
f, IWOIS
Historisc
Tiidschrift
r Special: •*
Zwolse Nu1
130 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
(Collectie Willem van
der Veen).
Op de plaats waar u normaal de ansicht aantreft,
vindt u nu vanwege dit themanummer een klassenfoto
met kinderen van de Nutsschool. Het
betreft de klas van een bekende Zwollenaar, journalist
Willem van der Veen. Hij stelde de foto voor
dit themanummer ter beschikking voorzien van
het volgende commentaar:
‘Het is de eerste klas in 1938. Ook de enige eerste
klas. Veel leerlingen had de Nutsschool toen
niet. Dit is ook de reden dat ik naar de Nutsschool
ben gestuurd. Mijn grootvader had een directeur,
de heer F.N.L. Aberson uit Hattem, die in het
bestuur van Het Nut zat. Hij haalde mijn grootvader
over (of misschien droeg hij het hem wel
gewoon op) om zijn kleinzoon het onderwijs op
de Nutsschool te laten volgen, teneinde het leerlingental
op te krikken. Mijn ouders stemden erin
toe.
Op één na ken ik alle namen van de kinderen
die op de foto staan. De enige die ik vergeten ben,
is toevallig de jongen die helemaal vooraan in de
eerste bank rechts zit. Voor de rest probeer ik ze in
volgorde (van links naar rechts) op te schrijven:
Bob Bollweg, Joop Oelrich, Bertus Hendriks, Alex
Oldeman, Hilma Zuyderduyn, Riti Nijveldt,
vraagteken, Joke van Lokhorst, Wim van der Veen
(mijn persoontje, half zichtbaar achteraan. Wat
had ik daar de pest over in!), Hans Marcus, Geertje
Kluitenaar, Marretje Keijzer, Bob van der Wielen,
Tuby Vriens, Nelleke Breen, Jan Sollewijn
Gelpke, Hetty de Herder, Willy Beek, Thea Aberson
(de dochter van de Nutsbestuurder, zie
boven) en Jeanet van Loo. En natuurlijk juf Panjer,
staande achteraan.
Deze klas heeft slechts twee jaar in het bekende
schoolgebouw aan het Groot Wezenland gezeten.
Toen de bezetting begon werd de school onmiddellijk
[juni 1940] door de Duitsers gevorderd en
verhuisde successievelijk naar allerlei andere
schoolgebouwen, onder meer naar de r.k. Thomasschool
achter het katholieke ziekenhuis, de
Celeschool in de Celestraat en twee scholen op het
Assendorperplein. Het was een chaotische tijd,
waar het onderwijs sterk onder geleden moet hebben,
maar als kinderen ervoer je het al gauw als
“heel gewoon”.’
Meer over de Nutsschool vanaf pagina 145.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Redactioneel Inhoud
Als kind passeerde ik dagelijks een gebouw met
daarop de woorden: Begrafenisvereniging Algemeen
Belang. Wat het algemene belang was dat
deze uitvaartvereniging diende begreep ik toen
nog niet. Of zou bedoeld zijn dat het zonder
begraven bovengronds maar een rommeltje zou
worden? Ik kon me daar toen wel wat bij voorstellen.
Mijn nieuwsgierigheid was daarmee bevredigd.
Onwillekeurig moest ik aan dat gebouw
terugdenken toen ik de kopij voor het voorliggende
nummer onder ogen kreeg. Het Zwols Historisch
Tijdschrift handelt dit keer in zijn geheel over
de geschiedenis van het Departement Zwolle van
de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen. Een
hele mond vol en al snel werd dan ook kortweg
gesproken van ‘Het Nut’. Deze instelling werd,
geïnspireerd door de ideeën van de Verlichting,
meer dan twee eeuwen geleden opgericht en stelde
zich tot hoofddoel ‘het volk te verheffen’. Onderwijs
en voorlichting waren daarbij de basisinstrumenten.
Hoe dit in Zwolle uitpakte en welke instrumenten
hier werden gebruikt kunt u in de volgende
bladzijden lezen; auteur Pieter Koenders
geeft u daarin een overzicht van alle activiteiten
die in de afgelopen tweehonderd jaar door het
Zwolse Nut zijn ontplooid. Het verhaal is een
bewerking van de inleiding op de eveneens door
Koenders samengestelde Inventaris van de archieven
van het departement Zwolle van de Maatschappij
tot Nut van ’t Algemeen (uitgegeven in 2000
door het Gemeentearchief Zwolle). Waarschijnlijk
is het al opgevallen dat het huidige nummer
extra dik is en dat zelfs een kleurenfoto de omslag
siert. Dit is allemaal te danken aan de erfgenaam
van het Nut, de Stichting tot Algemeen Nut Zwolle,
die met een financiële bijdrage de totstandkoming
van dit nummer mogelijk heeft gemaakt.
Genoeg nu van de redactie. Tijd om te lezen!
Klasgenoten
Het Departement Zwolle van de Maatschappij
tot Nut van ’t Algemeen Pieter Koenders
De landelijke organisatie
De oprichting van het Departement Zwolle
De Nutsbibliotheek
De Nutsschool
De Nutsspaarbank
Sociale zorg
Diverse activiteiten
Het Cele-centrum
Auteur
130
132
134
138
141
145
156
160
165
170
174
Omslag: In 1966 werd op grootse wijze het honderdvijftigjarig bestaan van de
Nutsschool gevierd. De school kreeg bij die gelegenheid van het Departement
Zwolle een talenpracticum, als symbool van modern onderwijs. Op de foto de
officiële ingebruikname van dit cadeau. (Collectie HCO). Zie voor complete foto
pagina 153.
132 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Het Departement Zwolle van de Maatschappij
tot Nut van ’t Algemeen
Pieter Koenders
Eerste blad van de Wetten
der Bataafsche
Maatschappij tot Nut
van ’t Algemeen, 1805.
(Collectie HCO).
Er bestaan weinig organisaties die zo’n volledig
beeld van de Nederlandse samenleving
weerspiegelen als de Maatschappij tot Nut
van ’t Algemeen. Talloze clichés over de aard van
de Nederlandse natie zijn eveneens van toepassing
op de aard en activiteiten van dit deftige genootschap.
Het elkaar opvoeden tot deugdzame en
productieve leden van een harmonieus geordende
maatschappij zit kennelijk hecht verankerd in de
Nederlandse aard. Vanaf het einde van de acht-
W E T T E N
D E fl.
B A T A A F S C H E
MAATSCHAPPIJ;
TOT NUT FAN T JLGEMEEN.
I N L E I D I N G .
•Het doeleinde der Maatfcbapptj i s , (zonde*
zich in ie Jaaten met burgerlijke of godsdienstige
gefchiilen , noch mee de mcêr bepaalde
werkzaamheden van andere Maatfchappijën,)
om godvrucht en goede zeden, overeenkomstig
met de grondbegihrelen van den Christelijker!
Godsdienst, en zoodanige nuttige kunsten en
weetenfehappen, als voornaamlijk voor de minvermogenden
nuttig en onontbeerlijk zijn., onder
hen voordteplamen » ten einde dus hua
verftand te befchaaven, hun hart te vormen.
» en alzoo meêr algemeen geluk, alümme,
te bevorderen.
Tot dat einde zal zij zich bezig houden:
i . Mee alles wat tot bevordering van bet
onderwijs der Jeugd , en tot verbetering van
liet Schoolwezen , diensrig kan zijn. Zij zal
zich bijzonder toeleggen op het doen vervaardigen
van alle zoodanige Schoolboeken, welke,
in onderfcheïdene vakken van con verstandig
onderwijs , zullen, worden bevonