economische vooruitgang vooral tot stand zou moeten komen
door middel van het op de markt brengen van goedkope massaproducten,
en niet te verwachten viel op basis van allerlei fraaie
staaltjes van ambachtelijk vakmanschap. De krant was er ook
vast van overtuigd dat economische voorspoed wel weer te bereiken
was. “Wat wij eenmaal geweest zijn, kunnen wij weder worden,
want er zijn geene redenen, om te veronderstellen, dat ons vernunft
verstompt of onze armen verslapt zijn”, aldus een optimistische
Overijsselsche Courant.
De nijverheids- en kunsttentoonstelling betekende voor Overijssel
een primeur, maar ook landelijk sloeg het initiatief geen
gek figuur. Op zichzelf was het idee van een dergelijke tentoonstelling
niet nieuw. In 1808 reeds, had koning Lodewijk Napoleon
in Utrecht en in 1809 in Amsterdam nijverheidstentoonstellingen
geïnitieerd. 17) In 1819 wilde de Utrechtse afdeling
van de Hollandsche Huishoudelijke Maatschappij een tentoonstelling
van “voortbrengselen van Nederlandse fabrijken,
trafijken en volksvlijt” organiseren, maar liet dat idee varen
toen bleek dat koning Willem I reeds een tentoonstelling van
Nederlandse volksvlijt voor 1820 in Gent had gepland. 18) Ook
in Haarlem (1825) en Brussel (1830) vonden nationale nijverheidstentoonstellingen
plaats. 19)
Van de provincies echter was Overijssel (met Groningen) waarschijnlijk
de eerste die dit promotiemiddel op regionaal niveau
uitprobeerde. Pas tegen het midden van de negentiende eeuw
werden de nijverheidstentoonstellingen schering en inslag in
Nederland. 20) Als zodanig toonde Overijssel zich dus van haar
beste zijde.
Die verdienste was eigenlijk vooral te danken aan gouverneur
Van Rechteren, want hij was het die het initiatief tot de tentoonstelling
genomen had en in februari 184O in de vergadering
van Gedeputeerde Staten met het plan op de proppen was gekomen.
Het was ook de gouverneur die de taak op zich nam het besluit
tot het houden van een tentoonstelling verder gestalte te geven.
21)
10
De eerste stap die hij zette was het formeren van een commissie
die de organisatie van het gebeuren op zich zou kunnen nemen.
Begin maart deed de gouverneur daartoe aan een vijftiental personen
uit vooraanstaande kring – zowel ambtsdragers als fabrikanten
– in de provincie het verzoek in die commissie zitting
te nemen (zie bijlage 1). De meeste aangeschrevenen toonden
zich zeer vereend en namen de uitnodiging meteen aan. De al genoemde
textielindustrieel Thomas Ainsworth uit Nijverdal, verzocht
echter in eerste instantie hem te excuseren en was pas
na enig aandringen van de gouverneur bereid in ieder geval de
eerste bijeenkomst bij te wonen.
Wie wel definitief afzegde voor de commissie, was de andere
textielpionier uit Twente, de Lonneker fabrikant Charles de
Maere. “Ma position tout exceptionelle parmi les industriels
de cette Province, ne saurait être convenablement tenue, que
par une complete neutralité”, schreef hij op 7 maart aan de
gouverneur. De achtergrond van deze wat cryptische weigering,
was waarschijnlijk de moeilijke verhouding die De Maere had met
de andere textielfabrikeurs in zijn woonplaats. Vanaf het moment
namelijk dat hij zich vanuit het Belgische St. Niklaas naar
Twente had.begeven en daar zijn bontweverij met moderne weeftechnieken
voortzette, werd hij door de Twentse fabrikeurs beschouwd
als een onwelkome concurrent, die zij zoveel mogelijk
dwarsboomden 22). Het spreekt vanzelf dat De Maere in die situatie
geen zitting wilde nemen in de commissie.
Op 24 maart 1840 kon gouverneur Van Rechteren de “Commissie
tot beoordeling en regeling eener tentoonstelling van Vooi—
werpen van Nijverheid en Kunst uit Overijssel” installeren. Op
die eerste bijeenkomst zette de gouverneur, die tot voorzitter
werd benoemd, het doel van de tentoonstelling nog eens uiteen.
Hij sprak daarbij de wens uit dat “datzelve iets tot vermeerdering
van welvaart en volksgeluk moge bijdragen”. De Commissie
besloot de tentoonstelling te houden in het Odéon en in de daar
tegenovergelegen Kolfbaan van de Groote Sociëteit. Ook werd het
besluit genomen een verloting te organiseren tijdens de tentoonstelling,
waarvoor 250 loten a. f 2,— per stuk in omloop
zouden worden gebracht. Te winnen waren 50 prijzen met een gemiddelde
waarde van ƒ 10,—.
De voorbereiding van de tentoonstelling verliep voorspoedig, zij
het dat de directie van de Groote Sociëteit nog even moeilijk
deed over het verzoek de Kolfbaan voor dat doel af te staan.
Voor een huurprijs van ƒ 50,— a f 75,— ging de Groote Sociëteit
alsnog accoord. Via een publicatie in de Overijsselse
kranten, maakte de Commissie in april nog eens aan alle potentiële
inzenders bekend, dat het niet in de bedoeling lag alleen
pronkstukken op de tentoonstelling te laten zien, maar vooral
ook “de meest in de zamenleving benoodigde voorwerpen” 23).
11
Stadsschouwburg Odéon omstreeks 1900. Foto: collectie Gemeentelijke
Archiefdienst Zwolle. Repro: J.P. de Koning.
12
Op 24 juli maakte de Commissie het programma van de tentoonstelling
bekend. De tentoonstelling zou op maandag 27 juli 1840
worden geopend en tot 22 augustjs daaropvolgende voortduren.
Alle dagen – behalve op zondag – zou zij zijn te bezichtigen
tegen een toegangsprijs van 25 cent. Een kaart die alle vier
weken geldig zou zijn, kostte een gulden. Aan de zaal was bovendien
een catalogus te koop a 25 cent, waarin alle tentoongestelde
voorwerpen met indiener stonden beschreven. De Commissie
voegde aan die mededeling nog toe, dat “de ingezonden
voorwerpen, hare verwachting buitengewoon overtroffen hebben,
en eene schat aan voortbrengselen van nijverheid te bezigtigen
zal zijn” 24).
Verloop van de tentoonstelling
Op 27 juli was de grote dag van de opening van de tentoonstelling.
Voor de gelegenheid was het Odéon met vlaggen versierd en
met een “plegtige aanspraak” door gouverneur Van Rechteren,
werd de tentoonstelling voor geopend verklaard. In het Odéon
en in de Kolfbaan waren in totaal 624 voorwerpen te bezichtigen.
In het eerstgenoemde gebouw de schilderijen en de geweven
stoffen, en aan de overkant van de straat de overige voorwerpen.
De Overijsselsche Courant toonde zich verrukt over wat er allemaal
te zien viel op de tentoonstelling. Het eerst roemde de
krant de uitgestalde textielproducten waarvan de “ongelooflijk
fijn geweven linnens en calicots, de andere catoenen stoffen
alsmede de pellen en damasten bijzonder de aandacht der toegevloeide
touschouwers tot zich trekken”. Menig schilderij leverde
volgens dezelfde krant het bewijs “met welk een gelukkig
gevolg de edele schilderkunst hier wordt beoefend” en over de
tapijten die te zien waren, merkte zij op dat deze “de voornaamste
Tentoonstelling in Europa zouden opluisteren” 25).
Niet alleen de Overijsselsche Courant was enthousiast over hetgeen
aan Overijsselse producten te aanschouwen viel. Ook de bezoekers
kwamen in grote getale op de tentoonstelling af, zodat
alle verwachtingen overtroffen werden. De eerste week werd de
tentoonstelling reeds door 1281 betalende bezoekers bezocht, en
in de eerste vier dagen van de tweede week door 743 personen.
De eerste oplage van de catalogus was al na enkele dagen uitverkocht,
zodat in allerijl exemplaren moesten worden bijgedrukt.
Op 18 augustus, dus drie weken na de opening, had de manifestatie
al meer dan 3.000 bezoekers getrokken en drie dagen later
waren er dat al 3.900, waaronder veel vreemdelingen. Eén van de
meest prominente bezoekers was de heer Kooy, één van de direc13
teuren van de gerenommeerde Nederlandsche Handel-Maatschappij.
Op 18 augustus werden ook de kinderen van de school van de
Stadsarmeninrigting en de Stadsarmenschool en de kinderen uit
het Rooms Catholijk Weeshuis en het Hervormd Weeshuis “onder
behoorlijke geleide” in staat gesteld de tentoonstelling te bezoeken,
vanzelfsprekend kosteloos.
Jammer genoeg valt niet meer vast te stellen hoeveel het totaal
aan bezoekers over de hele periode van vier weken is geweest.
Uitgaande van het feit dat de beide laatste dagen nog door velen
werden bezocht, mag verondersteld worden, dat dat aantal
niet veel minder is geweest dan bij de nijverheidstentoonstelling
in 1860, die door 5.000 personen werd bezocht.
Ook de loterij werd een groot succes. In plaats van de verwachte
250 loten, werden er bijna 2.900 verkocht. Zelfs de koning
verwaardigde zich met 100 loten deel te nemen in het
Zwolse gebeuren, terwijl de Nederlandsche Handel-Maatschappij
goed was voor 50 loten. De tentoonstelling overtrof dus alle
verwachtingen! Zelfs de prijzen voor de loterij, die nog een
week extra tentoongesteld bleven, trokken nog dagelijks vele
bezoekers. Bovendien meldde de Overijsselsche Courant op 18
augustus 1840, dat de tentoongestelde producten de fabrikanten
en andere indieners, reeds vele bestellingen hadden opgeleverd.
Behalve een geslaagd evenement voor het publiek, was de tentoonstelling
dus ook in commercieel opzicht van betekenis 26).
Het succes van deze eerste nijverheids- en kunsttentoonstelling
in Overijssel, toonde aan dat het initiatief daartoe een zeer
gelukkig initiatief was geweest. Niet alleen bleek een aantal
gezagsdragers en fabrikanten – de gouverneur voorop – bereid
financieel risico te nemen door het organiseren van een groots
opgezet, en voor Overijsselse begrippen nog onbekend, gebeuren,
maar ook bleek de bevolking voor dit initiatief open te staan
en volop belangstelling te tonen voor de producten die de Overijsselse
nijverheids- en kunstproducenten wisten voort te
brengen. Het was dus niet enkel lethargie wat de klok sloeg in
de eerste helft van de negentiende eeuw, althans voor zover we
dat voor Overijssel kunnen vaststellen.
Nieuw industrieel élan?
In hoeverre is de tentoonstelling nu te beschouwen als een doorbraak
van nieuw industrieel élan in Overijssel? Voor zover die
vraag betrekking heeft op het initiatief en de initiatiefnemers,
valt moeilijk een negatief antwoord te geven. Tenminste een aantal
leidinggevende persoonlijkheden in Overijssel, getuigde van
een vooruitstrevende visie op de verbetering van de provinciale
14
economie en van een vaste wil de problemen die er nog waren,
aan te pakken.
Geldt de positieve indruk echter ook voor de stand van de industriële
productie in Overijssel? Per slot van rekening zijn
het de producten die het moeten maken op de markt! Met enkel
een goed oog voor de vele problemen, die nog moesten worden opgelost
– op zichzelf een noodzakelijke voorwaarde – was de economie
vanzelfsprekend nog niet volmaakt in orde! Via de catalogus
van de tentoonstelling kunnen we ons een beeld vormen van
de producten die rond 1840 tot de topproducten uit Overijssel
behoorden 27).
Wanneer we naar de tentoongestelde voorwerpen kijken, valt
allereerst de combinatie van kunstwerken en industriële producten
op. Waarom de Commissie tot deze op het eerste gezicht
wat vreemde combinatie is gekomen, laat zich enkel raden. Wellicht
hoopte zij door het nuttige met het aangename te verenigen,
meer bezoekers te trekken. Meer voor de hand liggend is het
echter om ervan uit te gaan, dat zonder kunstvoorwerpen de tentoonstelling
een wat sober karakter had gekregen en er te weinig
voorwerpen over zouden blijven. Bovendien: in de opvatting
van de eerste helft van de negentiende eeuw, waren kunst en nijverheid
nog veel meer synoniem van elkaar, in tegenstelling
tot tegenwoordig. De waardering van kunstbeoefening als ambacht
en de waardering van unieke staaltjes van ambachtelijk vakmanschap
als ware kunststukken, lag niet ver uit elkaar.
De nijverheid in Overijssel rond 1840, stond op de drempel-van
een nieuwe tijd, waarin het ambachtelijke kunststuk en het
kunstige ambachtelijke product, terrein verloren ten gunste
van het industriële massaproduct, dat – hoewel slechter van
kwaliteit – zoveel goedkoper aan de anonieme klant kon worden
gebracht. Dat wordt duidelijk als we de catalogus van de tentoonstelling
bekijken. Naast een 81-tal schilderijen, waaronder
werken van de Zwolse schilders Corn. Felix, A. Serné,
D.J. Pruim en stadstekenaar J. Plugger, waren er vele voorwerpen
te zien die ergens tussen gebruiksvoorwerp en ambachtelijk
curiosum inzaten.
De hoofdmoot (meer dan een derde) van de tentoonstelling werd
echter gevormd door de producten van de Twentse textielindustrie,
die de weg naar de industriële massaproductie – zij het
met gebruikmaking van traditionele productiemiddelen – al was
ingeslagen. Duidelijk bleek daaruit nog eens de belangrijke
bijdrage van de Twentse textielindustrie na 1830 aan de Overijsselse
welvaart. Vrijwel iedere bekende Twentse fabrikeur
had een aantal producten ingeleverd voor de tentoonstelling.
Producten die – zoals opgemerkt – door de Overijsselsche Courant
en door de binnen- en buitenlandse markt, hoog werden gewaardeerd.
15
De andere nijverheidssectoren die voorwerpen voor de tentoonstelling
bijeen hadden gebracht, waren duidelijk nog ver verwijderd
van enige vorm van massaproductie. Slechts een enkel
voorwerp getuigde van toepassing van moderne technieken en
uitvinden. Een voorbeeld van één van de weinige innovatieve
voorwerpen, was een product van de metaalbewerkende firma
Nering Bö’gel & Comp. te Deventer: “een kleine dubbelwerkende
stoommachine, volgens systema van Watt, welke stoomcylinder
een diameter van 8 Ned. Duimen heeft”. Dit product lijkt echter
toch meer op een curieus staaltje van vakmanschap, in combinatie
met nieuwe toepassingstechnieken, dan getuigend van een op
de markt gerichte productieve vertaling daarvan.
Datzelfde geldt voor vele andere voorwerpen op de tentoonstelling.
Wat te denken bijvoorbeeld van “een wagentje, dat door de
kracht van den wind tegen denzelven inloopt”. Of van “een
pistoor met 4 loopen, welke alle door één haan gelost worden”.
Stuk voor stuk waren dit ongetwijfeld producten van hoogwaardig
vakmanschap, maar dat de provinciale economie ooit op deze
kurken zou kunnen drijven, waag ik te betwijfelen. Het waren
typerende producten, die doen vermoeden dat de “kunstige” en
het kunstenaarschap toch nog hoger stond aangeslagen, dan de
verkoopkwaliteiten die zij bezaten.
Een laatste fraai voorbeeld om dat vermoeden te bevestigen,
kunnen we ontlenen aan de bijdrage, die de twaalfjarige (!)
Jan van Hees, leerling bij J. Kamphuis te Zwolle, aan de tentoonstelling
leverde, namelijk “een biljard-queu van palissander-
hout, bestaande in een vogel boven, eenen bloem in het
midden en eene visch beneden”. De jongen was onbetwist een
groot talent op houtbewerkingsgebied, maar of je met de door
hem gedraaide keu ook werkelijk kon biljarten, mag de lezer
zich met mij afvragen. Een bewijs eens te meer, dat de aard en
de kwaliteit van de Overijsselse nijverheidsproductie nog ver
verwijderd was, van wat benodigd was om de Overijsselse economie
uit het slop te helpen en de welvaart op een wat hoger peil
te brengen.
Conclusie
De conclusie die ik met dit artikel over de Eerste Overijsselse
Tentoonstelling van Voorwerpen van Nijverheid en Kunst, gehouden
te Zwolle in 1840, wil trekken, is de volgende.
In Overijssel ontbrak het rond 1840 zeker niet aan ondernemende
lieden in de hoogste kringen, voor de vele economische
problemen en met de ambities er iets aan te doen. Het initiatief
tot de tentoonstelling is niet op zichzelfstaand, maar één
uit een hele reeks van initiatieven die vanaf 1830 ongeveer in
16
Overijssel onder aanvoering van gouverneur Van Rechteren tot
stand kwamen en waarmee de slechte economie uit het moeras
moest worden getrokken.
Aan de andere kant liet dezelfde tentoonstelling zien, hoe
achterlijk de aard en het niveau van de Overijsselse nijverheidsproductie
nog was in vergelijking met de industriële voortbrengselen
uit het buitenland. Veel viel er nog aan te verbeteren.
Van markt- of toepassingsgerichtheid was nog veel te weinig
sprake bij de Overijsselse Nijverheidsproducenten, met uitzondering
wellicht van de Twentse textielfabrikeurs.
Ik wil daarom eindigen met een citaat uit wat de nieuwe gouverneur
en ambtopvolger van J.D. graaf Van Rechteren Appeltern,
bijna een jaar na dato nog eens over de tentoonstelling opmerkte,
en waarin hij de wens uitsprak “dat hare gevolgen even weldadig
zullen zijn, als het denkbeeld, dat deze tentoonstelling
deed ontstaan, en voorbereid, gelukkig was ” 28).
Noten
1. Zie: Thom. J. de Vries, Geschiedenis van Zwolle, dl. 2
(Zwolle 1961) 253; F.C. Berkenvelder, 750 Jaar Zwolsen,
Zwollenaren en hun nijverheid en industrie. Ach lieve tijd
19 (Zwolle 1981) 456.•
2. Zie bijvoorbeeld: J.M.M, de Meere, Economische ontwikkeling
en levensstandaard in Nederland gedurende de eerste helft
van de negentiende eeuw (’s Gravenhage 1982) 32 – 33.
3. Th. van Tijn en W.M. Zappey, De negentiende eeuw 1813-1914,
in: J.H. van Stuijvenberg (red.), De economische geschiedenis
van Nederland (Groningen 1977) 201-218; J.A. de Jonge,
. De industrialisatie in Nederland tussen 1840 en 1914 (
Nijmegen 1976) hoofdstuk 3.
4. G. Luttenberg, Proeve van onderzoek omtrent het armwezen
in ons vaderland, 2 dln. (Zwolle 1841-1845).
5. De Jonge, De industrialisatie, 24-25.
6. J.A. de Jonge, Het economische leven in Nederland 1844-1873,
in: Algemene Geschiedenis der Nederlanden, 12 (Haarlem 1977)
66-67.
7. Zie voor een samenvatting van dit debat: E.J. Fischer, De
geschiedschrijving over de 19e eeuwse industrialisatie, in:
W.W. Mijnhardt (red.), Kantelend geschiedbeeld. Nederlandse
historiografie sinds 1945 (Utrecht/Antwerpen 1983) 228-255.
8. Van Tijn en Zappey, De negentiende eeuw, 202.
9. I.J. Brugmans, De arbeidende klasse in Nederland in de 19e
eeuw 1813-1870 (Utrecht/Antwerpen 1975) 67-69.
CATAL00IS
VOORTBRENG** E
«ML» 1,
V)*
MVtan *v ‘i i.
‘A ’tt
en
u m i n Kii ,1. .1 Tfjt. •>». «»«i.i»
Titelblad van de catalogus van de in dit artikel besproken
tentoonstelling.
18
10. P.W. Klein, Traditionele ondernemers en economische groei
in Nederland 1850-1914 (Haarlem 1966) 3.
11. Jaarboekje Overijssel 1840, bijlagen, 42.
12. J. Zeehuisen, Verhandelingen over de dagloners en bedeelden
ten plattelande in hek kwartier Salland, provincie Overijssel,
in: Tijdschrift voor Staathuishoudkunde en Statistiek,
8 (1853) 177.
13. É.D. Eijken e.a., In alle Staten. Vierhonderd jaar provinciaal
bestuur van Overijssel (Zwolle 1978).
14. Jaarboekje Overijssel 1840, bijlagen, 50.
15. överijsselsche Courant, 3 maart 1840 (o.a. aanwezig in het
Rijksarchief in Overijssel te Zwolle).
16. Idem.
17. I.J. Brugmans, Paardenkracht en mensenmacht (’s Gravenhage
1961) 15.
18. J. Bierens de Haan, Van oeconomische tak tot Nederlandsche
Maatschappij voor nijverheid en handel, 1777-1952 (Haarlem
1952) 87.
19. R.T. Griffiths, Ambacht en nijverheid in de Noordelijke Nederlanden,
in: Algemene Geschiedenis der Nederlanden, 10
(Haarlem 1981) 2″37″!
20. Bierens de Haan, Van oeconomische tak, 95-96.
21. De informatie over de opzet en het verloop van de tentoonstelling
is – tenzij anders aangegeven – gebaseerd op de
archivalia die de organiserende Commissie heeft nagelaten
en die zich bevinden in het Rijksarchief in Overijssel:
Archief Provinciaal Bestuur na 1813, Varia nr. 279.
22. Zie: J.A.P.G. Boot en A. Blonk, Van smiet- tot snelspoel
(Hengelo 1957) 89-93; 97; 106-108.
23. Overijsselsche Courant, 3 en 7 april 1840.
24. Overijsselsche Courant, 24 juli 1840.
25. Overijsselsche Courant, 28 juli 1840.
26. Zie: Overijsselsche Courant van 4,7,11,18 en 21 augustus
1840.
27. Catalogus van voortbrengselen van Overijsselsche Nijverheid
op de Tentoonstelling gehouden te Zwolle, in de maanden Julij
en Augustus 1840 (Zwolle 1840). Een exemplaar hiervan
is aanwezig in het Rijksarchief in Overijssel te Zwolle.
28. Verslag van de Gouverneur en G.S. aan de Staten der provincie
Overijssel over 1840, gedaan in de vergadering op 6
juni 1841: Rijksarchief in Overijssel, Archief Provinciale
Staten van Overijssel, nr. 293.
19
BIJLAGE I
LEDEN VAN DE “COMMISSIE TOT BEOORDELING EN REGELING EENER TENTOONSTELLING
VAN VOORWERPEN VAN NIJVERHEID EN KUNST UIT OVER –
IJSSEL.
01. J.H. Graaf van Rechteren Appeltern,
gouverneur van Overijssel, voorzitter
02. Mr. J.A. Sandberg, lid Gedeputeerde Staten van Overijssel
03. Mr. A.J. Vos de Wael, burgemeester van Zwolle
04. Mr. B.W.A. Baron Sloet tot Oldhuys,
lid arrondissementsrechtbank Zwolle
05. D. van Schreven, kabinetssecretaris van de gouverneur
06. Mr. W.H. Cost Jordens, kantonrechter te Deventer
07. R. Campbell,
agent van de Nederlandsche Handel-Maatschappij te Nijverdal
08. Th. Ainsworth, fabrikant te Nijverdal
09. G.C. Arntzenius, fabrikant te Goor
10. H.E. Hofkes, fabrikant te Almelo
11. C. ter Kuile, fabrikant te Enschede
12. G.C. Cromhoff, fabrikant te Enschede
13. E.A. Tegel, fabrikant te Oldenzaal
14. P.H. Gallé, fabrikant te Kampen
15. J.C. Nering Bögel, fabrikant te Deventer
TENTOONSTELLINGSAGENDA P.O.M.
09.08 – 17.08 Muziek op de kermis
15.09 – Jongere bouwkunst in Overijssel, 1840 – 1940
De exacte data worden te zijner tijd in de pers bekend gemaakt.
Leden van de Zwolse Historische Vereniging hebben op vertoon
van hun ledenkaart gratis toegang tot het POM. Deze gratis toegang
geldt ook voor huisleden.
Nadere informatie over de tentoonstelling: POM 038 – 214.650.
20 ___^_
EEN TWEEDE INTERESSANTE KINDERSCHOEN UIT ZWOLLE
O. Goubitz
Zwolle 1984, stadsgracht
1 16,5 cm h 5,5 cm Collectie E. Dikken
Restaurateur O. Goubitz
Werd in 1983 in een beerput aan de Pletterstraat te Zwolle een
bijzonder 16e eeuws kinderschoëntje gevonden 1), ook in 1984
heeft Zwolle een bijzondere kinderschoen opgeleverd 2). Ditmaal
was het de stadsgracht die een kleine schat prijsgaf.
Dit schoentje is uit de 17e eeuw en is van een type dat in die
tijd over geheel Europa populair was. Zowel mannen als vrouwen
droegen dit model/ Gewoonlijk wordt dit type schoen gesloten met
twee even lange banden die aan de hielpanden vastzitten. Beide
banden reiken tot het midden van de wreef en liggen op het voorblad
of op de tongvormige verlenging van het voorblad. De banden
worden middels een veter, strik of roset op de wreef gesloten 3).
Het bijzondere aan dit schoentje is de afwijkende wijze van sluiten
en wel door middel van een gespje. Het gespje is een eenvoudig
rond ijzeren ringetje met een angel. Het bevindt zich aan de
linkerzijde van de schoen, hetgeen het tot een linkerschoen
maakt, omdat zijdelings geplaatste gespen e.d. steeds op de bui21
tenzijde van de schoen zitten. Het bandje dat als sluitriempje
fungeert is zo lang, dat het over de wreef – via een geleidelusje
in de tong – reikt en aansluit op het gespje.
Vermoedelijk is dit schoentje per ongeluk in de gracht beland.
De slijtage is betrekkelijk gering en ook het gespje is nog
aanwezig. Doorgaans worden de gespen afgesneden om ze opnieuw te
gebruiken. Door het vinden van het schoentje is tevens een andere
vondst van betekenis geworden. Dat is een vondst uit Oudeschans.
Ook in dat geval is er sprake van een kinderschoen
met een lange sluitband en een tong met een geleidelus. Omdat
van dat schoentje het hielpand met de gesp ontbrak, bleef het
onduidelijk hoe het gesloten werd. Overigens blijft het bij deze
twee schoentjes. Het vinden van archeologisch schoeisel
is een bijzonderheid.
Noten:
1.0. Goubitz, “Kinderschoen uit beerput Pletterstraat” in:
Overijsselse Historische Bijdragen 98 (1983) 126-127.
2. Beide schoentjes zijn gevonden door de heer E. Dikken.
3. 0. Goubitz, “Twee schoenen….” in Observantenklooster Amersfoort
(Amersfoort 1982) 161-162.
“VADERv VAN DROEFHEID KAN MIJN MOEDER NIET MEER SCHRIJVEN”
SODOMIETENVERVOLGING TE ZWOLLE IN 1730
H. Reenders
Inleiding
De jaren 1730 en 1731 staan in de geschiedenis van ons land bekend
als de jaren van de sodomietenvervolging 1). Nooit is er
op zo uitgebreide schaal tegen homosexuele handelingen opgetreden.
Het begon in mei 1730. Vrij plotseling kwam vanuit de stad
Utrecht overal in den lande een intensieve gerechtelijke vervolging
op gang. Het hoogtepunt werd bereikt in de maanden juni
en juli van 1730. Daarna luwde de storm.
In totaal werden in deze jaren 289 mannen gerechtelijk vervolgd.
Aan vrouwelijke homosexuelen schijnt toen geen aandacht te zijn
besteed. Zeventig mannen vonden de dood. Honderddertien werden
verbannen, voornamelijk voortvluchtigen, die bij verstek veroordeeld
waren. De gruwelijkste executie vond op 27 september 1731
22
te Zuidhorn in Groningen plaats. Daar werden 22 mannen gewurgd
als gevolg van de twijfelachtige rechtspraak van grietman Rudolf
de Mepsche.
Wat is sodomie? Vanwaar deze plotselinge vervolging? En in hoeverre
is er ook in het Zwolle van die jaren iets van te merken
geweest?
“Sodomie” en “Crimen Nefandum”
In 1730 gebruikte men niet de termen homofilie of homosexualiteit,
maar men sprak over “sodomie” en “crimen nefandum”. Dat
is een aanduiding van de andere manier, waarop de mensen van
toen tegen het verschijnsel aankeken. “Crimen nefandum” (letterlijk:
het kwaad, dat niet genoemd mag worden) wil zeggen,
dat men sodomie zo gruwelijk vond, dat “het penne noch pampier
meriteert”. Zelfs de bestraffing ervan geschiedde zoveel mogelijk
in het geheim. Door het woord “sodomie” te gebruiken wilde
men zeggen, dat het om hetzelfde kwaad ging, dat de mannen
van Sodom bedreven zouden hebben. Het was zo erg, dat het Gods
toorn opwekte en tot verwoesting en ondergang moest leiden, zoals
indertijd in Sodom en Gomorra (Genesis 19).
Bij sodomie dachten de mensen niet aan een bepaalde sexuele geaardheid.
Waarschijnlijk wist men niet, dat er zoiets bestaat.
Maar men dacht aan sexuele handelingen tussen mannen, die konden
variëren van “verfoeilijke vuiligheden” (mutuele masturbatie)
tot “de wesentlijke sonde” (anaal contact). Zulke handelingen
werden beschouwd als de ergste vorm van decadentie, als
symptoom van verval, waar vooral welgestelden gevoelig voor
zouden zijn. Vanuit “de roomse landen” (Spanje, Portugal,
Frankrijk) en de hoogste standen in eigen land zou het kwaad
zich uitbreiden, doordat steeds meer mensen ertoe werden verleid.
2)
Vanwaar de plotselinge vervolging?
De aanleiding tot de uitgebreide vervolgingsactie was de bekentenis
van Zacharias Wilsma. Deze in het begin van 1730 te Utrecht
gearresteerde Friese herenknecht verschafte aan de justitie
zoveel gegevens over sodomieten elders in den lande, dat
men ervan schrok. Er bleek een heel circuit van sodomieten te
bestaan, dat overal en tot in alle rangen en standen zijn vertakkingen
had. De magistraat van Utrecht voelde zich daarom
verplicht om andere stedelijke besturen op de hoogte te stellen.
Op 5 mei 1730 werden afschriften van de bekentenissen van Wilsma
en zijn vrienden verstuurd naar Amsterdam, Den Haag, Kampen,
Leiden en verschillende andere plaatsen. Talloze arrestaties
volgden. Gegevens werden uitgewisseld en verdachten met elkaar
23
geconfronteerd. Niet lang daarna vonden overal executies plaats.
Er werden allerlei gedichten en pamfletten uitgegeven, waarin
men uitdrukking gaf aan zijn angst en verontwaardiging. Er werd
zelfs over gepreekt.
Hoewel er geen sprake was van zwaardere straffen of van ernstiger
martelingen dan men gewoon was, springt de intensieve en
gecoördineerde actie en de betrokkenheid van het volk in het
oog. Historici zoeken nog steeds naar een verklaring. Gedacht
wordt aan de economische en politieke malaise van die tijd, die
beschouwd werd als een straf van God voor allerlei zonden, in
het bijzonder voor het tolereren van sodomie. Volgens sommigen
brak omstreeks 1730 bij de mensen het vermoeden door, dat die
homosexuele handelingen niet spontaan en incidenteel opkwamen,
maar deel uitmaakten van de levensstijl van een bepaalde groep
in de maatschappij. Dit zou als zeer bedreigend zijn ervaren.
Anderen wijzen op de gevoelens van onvrede bij de middenklasse
in de achttiende eeuw over de maatschappelijke verhoudingen en
de heersende moraal. Deze onvrede openbaarde zich in het begin
in de roep tot een strenger optreden ten aanzien van afwijkingen
van de zedelijke normen. Hoewel er nog geen eenstemmigheid
onder de historici bestaat, wordt de oplossing steeds
meer gezocht in een complex geheel van bovengenoemde en andere
factoren 3).
Het Zwolse dossier
De sodomietenvervolging is aan de poorten van Zwolle niet voorbij
gegaan. Op dinsdag 11 juli werden de 38-jarige Gerrit Banders
en de 42-jarige Andries Bilevelt op de Grote Markt opgehangen.
Enkele maanden later (9 oktober) besloot de magistraat
vier andere burgers te verbannen en van diverse ambten en
rechten te ontheffen. Dit betrof de oud-capitein Jan Willem van
Rijswijk, de hopman Jannes Nauta, de meester-chirurgijn Berend
Smeeks en de bolkhouwer (=visverkoper) Frederik Rouwkamp.
In de literatuur over de geschiedenis van Zwolle is tot nog toe
geen aandacht aan deze gebeurtenis besteed. Dit is nogal merkwaardig,
omdat zich in het rechterlijk archief een vrij uitgebreid
dossier bevindt over deze sodomieten. Het bevat verhoren,
getuigenverklaringen, bekentenissen van verdachten en correspondentie
met autoriteiten in Amsterdam en Kampen. Het geheel
verschaft belangrijke informatie over de subcultuur van de Zwolse
homosexuelen aan het begin van de achttiende eeuw. In dit
verhaal zal ik me moeten beperken tot enkele hoofdzaken.
Gerrit Banders, de grand seigneur
Zwolle behoorde niet tot de steden, die begin mei een brief uit
Utrecht ontvingen. Maar de zaak kwam aan het rollen op 16 mei,
toen de Kamper stadssecretaris A.S. Greven de magistraat op de
24
hoogte stelde van bekentenissen, die door enkele van de zeven
op 8 mei in die stad gearresteerde verdachten waren afgelegd.
Het meest belastend was de verklaring van de 19-jarige soldaat
Steven Schuirings, die bekend had sodomie te hebben gepleegd
met de Zwolse thee- en koffieverkoper Gerrit Banders uit de
Korte Wolleweversstraat.
NAAMEN
DER
G E Ë X E C U T E E R D E
PERSOONEN
Binnen Zwol op dings-dag den n . July
1730. over het verfoeyelyk Crimen van
Sodomie, te weten
^ERRIT BANTERS, Koffie en Thee-verkoper.
BYLEVELD, Knoopemaakcr,
Na dat zy op het Schavot gebragt, en aldaar aan de Galgh waren ge^
hangen, zyn zy eenige tyt daar na af-genomen, en vervolgens op een
horde na buyten geflcept,cn aldaar onder de Calgh vyf voet diep in de
aerde begraven.
Uit: Schouwtooneel soo der Geëxecuteerde als Ingedaagde over
de verfoeilijke misdaad der Sodomie, anno 1730. Z.p./z.j
(1732 ?)
25!-.
Vrijwel onmiddellijk na ontvangst van de brief probeerde men
verdachte in zijn huis te arresteren, maar de vogel was gevlogen.
Zijn vrouw, Hermina van Weersel, vertelde, dat Banders
naar Hattem en Elburg was om koffie en thee te verkopen.
Maar zoals later bleek was de man al een dag na de arrestatie
van Schuirings door diens bewaker gewaarschuwd. Hij was naar
Harderwijk gevlucht, waar schout bij nacht De Moor hem op 17
mei arresteerde na hem in herberg “De Hollandsche tuin” gevonden
te hebben.
Banders moet een kleurrijke figuur geweest zijn, een fantast,
die zich gedroeg als een grand seigneur. Hij hield ervan op te
scheppen over de erfenis, die hij van een rijke oom – een kolonel
– ontvangen zou hebben. Met kwistige hand tracteerde hij
zijn vrienden in de vele kroegen en tapperijen, die hij bezocht.
Steven Schuirings, die hij graag aan anderen voorstelde als
“mijn neef” om eventuele verdenking te voorkomen, had een
prachtige rode broek van hem gekregen. Banders zou hem loskopen
van de militaire dienst en hem daarna in zijn zaak te werk
stellen….
Banders was niet in Zwolle geboren maar in Makkum. Omstreeks
1713, het jaar waarin hij met Hermina van Weersel in het huwelijk
trad, was hij in de stad komen wonen. Hij was schoenmaker
van zijn vak, en had als zodanig bij diverse bazen gewerkt.
Daarna was hij een tapperij begonnen bij de Kamperpoort. Sedert
kort had hij een koffie- en theewinkel aan de Korte Wolleweversstraat.
Uit de verhoren blijkt, dat zijn huwelijk niet in
een bloeiende staat verkeerde. Hermina klaagde tegenover de buren
vaak over het feit, dat hij ’s nachts zo laat thuis kwam 4).
Ondanks de belastende verklaring van Schuirings en ondanks zijn
verdachte vlucht naar Harderwijk hield Banders zijn onschuld
staande tot 20 juni (!). Dat is opvallend lang. Te meer, omdat
men in die tijd geen zachtzinnige middelen toepaste om iemand
tot bekentenis te brengen. Daardoor heeft hij andere sodomieten
ruimschoots de gelegenheid gegeven om tijdig de stad te verlaten.
Maar ook het omgekeerde is waar. Doordat die andere sodomieten
uit handen van de justitie bleven waren er in Zwolle
geen getuigen, die de bekentenissen uit Kampen konden bevestigen.
Steven Schuirings moest uit Kampen naar Zwolle worden overgebracht
en met Banders worden geconfronteerd. Iets wat in het
geheim moest gebeuren en wat vanwege onrust onder de bevolking
blijkbaar niet zonder risico’s was (9-12 juni). Op 20 juni kwam
Banders met zijn eerste bekentenis, die in de volgende dagen
werd bevestigd en aangevuld. Veertien jaar geleden was hij door
hopman Nauta op een zomerse avond buiten de poort “bij de belten”
verleid. Later ontmoetten ze elkaar op een bovenkamertje
bij de tapper Staats. Toen Andries Bilevelt omstreeks 1725 een
26
tapperij bij de Broerenbrug begon, hadden ze hun rendez-vous
naar diens huis verplaatst. Vanaf die tijd dateerde ook de sexuele
relatie met Bilevelt. Tenslotte had een zekere Maas, een
comediant, die “het vuile werk” in Portugal “bij de heren” had
geleerd, hem te Kampen in kennis gebracht met Steven.
Andries Bilevelt, de geliefde man en vader
Door deze bekentenis stond het doodvonnis van Banders eigenlijk
al vast, hoewel het pas op 9 juli werd uitgesproken. Maar ook
voor Bilevelt en Nauta zou de toekomst er erg somber uitzien
als de schout hen te pakken kreeg. Beiden waren gevlucht.
Bilevelt al op de dag na de arrestatie van Banders. Het was bekend,
dat hij in Amsterdam zat. Zwollenaars hadden hem daar gezien.
Op 23 juni kregen ze hem in Amsterdam te pakken. Daarna
werd hij aan schout bij nacht De Moor overgedragen en naar
Kampen overgebracht. Hij bekende vrijwel onmiddellijk sodomie
te hebben gepleegd met Banders, Nauta en de bolkhouwer Frederik
Rouwkamp. Daarbij maakte hij wel duidelijk, dat Banders hem
vijf jaar geleden had verleid en enige tijd later Nauta en
Rouwkamp naar hem had toegestuurd.
Bilevelt, een Zwollenaar van geboorte, was knopenmaker. Hij had
eerst in de Spoelstraat gewoond. Sedert 1725 hield hij kostgangers
in zijn tapperij bij de Broerenbrug onder andere de reeds
genoemde comediant Maas. Daarna was hij naar “het Claverblad”
op de Grote Markt verhuisd. Bilevelt was getrouwd met Klasien
Hendriks (1713) en had vier kinderen. Het moet een hecht gezin
geweest zijn, zoals blijkt uit de twee brieven van vrouw en
kinderen, die justitie in handen vielen bij zijn arrestatie.
Hij werd daarin dringend gewaarschuwd van de straat te blijven.
Desnoods moest hij naar Engeland of Kortrijk vluchten. “Houd U
dog stil en houd U aan God, als wij allemaal doen”, staat in de
brief van 28 mei. Zijn vrouw was aan de brief begonnen, maar
één van de kinderen had hem afgemaakt, want: “Vader, van droefheyd
kan mijn moeder niet meer schrijven”. De brief van 17 juni
was nog dringender. “Het is hier altemaal zoo scherp” en ze
zeggen, dat “ze jou zullen straffen, dat daar de dood na volgt,
zoo zij jou krijgen”. “Sito! Sito!” stond op de envelop.
Het heeft niet mogen baten. Op 9 juli werd over Bilevelt en
Banders eenzelfde doodvonnis uitgesproken, wegens “de verfoeijelijke
misdaat van sodomie”, die ze niet alleen “onder malkander
over en weer, maar ook nog bovendien beide afsonderlijk met
andere meermalen” hadden bedreven. God heeft bevolen te doden,
wie er zich aan schuldig maken. Daarom kan sodomie niet getolereerd,
“sonder Gods rechtvierdige toorn ts doen ontsteken”. 5)
27
Tot in de hoogste kringen
De andere vier gevluchte sodomieten hadden meer geluk. Rouwkamp
en Smeeks waren ‘m al in mei gesmeerd. De eerste naar Duitsland,
de tweede naar Amsterdam. Bilevelt had toegegeven met de bolkhouwer
sodomie gepleegd te hebben. Bovendien had Rouwkamp zelf
op de vraag van een kennis “Ben jij ook één van die?” gezwegen
en dus toegestemd. Berend Smeeks had een soortgelijke bekentenis
afgelegd tegenover schipper Wolters op wiens boot hij op
hemelvaartsdag naar Amsterdam was gevlucht. Hij was van plan
naar Oost-Indië te gaan. Of hem dat gelukt is of niet, in ieder
geval slaagden ze er niet in hem in Amsterdam te arresteren.
Smeeks was niet alleen de chirurgijn, maar ook de intieme
vriend van de oude kapitein Van Rijswijk.
Met hopman Nauta en de oude kapitein Van Rijswijk komen we terecht
bij de hoogste kringen in de stad. Johannes Nauta, die
uit een bekende factoorsfamilie kwam, had in 1725 een prachtig
huis laten bouwen aan het Rodetorenplein. Het huis (“Hopmanshuis”/
zie illustratie ) staat er nog altijd en is in 1970 gerestaureerd
6). Nauta was lid van de meente en gekozen tot burgerhopman.
Dus een man van gezag. Hij was getrouwd met de hopmansdochter
Swana Geertruit Kuinder (1709) bij wie hij vier
kinderen had.
. h(. Haai, >«g,a
Gezicht op het Roodetorenplein te Zwolle omstreeks 1900. Het
linker huis is het in dit artikel genoemde “Hopmanshuis”.
Foto: Collectie Gemeentelijke Archiefdienst Zwolle.
28
Zoals gezegd beschuldigde Banders hem ervan DE grote verleider
te zijn. Ook later zou het initiatief steeds van hem zijn uitgegaan.
Als Banders de hopman op straat tegenkwam, gaf deze een
speciaal teken wanneer hij contact wilde. Bijvoorbeeld door zijn
hoed in de hand te nemen of door zijn zakdoek uit de zak te
trekken. Dus ook binnen de subcultuur bleven de standsverschillen
bestaan.
Uit alles blijkt, dat dit standsverschil ook de rechtspraak beheerste.
We zijn tenslotte in de regententijd. Enkele families
maakten de wacht uit. Bovendien waren stadsbestuur en rechtspraak
in één hand. Nauta en Van Rijswijk hadden familie en
vrienden onder burgemeesters, schepenen en raden. Schout bij
nacht De Moor was zelfs zo zeer met Nauta bevriend, dat de magistraat
het nodig v/ond hem over die vriendschapsrelatie te ondervragen
na een verdachtmaking van Banders. Nauta en Van Rijswijk
wisten waarschijnlijk precies hoe het met de verhoren
stond en wat de verdachten en getuigen loslieten. Nauta vertrok
op de vroege morgen van 10 juni met het rijtuig van Jan
Slijkenberg. Uitgerekend de dag na de eerste verhoren van
Schuirings te Zwolle, toen Banders het vuur zo na aan de schenen
werd gelegd!
Hetzelfde geldt voor Jan van Rijswijk. Deze militair, die bekend
stond om zijn schunnige taal, was een zwager van burgemeester
Robert van de Merwede. Zijn moeder was een Zwolse burgemeestersdochter,
een Van Lawick 7). De man had niet veel zin om de stad
te verlaten. Niet alleen vanwege zijn hoge leeftijd, maar ook
omdat hij zelf twijfelde aan zijn schuld.
Vooral sedert het vertrek van Smeeks deden allerlei praatjes
over hem de ronde. Maar niemand zou, meende hij, kunnen bewijzen,
dat hij “de wesendijke sonde” gepleegd had. Om daar helemaal
zeker van te zijn had hij bij allerlei mensen gecheckt
wat ze van hem wisten en in hoeverre zij zich zijn vroegere avances
nog herinnerden. Zijn conclusie was, dat alleen het getuigenis
van Smeeks gevaarlijk voor hem zou kunnen worden.
Maar Smeeks was nog niet gevangen. Waarom zou hij Zwolle dan
verlaten en zichzelf nog meer verdacht maken? Het was echter
op aandrang van zijn zuster mevrouw Van de Merwede en zijn advocaat
dr. Balthasar Muntz, dat hij op de vroege morgen van
26 juni vertrok naar Unna. De advocaat maakte hem duidelijk,
dat “men zich meer als op eene wijze aan genoemde zonde
schuldig kan maken”, onder andere door mutuele masturbatie. Het
was inmiddels voor Van Rijswijk ook te gevaarlijk geworden in
Zwolle te blijven! Want Bilevelt was op 23 juni in Amsterdam
gepakt en reeds op weg naar Zwolle. En naar Smeeks werd gezocht,
zoals hij ongetwijfeld wist!
29_
N A DE
C O P Y E
V A N Z W O L .
Dereerfte A&evan Indaging, van wegen
de Ed. Agtb. Geregte der Stad ZWOL
~Y77″Y Burgermecfteren j Schepenen ende Raden oer Sradt Zwol doen
W hier mede te weten, hoedanig ons uyt genomen Iriformatien is
voorgekomen, dat de Oud Capitcin Jan Willem van Ryswyk, Hopman
Jannes Nautaj Berent Smecks, en Frederik Rou’wkamp; Bolkhouwer
, met zeer praegnante prarfumtien zyn gegraveert, van zig mede
fchuldig te hebben gemaakt aan de grouwelyke Misdaat van Sodomie,
en die pracfumtien zeer hebben geconfirmeerd en beveftigt door zig in
alle haaft en praccipitantie van hier weg te begeven en te aufugeren;
zonder dat me;i tot nog toe, onaangefien alle daar toe aangewende moeiten
en devoiren, met eenige zekerheid heeft kunnen ontwaar worden ,
waar dezelve mogen ryn gebleven, of zig tegenwoordig onthouden,
en dewyl wy ons mitsdien amptshalven Verplicht hebben gevonden, op
gemelde Per.onen in te dagen; Zo is ‘ t , dat wy Burgermcefteren, Schepenen
ende Raden voornoemt.
Uw JAN WILLEM VAN RYSWYK , Oud Capitein.
J A N N E S N A U T A , Gemeensman en Burger Hopman defesSradr.
of anders, Raad en Capitein van de Burgery.
BERENTSMEEKS, Meeiter Chirurgyn.
FREDER1K ROUWKAMP, Bolkhouwer, dat isYis-kooper.
By defen te zamen, en ieder in ’t byzonder citeren, laden, en dagvaarden
, om op morgen en vier weeken , zullende zyn Maandag den
zevende der toekomende Maand Auguftus dezes Jaars, des voormnidaags
ten elf uure, Uw in Peribon voor Ons te fifteren, om ter zake
voorfchreven faicten te worden gehoord.
Met inthimatie , dat wy by non Comparitie zodanig nader zullen
difponeren, als wy zullen bevinden te bchooren. Oirconde onfes Stadts-
Zegel, en Subfcriptie van een Onzer Stadts Secretarien.-
Actum Zwol den 9 Joly 1730.
U i t : Schouwtooneel ,,.,., „ . . . C T ~ C
JOAN ROUSE Secret.-
30
Op dezelfde dag, waarop over Banders en Bilevelt het doodvonnis
werd uitgesproken, werden deze vier voortvluchtige mannen door
de magistraat ingedaagd tegen 2 augustus. Deze indaging werd
herhaald op 7 augustus en 4 september, zonder resultaat. Dat
leidde tot het vonnis van 9 oktober, dat wij reeds vermeldden.
Het valt op, dat de heren niet veroordeeld werden tot verbeurdverklaring
van hun bezittingen. De magistraat zou zich lelijk
in de vingers gesneden hebben. Mevrouw Van de Merwede was bijvoorbeeld
de belangrijkste erfgenaam van haar broer. Zo groot
was de angst voor Gods toorn over een tolerante houding ten opzichte
van sodomieten dus ook weer niet! 8).
Noten
Dit artikel berust voornamelijk op dossier RA 001,00601
(“stukken, die gediend hebben in strafrechtelijke/criminele
zaken”). De vonnissen zijn te vinden in RA 001,00466
(“register van gerechtelijke vonnissen in strafrechtelijke/
criminele zaken”). Beide te Zwolle (G.A.).
Voor de literatuur verwijs ik naar:
Theo van der Meer, De wesentlijke sonde van sodomie en andere
vu.yligheden. Sodomietenvervolging in Amsterdam 1730 – 1811.
Amsterdam 1984.
H. Reenders, Ter afwending van Gods toorn. De sodomietenvervolging
in Kampen in 1730, in: Kamper Almanak 1980/81, 233 –
2. Van der Meer, 27 e.v.
3. Idem, 177 e.v.
4. Weduwe Banders hertrouwde op 14 mei 1731 met Nanne Jansen
van Horen. Ze werd in 1763 “van de arme begraven” op het
Broerenkerkhof.
5. Weduwe Bilevelt overleed in 1747.
6. Zie: F.C. Berkenvelder, Zo was Zwolle rond 1900. Zwolle
1970, 40. Mevrouw Nauta werd in 1734 weduwe genoemd.
7. J.van Doorninck, Geslachtk. Aanteekeninqen. Deventer 1871,
476, 622. Van Rijswijk zou in 1736 overleden zijn.
8. Zie over Jan van Brunnepe, alias Jan Lap, die op 7 december
1732 te Zwolle gegeseld en verbannen werd: Reenders, 245 e.v.
31.
BOEKBESPREKING
DE JODENVERVOLGING IN ZWOLLE. GESCHIEDENIS VAN DE JODEN
TE ZWOLLE TUSSEN 1933 EN 1946 .
Iet Vierstraete – Erdtsieck
Eigen uitgave, Wezep 1985
59 pagina’s. Prijs ƒ 15,—, niet in de handel. Verkrijgbaar
bij de schrijfster, Hortensiastraat 14 te Wezep.
Jaap Hagedoorn
Na Het Joodse onderwijs in Zwolle 1941 – 1943 schreef mevrouw
Vierstraete in het kader van haar M.O.-opleiding een tweede
scriptie over de geschiedenis van de Zwolse joden tijdens de
tweede wereldoorlog. Zij probeert in de scriptie een antwoord
te geven op de vragen hoe de jodenvervolging in Zwolle plaatsvond
en hoe daar door verschillende groepen in de Zwolse samenleving
op gereageerd werd. Bovendien wil de schrijfster door
dit onderzoek licht werpen op het gedrag van de grote groep
tussen helden en verraders (p.1). Voor haar onderzoek maakte de
schrijfster naast geschreven en gedrukte bronnen gebruik van
mondelinge informatie van betrokkenen.
In de verschillende hoofdstukken komen verscheidene groepen aan
de orde dié met de jodenvervolging te maken kregen. Het onderzoek
naar het lot van de joodse Duitse vluchtelingen (hoofdstuk
2) verscheen eerder in onze bundel Als een strootje in de maalstroom.
Zwolle tijdens de tweede wereldoorlog (Zwolle 1985).
Schrijfster toont aan dat de jodenvervolging in Duitsland weliswaar
protesten opriep in Nederland, maar dat de joodse
vluchtelingen – als ze al toegelaten werden in Nederland – voor
hulp voornamelijk afhankelijk waren van geloofsgenoten. In een
volgend hoofdstuk beschrijft ze de wijze waarop antijoodse
maatregelen werden uitgevoerd in Zwolle. Het blijkt dat deze
maatregelen over het algemeen gewoon werden uitgevoerd. In een
volgend hoofdstuk komen de reacties daarop van verschillende
groepen aan de orde, terwijl in de laatste twee delen van het
onderzoek verslag gedaan wordt van onderduik en deportatie enerzijds
en de terugkeer uit de kampen en de wederopbouw van de
joodse gemeente anderzijds. Als bijlagen zijn opgenomen lijsten
van Duitse en Zwolse joden, met vermelding van datum en plaats
van geboorte en van overlijden (of de vermelding “overleefd”),
en enkele documenten van joodse en antijoodse zijde. Verschillende
foto’s completeren het geheel.
32
Hoewel de schrijfster in haar verslag en in de bovengenoemde
lijsten onderscheid maakt tussen Duitse vluchtelingen en joodse
Zwollenaren, doet ze dit janmergenoeg niet om te onderzoeken
in hoeverre het lot van de eerste groep afweek van dat van
de tweede. De uitspraak van Max Hony, over het verschil in behandeling
door de Joodse Raad in Zwolle van Nederlandse en
Duitse joden – “(…) ik kan mij niet herinneren dat een Duitse
jood voorkwam op lijsten waarop mensen afstel tot deportatie
kregen ” (p.9) – is al lijnrecht in tegenspraak met schrijfsters
constatering dat de vluchtelingen net als Nederlandse
joden onderdoken, gepakt, gedeporteerd en vermoord werden of
overleefden (p.9), kortom dat hun lot gelijk was. Het tegendeel
van die laatste constatering is echter ook met cijfermateriaal
te onderbouwen. Aan de hand van de door mevrouw
Vierstraete opgestelde lijsten heb ik de volgende tabel kunnen
opstellen.
Duitse joden 1)
Ned. joden 2)
T O T A A L
VERVOLGINGSSLACHTOFFERS
absoluut
77
355
432
%
74,0
62,0
63,8
OVERLEDEN
IN ZWOLLE
absoluut
3
5
8
%
2,9
0,9
1,2
VERMIST/ONZEKER/
ONBEKEND
absoluut
9
19
28
%
8,7
3,3
4,1′
OVERLEEFD
absoluut
15
194
209
%
14,4
33,9
30,9
TOTAAL
absoluut
104
573
677
%
100,0
100,0
100,0
1) hierbij drie Zwols-Duitse gezinnen, waarvan er twee overleefden
2) hierbij 24 gemengd gehuwden, waarvan er 23 overleefden
Hieruit blijkt d

Lees verder

Zwolse Historisch Tijdschrift 1985, Aflevering 4

Door 1985, Aflevering 4, Afleveringen, Jaartal, Overig, Zoek in ons tijdschrift

ZWOLS
HISTORISCH
TIJDSCHQ1FT
^^
ZWOL&E HI – als man te kenmerken, terwijl de meervoudige inschrijvingen
van een ander teken – X – worden voorzien. Het is dan
simpel om deze categorieën apart te houden, of juist voor onderzoek
te selecteren. Enkele resultaten uit dit onderzoek maken
iets meer inzicht in deze werkwijze mogelijk. :
23
Uit het gehele te onderzoeken bestand kan door een enkele
handeling een groep worden geselecteerd die aan exact omschreven
kenmerken voldoet. Om dit te demonstreren volgt hieronder
een tabel, die uit drie kolommen bestaat:
1. de gemiddelde verblijfsduur in weken;
2. de gemiddelde leeftijd;
3. het aantal in het betrokken deelbestand verwerkte inschrijvingen
.
Er is geen statistische analyse op dit materiaal verricht. Het
gaat er in dit artikel alleen maar om, de mogelijkheden van de
computer enigermate te demonstreren.
In de gehele groep bevinden zich
443 inschrijvingen:
waarvan 151 buitenlandse meisjes:
en 291 in Nederland geborenen.
Nu verwijderen we eerst de mede
ingeschreven mannen (bordeelhouders)
:
die door hun lange verblijfsduur
een aanzienlijke invloed hebben
op de gemiddelden van de groep,
want deze veranderen nu duidelijk:
Een aantal meisjes wordt meer dan
eenmaal aangetroffen (102) maar
deze groep blijkt niet veel anders
te zijn samengesteld:
en zonder meervoudige inschrijvingen
komen we op de volgende
waarden:
verblijfsduur
in
weken
1.
49,73
39,45
55,—
324,62
44,66
48,15
43,59
leeftijd
in jaren
2.
27,41
27,17
27,54
32,62
27,32
28,58
26,93
N
3.
443
151
291
8
435
102
332
De grote verschillen gaan pas optreden als de meisjes, die langer
dan een jaar achtereen ingeschreven blijven, uit de groep worden
verwijderd: J 124,83 J26.95 j 106 j
(dit getal komt uit de groep met meervoudige inschrijvingen; deze
worden nu weer meegerekend). De verblijfsduur verandert nu drastisch,
terwijl de leeftijd vrijwel gelijk blijft:
18,75 |27,44 328
24
en indien we de groep terugbrengen haar alleen diegenen, die
korter dan 26 weken achtereen ingeschreven zijn, worden de parameters:
11,25 27,49 233
We kunnen nu ook gemakkelijk nagaan, wat de invloed is van de
leeftijd bij inschrijven. Zij die ouder zijn dan 30 jaar bij inschrijving
(106) zijn gemiddeld 34,22 jaar oud en blijven vrij
48,90 134,22 | 106
De jongere vrouwen tonen merkwaardigerwijs nauwelijks verschil
met de oudere voor wat de verblijfsduur aangaat:
| 43,17 J25.O1 | 329
Ook de groep die alleen bestaat uit meisjes die jonger zijn dan
30 jaar, en korter dan een jaar blijft, wijkt wat leeftijd betreft
weinig af van de gehele groep, maar heeft wel een duidelijk
kortere verblijfsduur:
Nu een overzicht van inschrijvingen
in Amsterdam. De hele groep:
– allen onder de 30:
– allen korter dan 1 jaar aanwezig
– alle meisjes jonger dan 30 èn
korter dan 1 jaar ingeschreven:
18,86
46,34
45,51
19,31
19,66
25,10
27,20
24,62
27,39
24,49
255
186
145
138
105
43,94
| 41,32
: 18,35
18,29
27,75
25,32
27,47
25,24
245
184
190
150
Hetzelfde, en dat zijn dan de laatste cijfers uit deze tabel, is
uitgerekend voor de groep vrouwen die buiten Amsterdam worden
geregistreerd (245)
– gehele groep:
– allen onder de 30
– allen korter dan 1 jaar aanwezig:
– allen jonger dan 30 èn korter
dan 1 jaar ingeschreven:
Het zal duidelijk zijn, dat nog veel meer groepsvergelijkingen
gemaakt kunnen worden, waarbij men alle variabele en vaste
factoren kan gebruiken. Het is vaak noodzakelijk om zichzelf
beperkingen op te leggen, omdat het eigenlijk veel te gemakkelijk
gaat.
Het materiaal uit het rapportenboek van de Zwolse politiecommissaris,
dat deze in de jaren 1846 en 1847 heeft bijgehouden
is veel moeilijker te bewerken. Deze rapportenboeken zijn
eigenlijk ingebonden kladschriften, waarin alle zaken en zaakjes
vermeld worden waarmee de “policiedienaar” in de stad geconfronteerd
werd. Ook in dit voorbeeld gaat het alleen om de
vraag: wat kan een computer daar nu aan vergemakkelijken?
25
Als ingang is primair de naam van de betrokkene genomen; voor
de verdere gegevens is men geheel afhankelijk van wat de commissaris
belangrijk vindt. Zo noteert hij slechts in enkele gevallen
de leeftijd, nooit exacte geboortedata. Vaststellen van
het geslacht is meestal aan de naam wel mogelijk. De datum is
wel eens onduidelijk; vooral in het begin van het register vergeet
hij dit gegeven vaak te vermelden. Soms staan er persoonlijke
aantekeningen in zoals een vermelding van de liedjes die
Buziau op de Groote Sociëteit heeft gezongen. Het beroep
wordt, indien relevant, vermeld, evenals de reden van het contact,
maar vaak moet men er naar gissen en betreft het notities
van namen diergenen, die getuigen waren van een vaak niet
meer vermeld feit.
Ter illustratie enkele getallen uit het jaar 1846. Er zijn 964
namen vermeld, waarbij 739 mannen en 214 vrouwen. Dat de optelling
niet klopt, is ontstaan door het invoeren van enkele
(belangrijke) neutra zoals de diligence op Groningen die op de
Nieuwstad (nu Thomas a Kempisstraat) een boerenkar met twee
Nieuwleusense boerinnetjes ondersteboven rijdt, en van enkele
namen waarvan het geslacht niet valt te achterhalen. Er worden
zeven smeden, zeven metselaars en drie horlogiemakers vermeld;
27 publieke vrouwen en tien bordeelhoud(st)ers; 64 namen van
getuigen zijn vastgelegd; van 130 mensen is de leeftijd vermeld.
Het beroep is in 477 vermeldingen, het “adres” (vaak in
de trant van “bij zijn vader”) is bij 410 namen min of meer bekend.
Al met al is dit materiaal moeilijk te rubriceren. Toch heeft
de computer grote voordelen. Men kan het apparaat laten zoeken
naar bepaalde woorden: vier letters zijn bijna altijd voldoende
om een begrip te definiëren. Wanneer men zoekt naar “wagt”,
komen alle namen van diegenen die op het bureau hun roes hebben
uitgeslapen, naast die van een enkele deserteur die gevangen
wordt, naar boven. De scherpregter van Zwolle komt enige
malen (echter zonder naamsvermelding) voor. Zoeken naar
“scheld” of “schold” levert 79 namen op, met epitheta als
stinkert en vuile lel.
De computer maakt zonder enig probleem een index op alfabetische
(namen) of numerieke (leeftijd) volgorde, en kan alle variabele
gegevens direct met elkaar combineren: hoeveel vrouwen
zijn er in het najaar van 1845 genoteerd; zijn er tijdens de
kermisweek meer dronkelappen dan anders?
Het werken met moderne apparatuur als deze staat momenteel nog
in de kinderschoenen, en er zal veel geëxperimenteerd moeten
worden om, bijvoorbeeld, een genealogie in een computergeheugen
26
op te slaan 2). In principe is de veelheid van gegevens een reden
om eerder een computer te gaan gebruiken: koopactes met
veel namen, getuigenissen, rechtszaken, verkopingen van onroerend
goed enzovoorts.
De prijs zal geen belemmering meer hoeven te zijn; men kan voor
minder dan ƒ 1.000,— een begin maken. Wellicht komen er, behalve
de microfilmreaders, binnenkort ook huiscomputers op de
leestafel in het archief te staan.
DIENENDE TOT
BEWIJS YAN INSCHRIJVING
PUBLIEKE VROUW.
(Deel van het) titelblad van het registratieboekje voor
publieke vrouwen. De hierin geregistreerde gegevens
zijn gebruikt voor het beschreven onderzoek.
Ware grootte: 15,7 x 10 cm. Collectie GAZ
Noten
Men heeft voor dit alles op het moment van schrijven van dit
artikel (april 1984) niet meer dan f 950,— nodig, de zwartwit-
televisie zonder geluid inbegrepen. Een bedrag dat zelfs
door een gepensioneerde archiefmaniak nog wel op te brengen
moet zijn, en anders lukt het wel om een partner te vinden
wanneer U dit artikel uitgelezen hebt.
Noot van de redactie: Er is een tijdschrift dat zich speciaal
richt op het gebruik van computers bij het beoefenen van
genealogie. Het blad heet Gens data, verschijnt eenmaal per
kwartaal en is momenteel in zijn tweede jaargang.
27
BOEKBESPREKING
HERINNERINGEN VAN EEN ZWOLSE JONGEN
door H.J. Verkouw
met vijfennegentig merendeels nog niet eerder gepubliceerde
foto’s en prenten uit de periode tussen 1900 en
1930, verzameld en van toelichting voorzien door Han
Prins.
Uitgeverij Waanders b.v., Zwolle 1985
112 pagina’s, prijs f 29,50
Henk Brassien
H.J. Verkouw werd in 1904 in Zwolle geboren en verliet de stad
in 1930. Zijn jonge jaren bracht hij door in het Zwolle, dat
slechts weinig Zwollenaren nog uit eigen ervaring bekend is.
Op 21 maart 1985 zat Verkouw achter een tafeltje in de winkel
van Waanders. Hij signeerde daar zijn boek “Herinneringen van
een Zwolse jongen”. Veel oudere Zwollenaren ontmoette Verkouw
op die dag. Herinneringen werden opgehaald, waarbij bleek, dat
de 80-jarige nog over een scherp geheugen beschikte.
Wat begon als “Opa, vertel nog eens van vroeger”, mondde uit in
een vlot leesbaar boek. De schrijver zegt in de inleiding dat
hij zeker niet pretendeert geschiedenis te schrijven; hij roept
vanuit zijn herinnering het leven van alle dag in het begin van
deze eeuw op. Veel komt ter sprake: (zijn) Assendorp, de schooljaren,
de uren op straat, waar verkeer nog nauwelijks voorkwam,
de zondagse wandelingen naar de uitspanningen rondom de stad,
de Antwerpse duivel Jan Olieslagers (1910: half Zwolle staat aan
de Hanekamp met open mond naar het eerste vliegtuig in Zwolle
te kijken), ds eerste baan, waar hij maar liefst vijftig cent
per week verdient, de eerste wereldoorlog, ambtenaren in het
stadhuis, ijspret, feestdagen, teveel om op te noemen.
De meeste herinneringen worden kort beschreven, hier en daar
voorzien van teksten in het Zwols. Langer, te lang, worden ze
als hij terug denkt aan zijn tijd als gemeente-ambtenaar in
Zwolle (Verkouw blijft tot 1969 ambtenaar, vanaf 1930 in de
provincie Noord-Holland).
Zoals gezegd, het boek leest vlot weg. De titel dekt evenwel
slechts ten dele de inhoud. Grote stukken zijn niet typisch
Zwols, maar gaan over (overigens leuke) jeugdgebeurtenissen,
28
die onverschillig waar hadden kunnen plaatsvinden. Ter compensatie
is er her en der gestrooid met Zwolse namen om het geheel
een ‘couleur locale’ te geven.
Wat het boek echter zeker de aanschaf waard maakt, zijn de vele
– vaak nog niet eerder gepubliceerde – foto’s, die door Han
Prins treffend van onderschriften zijn voorzien. Zij vormen eigenlijk
een boek in een boek en tonen Zwolle in het begin van
onze eeuw. Veel is niet meer terug te vinden: het oude Kerkbrugje,
het Gouverneurshuis, de Michaëlkerk, maar anderzijds
laten vele foto’s zien, dat beplanting ertoe kan bijdragen oude
glorie te herstellen (Melkmarkt, Thorbeckegracht, Gasthuisplein,
Diezerkade enz).
BERICHT VAN DE GEMEENTELIJKE ARCHIEFDIENST
VOETBAL- EN ATLETIEKVERENIGING P.E.C.
Wim Huijsmans
In november 1984 werd door de Gemeentelijke Archiefdienst van
twee oud-bestuursleden het archief van de voetbal- en atletiekvereniging
P.E.C, in ontvangst genomen.
Het archief is inmiddels beschreven en heeft een plaats gekregen
tussen andere, overgebrachte archieven van Zwolse sportverenigingen
.
De voetbal- en atletiekvereniging P.E.C, is in 1910 opgericht.
Zij is ontstaan uit een fusie van twee verenigingen, namelijk
P.H. (Prins Hendrik) en E.D.N. (Ende Desespereert Nimmer).
De naam P.E.C, is ontleend aan de eerste letter van beide verenigingen
plus de C. van Combinatie en betekent dus voluit:
“£rins Hendrik Ende Desespereert Nimmer Combinatie”.
De voetbalvereniging van de groen-witten verwierf in de twintiger
jaren al de titel van “eeuwige tweede-klasser”.
In 1955 werd de overstap gemaakt naar het semi-betaald voetbal.
Naast de vereniging werd in 1969 de stichting betaald voetbal
P.E.C. Zwolle opgericht om tot beter betaald voetbal in Zwolle
te komen. Door met 3-1 van FC Vlaardingen te winnen op 15 mei
1978 promoveerde P.E.C, naar de ere-divisie.
In 1982 is de heer Eibrink eigenaar van P.E.C, geworden en
werd de naam gewijzigd in PEC-Zwolle ’82.
1984 is -voorlopig- het laatste jaar geweest dat op ere-divisie
niveau werd gespeeld.
29
De atletiekvereniging heeft zich in 1974 van de voetbalvereniging
afgescheiden en vormt sindsdien een zelfstandige vereniging
onder de naam: Atletiekvereniging P.E.C. 1910.
De meest bekende atleet die de vereniging onder haar leden geteld
heeft, is zonder enige twijfel Wim Peters, een allround
sportman, die vanwege zijn prestaties in de periode 1930-1940
Zwolle atletiek-minded maakte. Het is overigens een toevalligheid
dat de nieuwe atletiek-accomodatie in Holtenbroek getooid
is met de naam “de Peterskamp”.
Het archief
Het bewaarde materiaal is tot circa 1940 in hoofdzaak van documentaire
aard. Per jaar wordt een impressie gegeven van de ontplooide
aktiviteiten, voornamelijk aan de hand van kranteknipsels.
De notulen van de bestuursvergaderingen zijn bewaard gebleven
vanaf 1937, die van de ledenvergaderingen vanaf 1944. In de
oorlog moest het archief bij de bezetter worden ingeleverd.
Dit verklaart dat er bijna geen archiefbescheiden van voor 1940
meer zijn.
Over de periode 1950-1970 is het archief vrij compleet. Van het
archief van na die tijd ontbreekt nogal wat, maar misschien dat
het lezen van dit stukje andere (oud-)bestuursleden aanzet om
hun restant P.E.C.-archief aan het Gemeente Archief over te
dragen.
De toezegging dat te zijner tijd ook alle afleveringen van het
clubblad “de PEC-er” bij het Gemeente Archief zullen worden gedeponeerd,
maakt het mogelijk dat de geschiedenis van P.E.C,
vrij goed gereconstrueerd kan worden.
Van Huystee heeft hier blijk van gegeven met zijn boek P.E,C.
in poëzie, 1920 – 1970 bij gelegenheid van het 75-jarig bestaan
van P.E.C, in 1985.
Het archief- en documentatiemateriaal van P.E.C, omvat nu
anderhalve strekkende meter. Het is openbaar en voor belangstellenden
gratis te raadplegen bij het Gemeente Archief in
de Voorstraat.
PEC Zwolle ’82
30
BERICHT VAN HET RIJKSARCHIEF IN OVERIJSSEL
Het Rijksarchief in Overijssel meldt ons, dat de akten der burgerlijke
stand en de huwelijksbijlagen – uitgezonderd de huwelijksaan-
en afkondigingen – in het vervolg alleen nog worden
verstrekt in de vorm van microfilm.
Er is een tweede studiezaal geopend, waar bezoekers de microfilmcassettes
kunnen raadplegen via een zelf te bedienen leesapparaat.
Slechts onder bepaalde omstandigheden worden de originele
stukken van de burgerlijke stand ter inzage verstrekt, zulks om
schade aan de onvervangbare archiefstukken zoveel mogelijk te
beperken.
BERICHT VAN DE CULTURELE RAAD OVERIJSSEL
HERZIENE DRUK ADRESBOEKJE
De afdeling Musea, Oudheidkunde, Monumenten van de Culturele
Raad Overijssel heeft een vierde, geheel herziene druk uitgebracht
van zijn Adresboekje.
Hierin vindt men een overzicht van musea en oudheidkamers, historische
en heemkundige verenigingen, archieven en bibliotheken,
organisaties op het gebied van archeologie en monumentenzorg en
natuur- en milieu-organisaties in (en voor zover van belang ook
buiten) Overijssel.
Het Adresboekje werd samengesteld door A.W. Stapel en F.D. Zeiler
en het is te bestellen bij de Culturele Raad Overijssel,
Postbus 1347, 8001 BH Zwolle, telefoonnummer 038 – 212.863.
Prijs: ƒ 2 , — (afgehaald) of ƒ 3,50 (inclusief porto).
BERICHT VAN DE CULTURELE RAAD OVERIJSSEL
HANDLEIDING VOOR LOCALE EN REGIONALE GESCHIEDBEOEFENING
IN OVERIJSSEL
31
Als uitvloeisel van de in 1984 – 1985 gehouden Basiscursus voor
Amateurhistorici verschijnt in de loop van oktober een Handleiding
voor locale en regionale geschiedbeoefening in Overijssel.
Deze handleiding zal een groot aantal praktische aanwijzingen
bevatten met betrekking tot het opzetten van een onderzoek, het
opsporen en interpreteren van bronnen en literatuur en het verwerken
van de onderzoeksresultaten. Adreslijsten en tijdschriftoverzichten
zullen als bijlage worden opgenomen. De omvang van
de handleiding (geschreven door G.G.J. Rensen – bijgestaan door
een redactieteam), zal ongeveer 125 pagina’s zijn en de prijs
zal komen te liggen rond de f 15,—.
Nadere inlichtingen bij de secretaris van het Beraad, de heer
F.D. Zeiler, adres als boven.
TENTOONSTELLINGSAGENDA PROVINCIAAL OVERIJSSELS MUSEUM
02.11.85 – begin 01.86 Jonge bouwkunst in Overijssel
Op vertoon van hun ledenkaart hebben leden van de vereniging
gratis toegang tot de tentoonstellingen in het museum (dit
geldt ook voor huisleden).
MEDEDELINGEN VAN DE VERENIGING
CONTRIBUTIE 1985
Tegelijk met de uitnodiging voor de lezing van 8 oktober 1985
is aan degenen die hun contributie nog niet betaald hadden, het
verzoek gedaan dit per omgaande te doen. Mocht U nog niet betaald
hebben, wilt U dat dan alsnog doen?
32
OVERZICHT LEDENBESTAND
De vereniging heeft per 26 september 19ö5 328 leden,
verdeeld als volgt:
jeugdleden 1
leden tussen 21 en 65 jaar 264
65-plus leden 57
huisleden 6
264 leden wonen in Zwolle, 64 leden buiten Zwolle (waarvan een
in de Verenigde Staten en een in Canada).
Huisleden (eigenlijk een soort donateurs) betalen een contributie
van f 7,50 per jaar. Net als gewone leden hebben zij op
vertoon van hun ledenkaart gratis toegang tot het Provinciaal
Overijssels Museum te Zwolle.
Aanmelding als huislid: bij de ledenadministratie.
NOG VERKRIJGBARE PUBLICATIES
Onderstaande publicaties van de vereniging zijn nog los verkrijgbaar.
Nieuwe leden kunnen hiermee hun verzameling completeren.
Ook geschikt om met de feestdagen cadeau te doen!
normale ledenprijs
prijs
– De Moderne Devotie te Zwolle 5,95 4,25
(ook verschenen als Nieuwsbrief)
– Zwols Historisch Jaarboek 1984 27,50 20,—
– Zwolle in de tweede wereldoorlog 8,95 7,45
– Alle publicaties uit 1984 prijs=contributiebedrag 1984
Verzendkosten: resp. 1,60, 2,30, 2,30 en 4,25.
Wijze van bestelling:
– afhalen bij de ledenadministratie, Brederostraat 76 te Zwolle
(contante betaling); x
– door storting van het verschuldigde bedrag op giro 5570775
t.n.v. ZHV te Zwolle, onder vermelding van gewenste titel(s).
Denkt U aan de verzendkosten? Toezending volgt dan na ontvangst
van Uw overmaking.
ZWOLSE HléTOQIACIU VfDEMCINC
BESTUUR:
VOORZITTER:
J. Hagedoorn
SECRETARIS
B.H. Edel
PENNINGMEESTER
H. Brassien
LID, EINDREDACTEUR JAARBOEK
J.F. Borst
LID/EINDREDACTEUR TIJDSCHRIFT
R.T. Oost
Tyassenbelt 28, Zwolle
Diezerplem 37, Zwolle
Brederostraat 76, Zwolle
Meenteweg 7, Zwolle
Jellissenkamp 2, Zwolle
SECRETARIAAT
Diezerplein 37
LEDENADMINISTRATIE
Brederostraat 76
8021 CT Zwolle
8023 AV Zwolle
REDACTIE-ADRES ZWOLS HISTORISCH JAARBOEK
Meenteweg 7 8041 AT Zwolle
REDACTIE-ADRES ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Jellissenkamp 2 8014 EW Zwollf
GIROREKENING
5570775 t.n.v. Zwolse Histonische Vereniging Zwolle
type/layout: henk brassien ooOLIVETTl-livius (90%)00
druk: adm.centrum “De Sassenpoort” – Zwolle
orrslag: “Swolla”, kopergravure, anoniem, 18e eeuw
Zwolle rond 1600 gezien vanuit het zuiden
(Ware grootte 196 x 315 mm)

Lees verder

Nieuwsbrief 1985

Door 1985, Zoek in ons tijdschrift

ZWOLS
HIcSTODIcSCH
TIJDSCHDIFT
, Dr BJ. Kam
TWorbeckegracht 38 C
19011 VN ZWOLLE
038-421 4314
2 / 6
ZWOL6E H16TODI6CHE VEDENIG1NG
ZWOL& HIÓTODI&CH TIJDSCHRIFT
INHOUDSOPGAVE / NUMMER EEN / JAARGANG TWEE 1985
pgn
1 VAN DE REDACTIE
ARTIKELEN
2 Opgraving Spoelstraat -Egbert Dikken
5 De Zwolsche Stoomboot-Maatschappij
1840 – 1891 -G.G.J. Rensen
VAN DE INSTELLINGEN
19 De prentencollectie van het POM-Peter Paul Kerpel
20 Culturele Raad Overijssel -F.D. Zeiler
BOEKBESPREKINGEN
24 De wekker van de Nederlandse natie. Joan Derk van
der Capellen, 1741-1784, diverse auteurs.
27 Wil ’t bezoek afscheid nernen. 100 jaar Sophia
Ziekenhuis in Zwolle, Wout Sleijster.
30 MEDEDELINGEN
32 TENTOONSTELLINGSAGENDA POM 1985.
Redactie Zwols Historisch Tijdschrijft:
J. Hagedoorn, R.T. Oost (eindredacteur), mevr. I. Wormgoor
(illustratieredactrice), mevr. A. van der Wurff
Redactie Zwols Historisch Jaarboek:
J.F. Borst (eindredacteur) & P.J. Lettinga.
@ Zwolse Historische Vereniging.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/
of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopy,
microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande
schriftelijke toestenminp van de uitgever.
XVOUt iI*TOBI*Clt VIBCRICiaC
VAN DE REDACTIE
Evenals in 1984 kunt U in 1985 vier kwartaaluitgaven van de Zwols»
Historische Vereniging verwachten. . . y
Zoals U zietis dit eerste nummer van de tweede jaargang in een
nieuw jasje gestoken: de plattegrond van Zwolle heeft plaats gemaakt
voor een. gezicht op de stad. Van groter belang is het feit
•; dat we voor een nieuwe naami hebben gekozen en wel één die recht
doet aan het karakter van het: blad. •-. .
Eigenlijk is de Nieuwsbrief vanaf het eerste nummer meer geweest
dan een eenvoudig mededelingenblaadje voor de vereniging. Auteurs
van korte artikelen wisten hun weg naar het blad te vinden. Mede
door de uitgave van het themanummer over de Moderne Devotie te
Zwolle, heeft de Nieuwsbrief zich de status, verworven van een
tijdschrift. Welnu, dan noemen we deze uitgave voortaan ook tijdschrift.
Het aantal pagina’s is toegenomen, zodat nu ook plaats
kan worden geboden aan artikelen van wat grotere omvang.
Vanzelfsprekend hopen wij, dat de ruimere publicatiemogelijkheid
de leden van de Vereniging stimuleert tot het aanbieden van artikelen
en artikeltjes over aspecten van de Zwolse geschiedenis.
Wij wensen U veel plezier bij het lezen van dit nummer van het .
Zwols Historisch Tijdschrift.
OPGRAVING SPOELSTRAAT (terrein nieuwe bibliotheek)
Egbert Dikken
Doordat er uren voor archeologisch onderzoek als STELPOST in het
project waren opgenomen, kon ik, als uitzendkracht van Randstad
in de periode van 25 oktober tot en met 13 december 1984, waarnemingen
doen in de bouwput van de nieuwe bibliotheek. Een en ander
gebeurde in nauw overleg met de heer Van Kregten van Openbare
Werken.
Ook kon een beroep worden gedaan op leden van de Archeologische
Werkgem. Nederland (A.W.N.) of “toevallig” passerenden. Dat dit
onderzoek niet zonder medewerking van de bouw kon plaatsvinden 1),
wil ik benadrukken. Denkt U maar eens aan het even inroepen van
de hulp van een dragline 2), het gebruik van verlengkabels,
extra schoppen, veiligheidshelmen en bouwlampen voor ’s nachts.
Om de bouw niet te hinderen werd er ook ’s nachts en in de weekeinden
gewerkt.
Jammer was ook nu weer, dat door voortijdige publicaties van door
de GROEP gevonden gegevens, sommige personen archeologie met
zelfverheerlijking verwarren. 3)
De veelheid van gebruiksvoorwerpen die in oude beerputten werd
aangetroffen zal hopelijk bij de opening van de bibliotheek, begin
1986, tentoongesteld worden. Ook een publicatie van alle gegevens
zal dan hopelijk klaar zijn.
Erg verrassend was dat op de laatste twee dagen van het onder- ‘
zoek, bij het verdiepen van de bouwput, stortkuilen en paalgaten
van een gebouw uit de achtste tot tiende eeuw konden worden ingemeten.
De bewoningssporen werden aangetroffen op een niet vei—
wachte verhoging in het terrein, liggend naast de huidige Spoelstraat.
Twee vondsten uit het totaal wil ik U vast beschrijven.
Ten eerste: 26 kleine en twee grote kralen (afbeelding 1).
Waarschijnlijk een gedeelte van een rozenkrans. Doordat het
koordje er no in zat, was de volgorde te bepalen. Zes keer
klein, één keer groot, tien keer klein, één keer groot, tien
keer klein. De grote kralen zijn glad en iets ovaal van vorm.
De kleine kralen zijn gefaceerd. Het materiaal is waarschijnlijk
been of ivoor. Een afbeelding van een soortgelijk snoer
is te zien op het schilderij “Stuppacher Madonnen Bild” 4)
uit ongeveer 1520. Ons snoer kan in de vijftiende eeuw geplaatst
worden.
Ten tweede: een sluit- of pi.jlgewicht dat binnenin geijkt is
met het stadswapen.
In de kwartieren de letters Z.V.O.L. en daarboven het goedkeuringsjaartal
1604. Een sluit- of pijlgewicht bestaat uit in
elkaar passende kommetjes of bakjes, waarvan het buitenste,
het huis, van een deksel met scharnier en sluiting is voorzien.
Bij de gewichten is ieder onderdeel tweemaal zo zwaar
als het kleinere dat erin past. Alleen de twee allerkleinste
wegen evenveel. Daardoor is elk onderdeel even zwaar als alle
onderdelen, die het bevat, samen. 5)
Het bakje (afbeelding 2) weegt ongeveer 233,1 gram. Het materiaal
is waarschijnlijk brons. Naast het bakje is een al eerder
door mij gevonden gewicht afgebeeld. Dit gewicht is van
lood met koper bekleed. Dit weegt ongeveer 467 gram. De aanduiding
I betreft Eén Zwols Pond. Op het bakje staat Y2, dus
een half Zwols Pond. Vreemd is dat het boekje De oude Nederlandse
maten en gewichten 6) vermeldt dat Zwolle voor het
waaggewicht ongeveer 503,8 gram en het lichtgewicht pond 479,8
gram rekende. De gewichten in het Provinciaal Overijssels Museum
en eventuele meldingen van lezers die dit soort gewichten
in bezit hebben of er iets van weten, zullen verwerkt
worden in de officiële publicatie.
Ik besluit dit stukje met de hoop uit te spreken dat de gemeente
Zwolle of de Provincie in de toekomst op z’n minst meerdere projecten
op de bovengenoemde manier zal laten begeleiden. Laten we
eerlijk zijn: ook nu zijn weer belangrijke historische gegevens
naar boven gekomen, die anders verloren waren gegaan.
Met dank aan de heren Assink, Van Beek, Bóuman, Bruins, Hagedoorn,
Van de Kerkhof, De Koning, Oostingh en Van Vilsteren.
ff,
Gewicht, 233,1 gram
schaal: 1:1
Gewicht 467,2 gram
x = koperoverlapping
schaal: 1:1
afbeelding 2
Noten.
1. Firma Schakel & Schrale, de heer Witteveen, Gemeente Zwolle,
de heren De Kleine en Berends.
2. Sloopbedrijf Van de Vegte.
3. Zie Zwolse Courant van 6 tn 15 december 1984.
4. Mathis Gothardt-Neithardt, afgebeeld in Walter Dexel Das Hausgera’te
Mitteleuropas, 80.
5. D.A..Wittop Koning en G.M.M. Houben. 2000 jaar gewichten in
Nederland, Stelsels, ijkwezen, vormen, makers, werkers, gebruik
(Löchem 1980), 101-102. ..
6. J.M. Verhoef, De oude Nederlandse maten en gewichten (1983),
‘• – 95. ‘ • ; ‘ • ” . • • • • • • • • . • – – • • •
:
. . • ‘ • . . . • • – • • •’• • .’• ••’ • ‘ •••
DE ZWOLSCHE STOOMBOOT-WAATSCHAPPIJ, 1840-1891
G.G.J. Rensen
Uit:
M.G. de Boer, Geschiedenis van de Amsterdamsche Sdbatunvaaft
(Amsterdam 1921).
“Door Zwartewaters donk’re vloed,
Ten spijt van golfslag en getij,
Stroomt daar een schip met bliksemspoed
Naar ’t zuiderpias, naar ’t scheeprijk IJ.
Uit Overijssels kustwarand
Komt het als bode aan ’t Amstelstrand.”
INLEIDING
Met deze strofen begint het jubeldicht dat dominee Van Senden op
13 september 1842 in de Overijsselsche Courant publiceerde. Aanleiding
vormde het in dienst stellen van de stoomboot de ‘Stad
Zwolle’ op het lijnveer tussen Zwolle en Amsterdam. Voor het
eerst in de geschiedenis was het daarmee mogelijk geworden om
met een door stoom aangedreven boot van Zwolle, over het Zwartewater
en de Zuiderzee, naar ’s lands hoofdstad te reizen. Men
kan zich de blijdschap en nauwelijks verholen trots van de
dichter dan ook wel voorstellen, te meer omdat het initiatief
door een Zwolse onderneming genomen was, namelijk de Zwolsche
Stoomboot-Maatschappij.
De geschiedenis van het vervoerswezen is een onderwerp waarvoor
in de historiografie de laatste jaren een toenemende belangstelling
valt te constateren. Dat heeft reeds geleid tot een
stroom van publicaties over de middelen van vervoer in het verleden,
de verbeteringen in de communicatiemiddelen en de maatschappelijke
betekenis ervan. In de sociaal-economische geschiedenis
vraagt men zich bijvoorbeeld af welke invloed de vervoersmiddelen
hadden voor de economische groei en de onderlinge
communicatie en met welke snelheid de innovaties werden doorgevoerd,
terwijl de industriële archeologie vooral is geïnteresseerd
in de technisch-industriële en architectonische vormgeving.
Ook voor de Overijsselse geschiedschrijving heeft de belangstelling
voor de geschiedenis van het vervoer reeds vruchten afgeworpen,
zij het vooral in beschri ;yende zin. Zo heeft G.J. Schutten
enkele jaren geleden een prachtig boek geschreven over de
scheepvaart in de periode vóór het stoomtijdperk, terwijl zeer
recent de stoomvaart te Kampen onderwerp van studie is geweest.
Over het vervoerswezen in Noordwest-Overijssel is nog niet zo
lang geleden een geschiedenis verschenen. 1) Misschien dat ook
het bewaard gebleven archief van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij
nog eens aanleiding is voor een systematisch onderzoek
naar de geschiedenis van de scheepvaart in en om Zwolle.
In dit artikel wil ik enkele wetenswaardigheden over deze
maatschappij presenteren.
INITIATIEF VAN ZWOLSE NOTABELEN
De Zwolsche Stoomboot-Maatschappij werd officieel opgericht op
26 augustus 1840, toen de notariële acte door notaris M.J.V.
Kramer werd bezegeld. Behalve door de notaris en enkele getuigen,
werd de acte door maar liefst 30 deelnemers in de nieuwe
maatschappij, waarvan sommigen bovendien als gevolmachtigden
voor anderen optraden. Het totaal aantal aandeelhouders dat
7
zich bereid verklaarde met één of meer aandelen van ƒ 1.000,—
in het ondernemingskapitaal deel te nemen, bedroeg 47. 2)
De totstandkoming van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij was een
vrijwel volledig Zwolse aangelegenheid. Niet alleen was de gemeente
Zwolle met vijf van de 69 aandelen één van de drie grootste
aandeelhouders, maar ook waren slechts elf deelnemers buiten
de stad woonachtig, tezamen goed voor niet meer dan dertien aandelen.
Opvallend is dat uit de vermelde beroepen en functies van
de aandeelhouders blijkt dat zij voor een groot deel behoorden
tot de belangrijkste notabelen van Zwolle. Men zou verwachten,
dat het kapitaal van een onderneming als deze door industriëlen
of kooplieden bijeengebracht zou worden, maar dat was niet het
geval. Slechts enkele aandeelhouders oefenden een beroep in de
industrieel-ambachtelijke sfeer of in de handel uit (zie bijlage).
Het vermoeden rijst dat de aandeelhouders behoorden tot een
kleine kring van personen die elkaar goed kenden vanwege de openbare
functies die zij bekleedden of via de Zwolse sociëteit. Uit
de kring van het gemeentebestuur van Zwolle nam bijvoorbeeld de
burgemeester, A.J. Vos de Wael, met twee aandelen deel, maar ook
nog een wethouder, twee raadsleden, de gemeente-secretaris en de
gemeente-ontvanger. Ook uit de kringen van het provinciale bestuur
en de rechterlijke macht kwam een aantal kapitaalverschaf-
STOOMBOOT- yLjKr VAART
AMSTERDAM en ZMOLLE.
TOOftLOOPIGE DIENST-REGELING.
Yan ZWOLLE naar jtitSTE&DjiM, Maandag 1 ‘* morgens
ff’oemdag en f te
Zaiiirdag. •» 6 «reu.
Yan JtMSTERDJM naar ZfTOLLB , fiingtdag, “»•« morgens
Dondtr-dag en j te
Zondag. J 8 uren.
Kadere inlichlin” bij de AGENTEN der Maalscbappij , te Zwolle ,
D. 0. TA» RIEL. Hasselt , M. L. T.IJL. Zwartsluis , H. 1 . PO f FE.
Jnuterdam , C. IACSEST.
Een van de eerste advertenties.
Uit: Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant,
13 september 1842.
8 ‘ . – • . • • • . – .• • • • • • : . .• ” . • . : • • –
fers. De niet-Zwolse deelnemers in de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij
behoorden in de meeste gevallen tot de kennissen- of
familiekring van de Zwollenaren, hetgeen afgeleid mag worden uit
het feit dat ze zich door de laatstgenoemden lieten vertegenwoordigen
bij de oprichting. Het is dan ook waarschijnlijk dat
de oproep tot deelneming in de nieuwe onderneming zich tot Zwolle
beperkt heeft en dat niet is getracht om ook elders kapitaal aan
te trekken.
Volgens de statuten werd het aandelenkapitaal vastgesteld op
f 80.000,—, waarvan bij de oprichting dus reeds ƒ 69.000,— bijeengebracht
was. Het resterende bedrag moest binnen één jaar na
de koninklijke goedkeuring aangetrokken worden. Verder werd bepaald
dat om de vennootschap in werking te zetten, tenminste
tien procent van het kapitaal daadwerkelijk gestort moest worden.
Dit laatste werd nog eens uitdrukkelijk vastgelegd in een aanvulling
op de statuten van 22 oktober 1840. 3)
Het doel van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij, waarvan de zetel
te Zwolle gevestigd werd, was “het aanleggen van eene geregelde
vaart met Stoomboten, voor transport van passagiers en
goederen tusschen Zwolle en Amsterdam, en welke zoodanige tusschenliggende
plaatsen zal aandoen, als het meest gepast zal geoordeeld
worden”. 4) De directie en de commissarissen werden benoemd
uit de deelnemers. N.F. Gomarus en J. Jansen, elk in het
hezit van vijf aandelen, werden aangesteld tot directeuren, terwijl
de heren J.S. Sandberg, J.A. baron Van Fridagh, H. van Sonsbeeck,
P. Bicker Caarten en G. Luttenberg als commissarissen aantraden.
HET BELANG VAN VERBETERING VAN DE VERBINDINGEN
Het laat zich niet moeilijk raden wat de belangrijkste aanleiding
voor de oprichting van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij
is geweest. Ten behoeve van de handel en nijverheid was het immers
noodzakelijk om een snel en regelmatig contact te onderhouden
met Amsterdam, niet alleen omdat het de hoofdstad van het
land was, maar ook omdat het de belangrijkste zeehaven was. Reeds
vanaf de 17de eeuw was Zwolle via een geregelde beurtvaart met
Amsterdam verbonden, maar de zeilvaart was traag en gebrekkig en
relatief gering in omvang. Het voordeel van een stoomschip was
dat het behalve een grotere snelheid, vooral ook een grote regelmaat
in de vaartijden mogelijk maakte. 5) Zwolle, dat een belartg-
.rijke functie vervulde als doorvoerhaven in de handel met’ het
Oostnederlandse en zelfs Duitse achterland (denk bijvoorbeeld aan
Dienstregeling Toor de maanden M E I en JUIVIJ 1843,
mei het nieuw gebouwde, Toor PASSAGIERS eu
GOEDEREN bijzonder goed ingciigtc Stoomva.irtuig
DE STAD ZUOLEE
Tan AnüTKRDiin naar ÜKfVARTSL,! »5, H.tSSELT en
KlVULLi:, telken Xomdag, Woensdag vu Vrijdag, des
morgen* «en S ure.
V u KWÖLLi: (te HASSELT eu aEWAIlTSLX’IS l>aii«agiers
opnemende en afladende) naar AnSTEKDAJI, «eiken
Mngtdag, Mtonderdag en Xutwrdag ( des morgens «en
9 ure.
Met correspouderende Diligence ondernemingen tau ZWOLLE naar geheel
TWEKTHE eu tan ZWARTSLUIS naar MEPPEL en «nier.
l)e Kautorcn liju gevestigd: Ie jémsterdam in de .Nieuwe Slads Herberg
aan het Y, en te Zitalle ia de Nieuwe Stads Herberg aan het Zwarleualer.
Kadere inlui maliën zijn Ie bekomen bij de onderscheidene AG LM L.N
der Maatschappij.
Uit: Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant,
14 april 1843.
de Twentse textielindustrie), had dus alle belang bij een verbetering
van de communicatiemiddelen met Amsterdam. Vandaar dat tal
van politieke functionarissen, de gouverneur van Overijssel voorop,
zich in de jaren dertig inspanden om de nieuwe mogelijkheden
van de stoomvaart ook in Overijssel te introduceren.
In 1837 had dat reeds geleid tot de oprichting van de Rhijn en
IJssel Stoomboot-Maatschappij te Deventer. Deze maatschappij onderhield
vanaf augustus 1838 met een zeestoomboot en een rivierstoomboot
een beurtveer tussen Amsterdam en Keulen. In Kampen
moesten de passagiers overstappen van de zeestoomboot op de rivierstoomboot.
Ten behoeve van de reizigers uit Zwolle was een
dilligence-dienst tussen Zwolle en Kampen in het leven geroepen,
die aansloot op de stoomboot naar Amsterdam. 6) Het succes van
deze stoomboot-onderneming zal de Zwollenaren nog hebben gesterkt
in de wens om een eigen, directe verbinding met de hoofdstad tot
stand te brengen.
Op 12 september 1842 werd die wens gerealiseerd, toen de eerste
stoomboot van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij – de ‘Stad
Zwolle’ gedoopt – de reis naar Amsterdam aanvaardde, onder gejuich
van een grote menigte die bij de Nieuwe Stadsherberg aan
de Buitenkant was samengestroomd. De ‘Stad Zwolle’ was in~1842
gebouwd op de werf van T.A. Gleichmann te Hamburg. Het was een
zogenaamde raderboot van ijzer met een clippersteven en een platte
spiegel (achtersteven). 7) De boot werd voortgestuwd door twee
10
grote raderen aan weerskanten van het schip, die in beweging gezet
werden door een stoommachine met een vermogen van 60 pk. De
snelheid waarmee het schip kon varen varieerde van zeveneneenhalve
tot achteneenhalve Engelse mijl per uur (plusminus dertien
km/u.). 8) Voor het geval de stoommachine haperde, beschikte de
boot ook nog over twee zeilmasten, zodat de reis altijd – zij
het langzamer – voortgezet kon worden. Volgens de oudste balans
van de onderneming, had de stoomboot f 62.000,— gekost, dat wil
zeggen bijna evenveel als het eigen vermogen, waarvoor de gezamenlijke
deelnemers ingeschreven hadden. 9)
TEGENSLAG EN REORGANISATIE
De eerste jaren zijn voor de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij niet
bepaald gunstig verlopen. Welke problemen zich precies hebben
voorgedaan, is niet helemaal duidelijk. Voor een deel zullen ze
te maken hebben gehad met de slechte bevaarbaarheid van het
Zwarte Water en het Zwolsche Diep. Door de voortdurende aanvoer
van slib en zand, was de diepte van de riviermonding op sommige
plaatsen zo gering, dat in droge tijden de zeeschepen er niet
door konden. De stoomboot ‘Stad Zwolle’ bleek bij de eerste
proefnemingen bovendien een grotere diepgang te hebben dan was
voorzien. 10) Zeker in de eerste jaren, toen de verbetering van
het Zwolsche Diep nog nauwelijks van de grond gekomen was, moet
dit de regelmatige vaart van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij
belemmerd hebben. Vanzelfsprekend kwam dat de resultaten van de
onderneming niet ten goede.
Een probleem van andere aard was waarschijnlijk het onvoldoende
functioneren van de machinerie van de stoomboot. Reeds in 1843
moesten er namelijk nieuwe stoomketels aangebracht worden, hetgeen
“‘de investeringen in de boot met nog eens bijna f 9.000,—
verhoogde. 11) Dit zal ongetwijfeld een tegenvaller geweest zijn
voor de jonge maatschappij. Voor de aandeelhouders betekende dat
het achterwege blijven van enig rendement van hun beleggingen en
zelfs risico’s voor verliezen.
Deze tegenvallers bracht een aantal aandeelhouders, waaronder de
beide directeuren, ertoe zich uit de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij
terug te trekken. Het eigen vermogen van de onderneming
daalde daardoor zo zeer, dat op 22 mei 1844 een bijzondere algemene
vergadering van aandeelhouders werd belegd, om te beslissen
of de onderneming voortgezet zou worden. Het bleek mogelijk om
het eigen kapitaal door nieuwe aandeelhouders weer aan te vullen
en omdat ook de vooruitzichten als gunstig bestempeld werden,
werd besloten de zaak voort te zetten. Wel werden de statuten op
belangrijke punten gewijzigd. De taken van de directeuren en de
commissarissen werden voortaan vervuld door een uit de aandeel11
houders te benoemen bestuur van negen personen. Binnen het bestuur
werden commissies ingesteld voor de financiële aangelegenheden,
het personeels- en materiële beleid en de zorg voor brandstoffen
en machinerie. 12)
Uit de nieuwe lijst van aandeelhouders blijkt, dat nog slechts
20 van de 47 aandeelhouders uit 1840 waren overgebleven. Er komen
21 nieuwe namen op de lijst voor, waardoor het totaal op 41
deelnemers komt. Samen hadden zij ingeschreven voor 67 aandelen
van ƒ 1.000,—. Bovenaan de lijst van aandeelhouders staat de Koning
der Nederlanden, Willem II, die twee aandelen had genomen.
De grootste aandeelhouder was echter met zes aandelen notaris
M.J.V. Kramer, die dan ook tot president van de Zwolsche Stoomboot-
Maatschappij benoemd werd. Dat het nieuwe bestuur van de
maatschappij vertrouwen genoot, blijkt uit het feit dat de gemeente
Zwolle een subsidie van ƒ 500,— ter beschikking stelde
en dat ook de broer van de Koning, Prins Frederik, drie aandelen
nam. 13) Het totaal aantal aandelen van het koninklijk huis
breidde zich datzelfde jaar nog uit tot tien. 14)
1 11111
: • : : ; • • • • . . • • * • • • • •
: T : : . – : : . – : . • : • : ” : . . • . .
H

liiil
_
i
i
m 1 11
i
P1
F.A.C. Hoffmann (onder directie van J. Plugger) Gezicht op de
haven van Zwolle vanaf het Zwarte Water (lithografie), 3e kwart
19e eeuw (foto: POM).
12
Met de reorganisatie van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij
lijken ook de resultaten te zijn verbeterd. De beurtvaart op Amsterdam
verliep geregeld en voorzover uit de resultatenrekeningen
kan worden afgeleid, werden de meeste jaren met een positief
saldo afgesloten. 15) Uit dezelfde resultatenrekeningen blijkt
eveneens dat de inkomsten van de onderneming meer uit het personenvervoer
dan uit het goederenvervoer werden gehaald. Wel werd
deze laatste bron van inkomsten in de jaren 50 relatief steeds
belangrijker, zoals uit onderstaande tabel blijkt.
Tabel:
1844
1845
1846
1650
1853
1854
1855
1857
1858
1859
1860
INKOMSTEN VAN DE ZWOLSCHE STOOMBOOT-MAATSCHAPPIJ
VERVOER VAN PERSONEN EN GOEDEREN, 1844 – 1860.
A:personenvervoer
(guldens)
13.120
11.807
13.012
18.448
27.384
34.965
31.689
38.557
38.373
45.424
41.759
B:goederenvervoer
(guldens)
2.087
2.243
2.070
2.514
5.554
7.230
7.096
9.135
9.117
10.937
12.081
totaal
A + B
(guldens)
15.207
14.050
15.082
20.962
32.938
42.195
38.785
47.692
47.490
56.361
53.840
UIT HET
B in %
van het
totaal
13,7
16,-
13,7
12,-
16,9
17,1
18,3
19,2
19,2
19,4
22,4
REGELS VOOR DE OVERTOCHT
Uit het in 1844 vastgestelde reglement van de Zwolsche Stoomboot-
Maatschappij, kunnen we ons een nadere voorstelling maken over de
gang van zaken bij de beurtvaart. 16) Zo werd bepaald dat de boot
altijd stipt op tijd moest vertrekken, ook als er geen passagiers
of goederen aan boord waren. Onderweg naar Amsterdam mochten alleen
plaatsen die gelegen waren aan het Zwarte Water worden aan13
gedaan. In 1844 had dit nog alleen betrekking op Hasselt en Genemuiden
.
Aan boord van de stoomboot moest “eene voldoende, het vaartuig
kundige en bekwame bemanning ” aanwezig zijn. Dat betekende behalve
een kapitein, enkele stuurlieden en bemanningsleden en
een werktuigkundige, ook een conducteur en een hofmeester. De
conducteur was belast met de handhaving van de orde aan boord,
het verstrekken van de plaatsbewijzen, het bewaren van de afgegeven
goederen, terwijl hij bovendien moest zorgen dat de passagiers
in de juiste kajuiten of op het juiste dek terecht kwamen.
De hofmeester en zijn bedienden hadden vooral te zorgen voor het
ontbijt en het middagmaal, welke aan boord genuttigd konden worden.
De passagiers konden bovendien verversingen bij hem kopen.
Het reglement bepaalde dat de bemanning zich “bescheiden” op
moest stellen tegenover de passagiers; fooien mochten niet gevorderd
worden.
In de voorkajuit en op het buitendek was het aan de reizigers
toegestaan om te roken “mits met een dopje op de pijp”. Een passagier
mocht 20 kilo aan bagage vrij vervoeren, maar als hij ook
nog zijn paard en rijtuig mee aan boord wilde nemen, dan moest
daarvoor extra betaald worden. Als er ondanks al deze strikte
bepalingen na afloop van de reis toch nog klachten waren, dan konden
de reizigers deze kwijt in een klachtenboek, dat tenminste
eens per maand aan de burgemeesters van Zwolle en Amsterdam
moest worden voorgelegd.
Om mee te kunnen reizen , was het noodzakelijk om van te voren
bij de agentschappen van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij een
plaatsbewijs te kopen. Er waren twee klassen: voor de eerste kajuit
bedroeg de prijs van een reis van Zwolle naar Amsterdam
ƒ 4,75 en voor de tweede kajuit f 3,25. Naar Hasselt kostten de
kaartjes respectievelijk f 0,60 en ƒ 0,50 en naar Genemuiden
f 0,85 en ƒ 0,75. Arme reizigers, die een bewijs van onvermogen
konden overleggen, konden met de boot meevaren, op voorwaarde
dat ze op het voordek plaatsnamen en tegen betaling van het
vraohttarief; in ieder geval niet op een plaats die ook voor de
eerste en tweede klas-reizigers bestemd was.
GROEI VAN DE ONDERNEMING
De goede resultaten waren aanleiding om de stoombootdiensten uit
te breiden. In 1852 werd er daarom een tweede stoomboot gekocht
en in de vaart tussen Zwolle en Amsterdam gebracht. In plaats van
om de andere dag, kon men nu iedere dag vanuit Zwolle naar Amsterdam
reizen. De Zwolsche Stoomboot-Maatschappij verwierf daardoor
een nog belangrijker positie in het vervoer van passagiers en goe14
deren naar ’s lands hoofdstad. In datzelfde jaar verkreeg de
onderneming ook een concessie om tussen Zwartsluis en Groningen
een diligence-dienst te openen. 17)
In de jaren 60 van de vorige eeuw, brak de stoomvaart definitief
door en werd de zeilvaart voorgoed verdrongen. 18) In 1861 kreeg
de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij concurrentie van een andere
maatschappij die eveneens een dienst tussen Zwolle en Amsterdam
opende. Volgens het gemeenteverslag van Zwolle, leidde dat in
1862 tot “een overdreven mededinging”, hetgeen ertoe leidde dat
de concurrerende onderneming reeds een jaar later haar terrein
naar de lijn Harlingen – Amsterdam verlegde. Ondanks het feit
dat in de volgende jaren nog meer mededingers een concessie vei—
kregen om tussen Zwolle en Amsterdam met een geregelde stoomboot
te varen, lijkt dat de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij niet echt
te hebben gedeerd. De zaken werden steeds meer uitgebreid. Zo
werd in aansluiting op de dienst op Amsterdam tevens een stoombootdienst
op Meppel geopend (in 1870) en één op Deventer (plm.
1880). In 1865 verkreeg de onderneming een concessie om de diligencedienst
naar Twenthe te regelen.
Met één van haar mededingers, de Fa. W. Meeter & Cie., kwam het
in 1877 tot een conflict over de vertrektijden. De Zwolsche
Stoomboot-Maatschappij diende bij het gemeentebestuur een klacht
in wegens het feit dat genoemde firma de vertrektijden van haar
boot liet samenvallen met die van de Zwolsche. Het conflict werd
uiteindelijk door Gedeputeerde Staten van Overijssel beslist
door de vertrektijden zo vast te stellen dat er voldoende tijd
tussen het vertrek van de boten van de beide firma’s gelegen was.
Overigens ging de firma Meeter & C .. in 1878 failliet, zodat de
Zwolsche Stoomboot-Maatschappij opnieuw een concurrent overleefd
had.
ONDERGANG
In de jaren 80 van de vorige eeuw, schijnt het met de Zwolsche
Stoomboot-Maatschappij echter ook niet meer zo florissant te gaan.
Over de oorzaak van de teruggang kan ik slechts gissen, maar wellicht
heeft de voltooiing van het landelijke spoorwegnet in deze
periode voor een toenemende concurrentie gezorgd. Misschien is
ook de geleidelijke verschuiving van de handel van Amsterdam naar
Rotterdam een reden geweest. Tot overmaat van ramp werd begin
1891 nog één van de boten, de ‘Stad Kampen’ op de Zuiderzee vei—
nield. 18)
De aandeelhouders van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij besloten
daarom in 1891 de onderneming te liquideren. Ze bleek niet meer
in staat om aan al haar betalingsverplichtingen te voldoen, hetgeen
ertoe leidde dat de Keulse steenkolenhandelaar J. Balthazar
15
op 2 oktober van dat jaar bij de arrondissementsrechtbank te
Zwolle het faillissement van de onderneming aanvroeg. Reeds één
dag later werd het faillissement door de rechtbank uitgesproken.2C
De scliuldoischcrs in het faillissement van de
naainlooze vennootBchnp „de Ztrolschc
(IIadcr) Stoomïioot-ïflnaf schappij In
llkfcldatlc” worden opgeroepen om de rekening
en verantwoording aan te hooren, welke op
Maandag den 13 Februari 1893, des namiddigs
to half twee uur, op het Paleis van Justitie te
Zwolle ten overstaan van den Heer Recnter-
CommiBsaris zal worden afgelegd door
den Ourator,
O. P. VROOM.
Het einde van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij.
Uit: Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant,
8 februari 1893.
Uit de stukken die bewaard zijn gebleven, blijkt dat er behalve
de preferente nog 40 concurrente schuldeisers waren, die tesamen
voor bijna ƒ 16.500,— aan vorderingen hadden. Met een voi—
dering van f 9.700,— was J. Kalff te Zwolle, die de onderneming
in 1887 een hypotheeklening had verstrekt de grootste schuldeiser.
Overigens was op die hypothecaire lening reeds een belangrijk
deel terugbetaald, want de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij
had zoals uit de stukken van het faillissement blijkt, kans gezien
om kort voor de faillietverklaring haar belangrijkste bezittingen
te gelde te maken. De drie nog resterende stoomboten, het
gebouw van de smederij, het kolenpakhuis, de agentuurlokalen te
Hasselt en Zwartsluis, het wachtlokaal met steiger aan de Willemsvaart
en de aanlegsteiger aan de Buitenkant hadden gezamenlijk
f 13.385,— opgebracht, welk bedrag rechtstreeks was gestort op
de rekening van J. Kalff. Dit geld bleef dan ook buiten de opbrengst
van de boedelverkoop.
De boedelverkoop van de resterende bezittingen, namelijk de twee
agentuurlokalen te Amsterdam en Zwolle en de gereedschappen en
de inventaris van de smederij, bracht slechts f 1.134,07 op,
waardoor er na voldoening van de preferente schulden slechts 12%
van het totaal aan vorderingen aan de concurrente schuldeisers
kon worden overhandigd. Daarvoor moesten ze nog wel tot februari
1893 wachten.
16
Met de verdeling van de opbrengsten van de boedelverkoop, eindigde
de geschiedenis van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij. De
spullen werden overgenomen door C. Bosman, die ze op zijn beurt
wn 1896 weer doorverkocht aan Verschure & Co.’s Algemeene Binnenlandse
Scheepvaart-Maatschappij te Amsterdam. 21) Ondanks dit wat
roemloze einde, heeft de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij in de
ruim halve eeuw van haar bestaan, onbetwist een grote bijdrage
geleverd aan de verbetering van het vervoerswezen in Zwolle en
de communicatie van deze plaats met andere delen van het land en
de provincie.
HET ARCHIEF
Het archief van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij is onlangs op
enigszins onverwachte wijze in het bezit gekomen van het Rijksarchief
in Overijssel te Zwolle. De stukken bleken namelijk deel
uit te maken van het overgedragen archief van de arrondissementsrechtbank
te Zwolle, waarin ze door het faillissement waren terechtgekomen.
Vanwege de omvang en de bijzondere betekenis ervan,
is het archief van de onderneming – hoewel niet geheel volgens de
regels – uit het bestand van de arrondissementsrechtbank gelicht
en apart toegankelijk gemaakt. 22)
De inhoud van het archief bestaat uit:
00 d? notulen van de vergaderingen van het bestuur van de onderming
over de1 periode 1847 – 1884;
00 zes delen registers van uitgegane brieven over de periode
1872 – 1884 en
00 verschillende stukken betreffer .e de financiële verantwoording,
onder andere balansen, verlies- en winstrekeningen, rekeningencourant
van de reservekas en de rekeningen betreffende de apart
geadministreerde aandelen van het koninklijk huis. Deze financiële
stukken, soms zeer fraai van opmaak en zeer groot van omvang,
beslaan globaal de periode 1844 – 1871, al zijn er belangrijke
lacunes. Ze hadden veel geleden van de tand des tijds,
maar ze zijn na een grondige restauratie nu zonder problemen te
raadplegen.
Behalve in dit archief bevindt zich natuurlijk ook in andere archieven
nog informatie over de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij.
Te denken valt daarbij onder andere aan het archief van het Provinciaal
Bestuur van Overijssel na 1813 (aanwezig in het Rijksarchief)
en aan het archief van het Gemeentebestuur van Zwolle
(aanwezig bij de Gemeentelijke Archiefdienst).
17
NOTEN.
1 G.J. Schutten, Varen waar geen water is. Reconstructie van een
verdwenen wereld. Geschiedenis van de scheepvaart ten oosten
van de IJssel van 1300 tot 1930 (Hengelo, 1981); H.W. van der
Hoven, ‘Geschiedenis van de stoomvaart op Kampen’ in Kamper Almanak
(1981/82) 241-274, (1982/83) 231-266, (1983/84) 205-246;
J.H.S.M. Veen, Van tram, boot en bus. De geschiedenis van het
streekvervoer in het noordwesten van Overijssel (Kampen z.j.).
Het meest jjitvoerige werk over de Zwolse scheepvaart tot nu toe
is: Ph.H. Jrooster, 750 jaar Zwolsen, Zwollenaren en hun
scheepvaart. Ach lieve tijd 18 (Zwolle 1981).
2 De notariële acte is te vinden in: Gemeentelijke Archiefdienst
Zwolle (GAZ), Notariële Archieven (NA) 001, nr.749, actenr.
6065. Het aantal aandelen van de deelnemers is vermeld in:
Statuten der Zwolsche Stoomboot-Maatschappij (Zwolle 1841)
(aanwezig in GAZ).
3 GAZ, NA 001, nr.749, actenr.6105.
4 Statuten, art.2 en art.44.
5 IJ. Brugmans, Paardenkracht en mensenmacht. Sociaal-economische
geschiedenis van Nederland 1795-1940 (’s Gravenhage 1961)
101.
6 Van der Hoven, 253-263.
7 J.W. Lodder, Nederlandse Raderboten 1823-1955 (Alkmaar z.j.) 18.
8 Overijsselsche Courant, 13 september 1842, 3.
9 Balans per 31 december 1850, Rijksarchief in de provincie Overijssel
(RAO), Archief Zwolsche Stoomboot-Maatschappij, nr.15.
10 Overijsselsche Courant, 5 augustus 1842, 3.
11 Balans per 31 december 1850, zie noot 9.
12 Statuten, reglementen en vrachtlijsten der Zwolsche Stoomboot-
Maatschappij (Zwolle 1844) (aanwezig in GAZ).
13 Overijsselsche Courant, 18 oktober 1844, 1.
14 Balans per 31 december 1850, zie noot 9.
15 RAO, Archief Zwolsche Stoomboot-Maatschappij, Resultaten en
verantwoordingen 1844-1860, nrs. 14-16.
16 Statuten, reglementen en vrachtlijsten.
17 De hier vermelde en nog volgende gegevens over de ontwikkeling
van de Zwolsche Stoomboot-Maatschappij zijn gebaseerd op de gegevens
uit de jaarlijkse Gemeenteverslagen van Zwolle (aanwezig
in GAZ en RAO).
18
18 Brugmans, 98-99.
19 W.A. Elberts, Historische wandelingen in en om Zwolle (bewerkt
door mr. C.W. van der Pot Bz., Zwolle 1910) 100.
20 RAO, Archief van de arrondissementsrechtbank Zwolle, dossiers
faillissementen, stukken betreffende het faillissement der •
Zwolsche Stoomboot-Maatschappij, doos 46.
21 Lodder, 18.
22 De inventaris van het archief is op te vragen onder nummer 302.
De totale omvang ervan beslaat ongeveer 0,75 meter.
BIJLAGE: AANDEELHOUDERS IN DE ZWOLSCHE STOOMBOOT-MAATSCHAPPIJ (1840)
NAAM BEROEP OF FUNCTIE WOONPLAATS
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zv/olle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Hasselt
Zwolle
AANTAL
AANDELEN
5
2
1
5
1
1
1
2
1
2
1
1 •
1
2
2
2
1
. 1
01 Stad Zwolle
02 A.J. Vos de Wael
03 C.W. Schlingemann
04 N.F. Gomarus
05 jhr. R. Sandberg
06 G. Luttenberg
07 mr. W. Tobias
08 J.A. van Fridagh
09 mr. J.S. van Naamen
van Eemnes
10 mr. J.A. Sandberg
11 mr. P. Bicker Caarten
12 mr. I.J.H. de Bruyn
13 mr. F.P.A. HeêrEëhs
14 mr. A.W. van Pallandt
van Beerse
15 mr. H. van Sonsbeeck
16 mr. F.W.A.J. van
Lamweerde
17 mr. M.L. Tijl
18 mr. G.T.J.
Wicherlink
19 G.C.F. Coninck
Westenberg
20 mr. F.C. Queysen
21 freule A.M. Bentinck
22 J.H. de Bruyn
23 mr. C.J. van Bommel
van Trompenburg
burgemeester van Zwolle/
buitengew.lid Staten-Generaal
wethouder stad Zwolle
raadslid stad Zwolle
raadslid stad Zwolle/
lid Prov. Staten Overijssel
secretaris stad Zwolle
ontvanger stad Zwolle
lid Ged. Staten Overijssel
lid Prov. Staten Overijssel
lid Ged. Staten Overijssel
prov.inspecteur der belastingen
in Overijssel
procureur prov. gerechtshof
pres. arr.rechtbank Zwolle
lid Eerste Kamer/president
prov. gerechtshof
raadsheer prov. gerechtshof
lid Ridderschap van Overijssel
procureur prov. gerechtshof
raadsheer prov. gerechtshof
aspirant-notaris te Zwolle
oud-president rechtbank Almelo
rentenierse
gepensioneerd kolonel
rentenier
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
’s Graveland
19
24 mej. J.C.M. Poppe
25 R. van Prehn
26 H.J. Buysman
27 Fa. Doyer & Pruimers
28 H. van Holten
29 J.I. Poppe
30 H.F.M, van Cleef
31 J. Barneveld
32 A. Buysman
33 J. Jansen
34 C.C. Chappuis
35 A. Russell
36 C.W. Eekhout EJz
37 E.T. Schaepman
38 C. Kooyman
39 Fa. Hens & Schaepman
40 A. Strabbe
41 B. Tobias
42 mr. J.H. Tobias
43 L.M. Tijl
44 P. Voute
rentenierse
rentenier
fabrikant
wijnhandèlaren
koopman
koopman
particulier
bakker
schilder/koopman
koopman
geëmployeerde Handel-Mij.
koopman
med. doctor
med. doctor
schipper
wijnhandèlaren
koopman
kalkbrander
Oostindisch ambtenaar
assuradeur
rentenier
45 W.E.J. Tjeenk Willink boekdrukker/boekhandelaar
46 J.J. Tijl
47 C.W.P. Arriens
boekdrukker/boekhandelaar
geëmployeerde Handel-Mij
totaal aantal aandelen
Dalfsen
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Amsterdam
Hazelunne (Hann.)
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwolle
Zwartsluis
Zwolle
Amsterdam
01 st
Zwolle
Zwolle
Amsterdam
Zwolle 1
Zwolle 1
Zwolle 1
Hazelunne (Hann.) 1
Amsterdam 2
1
1
1
1
2
1
1
1
1
1
1
1
69
DE PRENTENCOLLECTIE VAN HET POM
Een schat aan historische informatie voor iedereen toegankelijk.
Peter Paul Kerpel,
educatief medewerker POM
De prentencollectie van het Provinciaal Overijssels Museum bestaat
uit plusminus 3.000 prenten die stammen uit de zeventiende
tot en met twintigste eeuw. De collectie bestaat uit topografische
afbeeldingen, historieprenten, portretten van Overijsselse
personen, provinciekaarten en stadsplattegronden en enkele tekeningen
van Overijsselse kunstenaars.
Al deze prenten hebben betrekking op Overijssel. Enkele wereldatlassen
en een collectie kinderprenten maken daarnaast ook deel
uit van de collectie.
20
Begin 1984 werd in het Drostenhuis een speciale ruimte in gebruik
genomen waar delen van de collectie in de vorm van wisselexposities
worden getoond. De grote invloed van daglicht op prenten
maakte een aantal aanpassingen in deze ruimte noodzakelijk. Zo
zijn bijvoorbeeld alle vitrines van een, door de bezoeker te bedienen,
verlichting voorzien, om de invloed van licht tot een minimum
te beperken.
Het is echter ook mogelijk de collectie voor studiedoeleinden te
bekijken in de studiezaal/bibliotheek van het museum. Een mogelijkheid
die onzes inziens nog aan te weinig (historisch) geïnteresseerden
in Zwolle en omstreken bekend is l
In de collectie bevinden zich plusminus 600 prenten die betrekking
hebben op de stad uit alle bovengenoemde categoriën. Al deze
prenten zijn ook op foto’s vastgelegd zodat zij eenvoudig geraadpleegd
kunnen worden. De originele prenten kunnen bij de aanwezige
museummedewerker worden opgevraagd.
De studiezaal van het museum bevindt zich in het pand Voorstraat
34 en is geopend van dinsdag tm vrijdag van 13.30 – 16.30 uur.
Telefonische inlichtingen zijn te krijgen bij het POM, telefoon
038 – 21.46.50.
Het museum hoopt veel geïnteresseerden in de studiezaal te mogen
begroeten. Een schat aan historisch materiaal ligt op hen te
wachten.
DE CULTURELE RAAD OVERIJSSEL EN ZIJN AFDELING MUSEA,
OUDHEIDKUNDE, MONUMENTEN
F.D. Zeiler,
stafmedewerker Culturele Raad Overijssel
Sinds 1979 biedt het historische Van Wiechenhuis in de Nieuwstraat
in Zwolle onderkomen aan het bureau van de Stichting Culturele
Raad Overijssel. Deze organisatie stelt zich ten doel ‘het bevorderen
van het culturele leven in de provincie Overijssel’ en doet
dit onder meer door ‘het ondersteunen en stimuleren van culturele
activiteiten’ en ‘het leveren van een bijdrage tot een samenhangend
cultuurbeleid van de provinciale, gemeentelijke en rijksoverheid’
(artikel-3 van de statuten).
21
:. Pronk, “t Stadthuis te Zwol” plm. 1730, gewassen penseelekening
(P.sntencollectie POM).
22
De verschillende deelgebieden van de cultuur worden behartigd
door afdelingen, waarvan er vanouds zes bestaan: amateuristische
muziekbeoefening, drama (thans podiumkunst geheten), vormingsen
ontwikkelingswerk, beeldende kunsten, literatuur (momenteel
slapende) alsmede musea, oudheidkunde, monumenten.
Voor elk van deze deelgebieden zijn vakmedewerkers beschikbaar,
die het eigenlijke werk van de Culturele Raad Overijssel onder
medeverantwoordelijkheid van het algemeen bestuur verrichten. De
laatste jaren is het accent van de werkzaamheden minder op de beleidsadvisering
gericht en meer op de practische ondersteuning en
voorlichting. Voorbeelden hiervan zijn verschillende projecten in
de sfeer van de volwasseneneducatie (tegenwoordig in een eigen
gebouw ondergebracht, het Karel V – huis in de Sassenstraat) en
de kunstzinnige vorming. Tevens is sinds 1980 de Tentoonstellingsdienst
Overijssel actief, die reizende exposities vervaardigt en
distribueert. Sinds twee jaar heeft ook de streekconservator voor
Noordoost Overijssel zijn domicilie in het Van Wiechenhuis.
De afdeling Musea, Oudheidkunde, Monumenten is met ruim 70 aangeslotenen
de grootste binnen de Culturele Raad. Het werkgebied omvat
musea en oudheidkamers, geschiedbeoefening, monumentenzorg,
archeologie, archieven en natuur- en milieubescherming. Vier tot
zes keer per jaar komt men in vergadering bijeen, waarbij contacten
worden gelegd en ervaringen uitgewisseld, maar ook reacties,
rapporten en adviezen worden besproken waarin de wensen
en verlangens van de museale en oudheidkundige wereld aan de
respectieve overheden worden kenbaar gemaakt. Daarnaast onderneemt
de afdeling onder meer de volgende activiteiten:
=== Het veldnamenonderzoek.
De inventarisatie van veldnamen geschiedt sinds 1973 in de gehele
provincie onder verantwoordelijkheid van de Commissie Veldnamenonderzoek,
waarin behalve de Culturele Raad ook het Rijksarchief
en het Amsterdamse P.J. Meertensinstituut participeren.
=== Het volkskundig onderzoek.
Sinds drie jaar tracht de Volkskundewerkgroep het onderzoek naar
de eigen cultuur in Overijssel te begeleiden en te stimuleren.
Deze werkgroep, waarin onder meer wetenschappelijke instituten
en IJssel- en Twenthe-Akademie participeren, heeft in april 1984
een rapport met een twaalftal projectvoorstellen gepresenteerd.
=== Een basiscursus voor amateurhistorici.
Deze cursus werd voorbereid door het in 1983 opgerichte ‘Beraad
van historische verenigingen’ en vindt plaats in het Rijksarchief
23
(voor cursisten uit West-Overijssel) en in het Rijksmuseum Twenthe
(voor Twentse cursisten). Deze cursus is bedoeld als een vervolg
op de paleografiecursussen, waartoe de afdeling destijds mede
het initiatief nam, en bestaat uit tien lessen waarbij theorie
en practijk elkaar zullen afwisselen.
=-= De uitgifte van het ‘Overijssels Contactbericht’.
Dit periodiek ontstond in 1975 en is thans uitgegroeid tot een
volwaardig kwartaalbericht, dat informatie omvat over musea en
museumbeleid, monumentenzorg, regionale en locale geschiedbeoefening
(inclusief een overzicht van de locaalhistorische tijdschriften)
en documentatie geeft over bronnen en literatuur.
Als aansluiting hierop kan het documentatiecentrum in het gebouw
van de Culturele Raad gelden, waar men onder andere alle tijdschriften
– ook het Zwols Historisch Tijdschrift – kan inzien en
voor technische en inhoudelijke vragen over museumbeheer terecht
kan.
=== Organisatie.
Zo wordt verzorgd de organisatie van studiedagen (in de afgelopen
drie jaar handelend over respectievelijk streekcultuur, archeologie
en museumbeleid), instructiedagen (onder andere over papieren
textielrestauratie) en éénmalige manifestaties (zoals de hei—
denking van de 2OOste sterfdag van Joan Derk van der Capellen tot
den Pol).
Tenslotte bestaan er, al dan niet in projectverband, contacten
met instellingen en organisaties in het gehele land en wordt op
museaal gebied intensief samengewerkt met de Nederlandse Museumvereniging
en het LandelijK Contact van Museumconsulenten.
Het bureau van de Culturele Raad Overijssel is geopend op werkdagen
van 09.00 – 17.00 uur; de stafmedewerker is op vrijdag NIET
aanwezig. Het documentatiecentrum is op dinsdag- en donderdagmiddag
vrij te bezoeken en voorts op afspraak.
24
DE WEKKER VAN DE NEDERLANDSE NATIE. JOAN DERK VAN DER
CAPELLEN 1741 – 1784.
Diverse auteurs
Uitgeverij Waanders bv, Zwolle 1984.
168 pagina’s, prijs f 47,50
B. Meijering
In september 1984 verscheen een tentoonstellingscatalogus, die
een co-productie mag heten van twee instanties: het herdenkingscomité
Joan Derk 1784 – 1984 en het honderd jaar jonge Provinciaal
Overijssels Museum. Hoofdpersoon in kwestie is de Gelders-
Overijsselse politicus Joan Derk, baron Van der Capellen tot den
Pol. Achteraf bezien lijkt het deze Van der Capellen te zijn geweest,
die met zijn optreden en publicaties een beslissende stoot
heeft gegeven aan de anti-stadhouderlijke, deels ook hervormingsgezinde
patriottenbeweging uit het laatste kwart van de achttiende
eeuw.
Vooraf een opmerking over iets wat in de bundel slechts zijdelings
aan de orde komt. Recalcitrant statenlid voor de Riddei—
schap als Joan Derk was, heeft hij op beslissende momenten in
zijn carrière steun gekregen van de drie, in de Staten eveneens
stemhebbende, IJsselsteden Deventer, Kampen en Zwolle. Zijn moeizame
entree in de politiek en zijn agitatie tegen de zogenaamde
drostendiensten kunnen ook hier als voorbeeld dienen.
Vermeldenswaardig is ook het conflict rond de “overstemming”, oftewel
de geldige meerderheid van stemmen (bijvoorbeeld de drie
steden plus een toen niet nader overeen te komen aantal leden uit
de Ridderschap); dat conflict had het besluitvormingsproces in
de Staten al zo’n twee eeuwen bemoeilijkt, maar werd een jaar na
Van der Capellens overlijden uiteindelijk in het voordeel van genoemde
IJsselsteden beslist. Voeg daar nog bij, dat de democratisch-
patriottische actie in de “drieguldensprovincie” Overijssel
begon en daar relatief brede sociale steun verkreeg, dan zal duidelijk
zijn, dat de onderhavige bundel nuttige achtergrondinformatie
biedt over het politieke klimaat in Zwolle en omstreken.
Dan nu de eigenlijke inhoud. Behalve het voorwoord van de voorzitter
van het P.O.M., H. Smit, en de inleiding door de voorlichter
van de provincie, H. Schelhaas, is een twaalftal artikelen
opgenomen. Een gedeelte handelt over nogal uiteenlopende onderwerpen
als: Van der Capellen in prosopografisch perspectief
: ••• • ‘ ° • • • – – • • ‘ • • ‘ • ? 5
(jhr. R.C.C, de Sayornin Lohman), de afschaffing van de drostendiensten
(G.T. Hartong), het ziektebeeld van de hypochondrische
Joan Derk (H.L. Houtzager), zijn vier vrienden en het Romeinse
monument dat hem was toebedacht (beide laatste bijdragen van het
echtpaar W.F. Wertheim en A.H. Wertheim – Gyse Weenink). Verder
worden op de tentoonstelling aanwezige objecten van commentaar
voorzien in bijdragen betreffende de partijstrijd; dié strijd is
kennelijk (ook) uitgevochten.met pamfletten- (opnieuw G.T. Hartong),
prenten (mevr. L. de-Jong), penningen (mevr. G. van der
Meer) en allerhande aardewerk (É.M.Ch.F. Klijn en H.G. van de
Meijden). Tenslotte belicht een drietal overzichtsartikelen in
verband met Joan Derk achtereenvolgens zijn houding ten opzichte
van Noord-Amérika (J.W. Schulte Nordholt), de Patriottische Revolutie
in Overijssel (W.Ph. te Brake), en de herkomst en vorming
van zijn politieke denkbeelden (L.H.M. Wessèls).
Behalve veelzijdig is de bundel eveneens wat heterogeen van inhoud.
Dat komt mede, doordat auteues’als Schelhaas, Schulte Nordholt
en de Wertheims, terwijl ze ;j3ver.Van de’r Capellen aan het
schrijven zijn;, tegelijk bedekte polemiek voeren over politieke
zaken van. dé twintigste «eu(».. ?0ók op historisch terrein echter
bestaan duidelijke meningsverschillen. Neem alleen maar de vraag,
of enerzijds Van der Capellens optreden tot zijn vroegtijdige
dood in 1784 en anderzijds de pas later’ingetreden radicalisering
binnen; hét patriottisme in eikaars verlengde liggen. Weliswaar
valt moeilijk te ontkennen,-dat Upan,Derk in de praktijk heeft
geijverd voor herstel .van (beweerde) oude grondwettige rechten
en privileges en dat hij:: althans niet openlijk protest heeft aangetekend
tegen het aristocrati:sch-oiigarehische, op een standenordening
gebaseerd systeem, maar’, alleen tegen bepaalde ingesloper
misbruiken etr inbreuken yan de kant van de stadhouder. Maar probleem
is hoe .die gematigde opstelling te verklaren.
Volgens.het echtpaar Wertheim (en Schelhaas) wenste de regentenpatript,
Van der Capelleh fasegewijs te opereren, gezien het repressieve
karakter van het Oranje-regiem: en omdat het radicale
alternatief voor. dë behoudende patriottenvleugel onverteerbaar
zou zijn. Maar wat Van ^er’Capellen in laatcte instantie nastreefde,
was fundamentele herziening yan het staatsbestel, compleet
met invoering van actief kiesrecht voor de burgerij en al,
– aldus nog steeds de Wertheims, die hiervoor verwijzen naar
Joan Derks modern-ogende analyses over de rechten van het volk
als ook naar de groeiende verwijdering tussen hem en de Hollandse
regeritenelite.
Andere medewerkers aan deze zelfde bundel zetten bij de veronderstelde
moderniteit van de “grondlegger van onze democratie”
26
echter de nodige vraagtekens. Schulte Nordholt noemt hem (Joan
Derk) een radicaal met de mond, maar conservatief in de praktijk,
bang voor teveel volksinvloed en tegelijk strijder voor
gelijkheid, met bovendien een opmerkelijke waardering voor een
tamelijk behoudend amerikaans grondwetsvoorstel op basis van de
zogenaamde imperium-mixtum-idee; volgens die idee zou de ideale
staatsvorm een mengvorm zijn van respectievelijk het monarchale,
aristocratische en democratische bestel. Evenals Schulte Nordholt
is ook Wessels van mening, dat Van der Capelléns voorkeur
uitging naar een beperkte democratie bij representatie. Tenslotte
vermeldt Te Brake, hoe voor- en tegenstanders van het
stadhouderlijke regime zich in een latere fase van de patriottenstrijd
gelijkelijk op Van der Capellen meenden te kunnen beroepen.
“Het enige wat we daarom met zekerheid kunnen zeggen,
is dat het niet aangaat de Patriotten Revolutie van 1787 zonder
meer gelijk te stellen met de staatkundige opvattingen die Van
der Capellen in 1784 of daarvóór heeft uitgesproken” oordeelt
Te Brake. Me dunkt, een weinig opzienbarende conclusie, maar gezien
de stand van het onderzoek, nog wel zo veilig. 1)
Voor wie Joan Derks aarzeling tussen oud en nieuw een uitgemaakte
zaak is, meldt zich intussen direct een volgende vraag: als het
patriottisme zich na Van der Capelléns overlijden – voorbij aan
zijn uitgesproken bedoelingen – van een herstel- tot een vernieuwingsbeweging
heeft ontwikkeld, als datzelfde patriottisme
bovendien méér vaders en originelere representanten dan Van der
Capellen heeft gekend, wat is dan zijn (beperkte, maar reële) betekenis?
Zoveel maakt (de titel van) deze bundel wel duidelijk:
in een tijd dat de meningen over regentenheerschappij en/of democratie
nog allerminst uitgekristalliseerd waren, heeft Van der
Capellen een scheiding der geesten voorbereid door zijn geruchtmakende,
soms dubieuze polemieken en strijdmethodes (denk aan de
door hem aangeprezen vrijcorpsen).
Misschien had in de drie laatstgenoemde bijdragen ruimere aandacht
besteed kunnen worden aan wat De Jong en recent Kossmann
hebben opgemerkt over de -naieve- verbinding bij Van der Capellen
van nationalisme en democratie.
Juist dat gekwetste nationalisme toont mijns inziens de betrekkelijkheid
van Van der Capelléns talrijke paradoxen en tegenstrijdigheden
(van ons standpunt uit bezien dan wel te verstaan).
2) •
Rest een opmerking over de uitvoering van de bundel. Die maakt
een zeer verzorgde indruk. (Alleen wekt de zetting van de inhoudsopgave
op pagina 4 enige verwarring en moet voor ‘staatkundig’
op pagina 8 mijns inziens ‘staatkunde’ gelezen worden).
27
Illustraties en tekst sluiten goed op elkaar aan. Een uitgebreid
notenapparaat en een persoons- en plaatsnamenregister
verhogen de bruikbaarheid als studiewerk. Kortom: aanbevolen.
Noten.
1. De wekker van de Nederlandse Natie. Joan Perk van der Capel-
: len 1741 – 1784 (Zwolle. 1984), 119.
2. M. de Jong Hzn., Joan Perk van der Capellen. Staatkundig levensbeeld
uit de wordingsstri.jd van de moderne democratie in
Nederland (Groningen, 1922),„195;
E.H. Kossmann, Pe Lage Landen 1780 – 1940. Anderhalve eeuw
Nederland en België (Amsterdam, 1976), 17; en dezelfde, in:
NRC – Handelsblad (31 oktober 1981).
WIL ‘T BEZOEK AFSCHEID NEMEN
100 JAAR SOPHIA ZIEKENHUIS IN ZWOLLE
door Wout Sleijster
onder redactie van: J.Th. Buss, H.J. van Dijk, R. Ester,
E.M. Mesdag
Uitgeverij Waanders bv, Zwolle 1984.
144 pagina’s, prijs ƒ 29,50
Dr. B.J. Kam
Uitgeverij Waanders heeft aan haar publicaties over Zwolle een
boek toegevoegd dat een overzicht wil geven van de gebeurtenissen
tijdens de eerste honderd jaar, die in 1984 sinds de opening
van het Sophia Ziekenhuis zijn verstreken.
In de inleiding zegt de schrijver, dan wel de vierhoofdige redactie
(het wordt nergens duidelijk wie voor de tekst van de verschillende
onderdelen getekend heeft), dat de geschiedenis van
het Sophia Ziekenhuis opgevat kan worden als ‘spiegel van een
eeuw ziekenhuiswezen in Nederland’. Een forse uitspraak, die geheel
voorbijgaat aan het feit dat de Nederlandse samenleving is
verdeeld in hokjes, en dat deze hokjesgeest zich nergens duide2
8 ‘.•’ • • • . ‘ • ” •. ‘ . ‘ .. . ; • / . • – • . • • ‘
lijker openbaart dan in het ziekenhuiswezen. Men kan rustig stellen,
dat iedere godsdienstige richting in ons land wel ergens,
ooit, een ‘eigen1 zieken- of gasthuis heeft gesticht, beheerd of
geëxploiteerd, en het zou te ver voeren om te stellen, dat de
honderd jaar geschiedenis van EEN ziekenhuis maatgevend kan zijn
voor het gehele Nederlandse ziekenhuiswezen. Men kan dé verschillen
heel duidelijk in.de architectuur herkennen, en ook in Zwolle
is dit te zien aan de beide ziekenhuizen, die nauwelijks tien
jaar in bouwperiode verschillen.
Zo is dus dit mooi uitgevoerde, stevig gebonden en zeer ruim geillustreerde
boek een schoolvoorbeeld geworden van een hybride,
een tussenvorm, een muilezel. Het is, afgezien van de poging om
een chronologische volgorde aan te houden, geen logisch opgezet
geheel geworden, maar een verzameling anecdotes, doorspekt met
hier en daar verspreide persoons- en exploitatiegegevens en incidenteel
een (meestal illustratieve) vergelijking met het heden.
Het is jammer om te moeten stellen, dat het belang van het ziekenhuis
om een ‘heus’ gedenkboek te: doen verschijnen het heeft
moeten afleggen tegen het belang van de uitgever, die een goed
verkopende en daardoor risicoloze uitgave het licht wilde doen
zien: een soort stripverhaal, weliswaar zonder tekstwolkjes, maar
wel geschreven in een stijl die onbegrijpelijk infantiel aandoet.
Voorbeelden hiervan zijn op vrijwel iedere pagina te vinden, zoals
de ‘heuse’ operatie (p.23); de orthopedist (=maatschoenmaker)
op pagina 119, waar waarschijnlijk een orthopaedisch chirurg
wordt bedoeld; het adjectief ‘steriel’ wordt in de tekst ‘rein’
terwijl het ‘bacterievrij’ moet zijn (p.84); en met de ‘heuse’
verpleegster op pagina 27 zal de schrijver waarschijnlijk een gediplomeerd
verpleegkundige bedoeld hebben. Het op pagina 116 afgebeelde
zusterhuis staat parallel aan de Philosofenallee en niet
aan de Rhijnvis Feithlaan, zoals het bijschrift vermeldt. Het getuigt
van weinig inzicht in de achtergrond van Staphorster polio
•epidemie’ om juist in verband met deze bevolkingsgroep van ‘de
duvel’ te spreken, ondanks de daarop in de tekst volgende goedpraterij.
Daarnaast vertoont de tekst een aantal niet te excuseren slordigheden,
zoals het abrupt afbreken van de anecdote waar men nog een
afsluitende alinea verwacht (zie bijvoorbeeld pp. 43 en 77). Het
tonnetjesstelsel heeft in de verste verte niets te maken met een
zielig kind; de prostitutie niets met Vitringa en de controverse
tussen hem en zijn collega Frank.
Dit allemaal is op zichzelf misschien nog niet zo erg; wat echter
veel zwaarder weegt (en hier heeft de redactie de kans om er nog
enigszins een gedenkboek van te maken volledig gemist) is, dat er
29
uitermate willekeurig is omgesprongen met de naamsvermelding bij
de vele foto’s. Deze zijn geheel systeemloos, de ene maal wel,
de andere maal niet opgenomen. Een appendix of aanvullend register
waarin alle namen (voor zover te achterhalen) vermeld hadden
kunnen worden zou het boek enige historische waarde hebben verleend.
De heer Eikelboom is, behalve op pagina 131, ook op pagina
86 afgebeeld: waarom niet vermeld ? Waarom moeten de artsen
op pagina 108 anoniem blijven”? Het boek zou aldus met een eenvoudig
naamsregister en vermelden van functies en datum van de
foto nog énige functie als gedenkboek hebbén kunnen krijgen. In
de huidige vorm ware zeker een naamsvermelding van portier Verhagen
op pagina 142 op zijn plaats geweest, een man die het ziekenfonds
(en de kleine particulier van die tijd) kapitalen heeft
bespaard door patiënten met oppervlakkig letsel naar hun huisarts
terug te sturen.
Het is verdrietig te moeten constateren, dat er ook nog historische
onjuistheden zijn vermeld. Het hongeroedeem in de vorige
eeuw op pagina 9 is vocht, dat uit de duim van de schrijver is
gezogen. Voedseldroppings hebben in de oorlog slechts tussen 29
april en 8 mei 1945 in het westen van ons land plaatsgevonden en
zeker niet ‘regelmatig’ zoals de tekst ons op pagina 97 wil wijsmaken.
De op pagina 101 afgebeelde pakjes cigaretten zijn in de
jaren 1941 – 1942 sporadisch uitgegooid. Er is in Zwolle DRIE
maal (buiten de vermelding op pagina 41) een landelijk medisch
congres gehouden (1857, 1881 en 1975) waarvan het tweede misschien
gezien moet worden als een soort.’beloning’ voor het. in
de boezem der Maatschappij Geneeskunst terugkeren van de Zwolse
artsen, die zich daaruit in 1861 hadden teruggetrokken als protest
tegen de wetgevingsplannen van Thorbécke op de uitoefening
der geneeskunst. De eerste cardioloog tenslotte, die in het
Sophia Ziekenhuis aantrad, was Van Deth en niet Enthoven.
Het is uitermate jammer dat er zoveel onjuiste gegevens zijn vermeld:
het maakt het boek, hoe aardig en leuk het dan ook als
kijkboek mag tonen, mét de voortreffelijke (hedendaagse kleuren-)
foto’s van staffotograaf Van Dam en de nette typografische verzorging,
vanuit historisch oogpunt tot een mislukte uitgave. Met
name de miserabele tekst, het ontbreken van ook maar een enkele
chronologische tabel of historisch overzicht en een aantal onnodige
en vooral slordige fouten maken het tot een werk, dat voor ‘.
de geschiedschrijving van Zwolle of als naslagwerk op de ‘spiegel
van een eeuw Nederlands ziekenhuiswezen’ van geen enkele betekenis
geacht moet worden.
30
MEDEDELINGEN
De oplettende lezer zal wellicht opgevallen zijn, dat het Tijdschrift
‘een andere letter’ heeft. In het eerste jaar werd getypt
op een geleende machine. Dankzij een subsidie van het Comité
Zomerzegels kon de vereniging een (gebruikte) electrische
typemachine aanschaffen. De letter is van het type Olivetti
Livius. Het oorspronkelijk getypte is verkleind naar 90%.
VOORZITTER LEGT DE HAMER NEER
De voorzitter van onze vereniging, N.D.B. Habermehl, treedt op
1 maart aanstaande af als bestuurslid. Hij is met ingang van die
datum benoemd tot chef lager en middelbaar nautisch onderwijs
van het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen. Hierdoor wordt
hij gedwongen zich in het westen des lands te vestigen, hetgeen
medio 1985 zal gebeuren. Hij acht het echter voor de vereniging,
zijn nieuwe functie en zichzelf beter om per 1 maart zijn werkzaamheden
voor de vereniging te stoppen.
Uiteraard wensen wij hem geluk met zijn nieuwe functie, maar zijn
vertrek zal een gevoelig verlies voor de vereniging betekenen. Als
één van de initiatiefnemers tot de oprichting van de vereniging
en later als voorzitter heeft hij grote inzet vertoond. Die inzet
werd in korte tijd beloond met een groot aantal leden en een goedlopende
vereniging. Daarnaast is hij een gedegen wetenschapper,
waarvan hij in het Tijdschrift en het Jaarboek menig bewijs heeft
geleverd. Wij zullen zijn organisatietalent en, in de bestuursvergaderingen,
bij bijeenkomsten en vertegenwoordigingen, zijn
leidinggevende capaciteiten missen, evenals de vele gezellige
uren bij hem en zijn vrouw thuis.
Nico en Jeannette bedankt! Het ga jullie goed.
Plaatsvervangend voorzitter.
Het voorzitterschap zal tot de algemene ledenvergadering worden
waargenomen door de secretaris, J. Hagedoorn.
LEZINGENCYCLUS “ZWOLLE IN DE MIDDELEEUWEN”
De lezingen die hét bestuur van de Zwolse Historische Vereniging
in 1985 organiseert, hebben “Zwolle in de middeleeuwen” tot onderwerp.
Het ligt in de bedoeling dat hierbij aandacht wordt geschonken
aan zowel de methode van het onderzoek en geraadpleegde
bronnenmateriaal als aan het uiteindelijke resultaat.
31
Vier sprekers hebben zich bereid verklaard een onderwerp voor
hun rekening te nemen. R. van Beek, als geen ander thuis op het
gebied van de archeologie, spreekt over het Zwolse bodemarchief,
in het bijzonder over de recente vondsten bij het voormalige
kasteel Voorst en bij de Diezerpromenade. Naast een groot aantal
dia’s die het betoog ondersteunen, zullen enkele opzienbarende
vondsten worden getoond.
De lezing van drs. F.C. Berkenvelder, directeur van de Gemeentelijke
Archiefdienst Zwolle, is gebaseerd op geschreven bronnen.
Op basis van deze bronnen geeft hij een korte schets van de Zwolse
geschiedenis in de late middeleeuwen om vervolgens de relatie
met de Hanze nader uit te diepen.
Het kunsthistorisch aspect wordt behandeld door drs. D.J. de
Vries. Deskundig op het gebied van de bouwkunst en de beeldende
kunst, laat hij mede aan de hand van dia’s iets zien van het
rijke kunsthistorische verleden van onze stad.
Aan de zieken- en armenzorg wordt door drs. N.D.B. Habermehl aandacht
geschonken. Het accent ligt hierbij op het Heilige Geestgasthuis,
Zwolle’s eerste ziekenhuis, het Heilige Kruisgasthuis,
gesticht ten behoeve van de melaatsen en het Pestengasthuis.
De lezingen, twee in het voorjaar en twee in het najaar, worden
gehouden in het gebouw van de Gemeentelijke Archiefdienst, Voorstraat
26 te Zwolle. De aanvangstijd is steeds 20.00 uur. De lezingen
zijn gratis toegankelijk voor leden en hun introducé(e)s.
Op een later tijdstip volgen de preciese data waarop de lezingen
worden gehouden.
Voor nadere informatie kunt U zich wenden tot N.D.B. Habermehl,
Philosofenallee 24, 8023 TB Zwolle (telefoon 038 – 53.91.91).
MEDEDELING GEMEENTELIJKE ARCHIEFDIENST ZWOLLE
De gemeente-archivaris, drs. F.C. Berkenvelder, heeft ons verzocht
de onderstaande mededeling te plaatsen.
Wegens personeelsinkrimping als gevolg van de bezuinigingen ziet
de Gemeentelijke Archiefdienst Zwolle zich helaas genoodzaakt de
serviceverlening aan het publiek te beperken.
De openingstijd van de studiezaal zal met anderhalf uur per werkdag
moeten worden teruggebracht.
Met ingang vai. 1 januari 1985 zal.de studiezaal derhalve voor het
publiek uitsluitend geopend zijn:
3 2 . . • • ••• . .
00 maandag tm vrijdag 10.00 – 12.30 uur en
• . 13.30 – 17.00 uur . … .
00 dinsdagavond 19.00 – 22.00 uur
(voorwaarden bij de archiefdienst te vernemen).
NEERGESTORTE VLIEGTUIGEN ZWOLLE 1940 – 1945
De heer J.L. Schotman, Melissepad 8, 8042 HV. Zwolle (telefoon
038 — 21.56.65) speurt al jaren naar gegevens over neergestorte
vliegtuigen in het gebied Zwolle/Zwollerkerspel tijdens de oorlogsperiode
1940/1945. Wie hem kan helpen met gegevens, ooggetuigenverslagen,
foto’s, restanten enz. wordt verzocht contact
op te nemen met de heer Schotman.
TENTOONSTELLINGEN 1985 PROVINCIAAL OVERIJSSELS MUSEUM
18.01 – 17.03 FELIX
Een tentoonstelling over het werk van deze
Zwolse schilder met speciale aandacht voor
de Zwolse vestingwerken.
02.02 – 19.05 KINDERPRENTEN
04.05 – 12.05 ZWOLLE TIJDENS DE BEZETTING
Een tentoonstelling, georganiseerd door de
Zwolse Historische Vereniging, over het ge-
. . wöne leven in Zwolle tijdens de oorlog van
;•••••••• 1940 – 1945. –
24.05-09.08 STADSPLATTEGRONDEN .
— .. ..06 – .. .07 , VOORWERPEN UIT OVERIJSSELSE SYNAGOGEN
09.08-17.08 KERMISTENTOONSTELLING
De geschiedenis van muziek op de kermis.
…09 -…11 MODERNE ARCHITECTUUR IN OVERIJSSEL
…12- …02/86 WEESHUIZEN IN OVERIJSSEL
De exacte data worden te zijner tijd in de pers bekend gemaakt.
Leden van de Zwolse Historische Vereniging hebben op vertoon van
hun ledenkaart gratis toegang tot het Provinciaal. Overijssels Museum.
Dit geldt ook voor huisleden (jaarcontributie f 7,50).
Voor meer inlichtingen over de tentoonstellingen kunt Ü contact
opnemen met educatief medewerker Peter Paul Kerpel, telefoon 038-
2T.46.5o.. .•;. ••. .-•• .’•.’

Lees verder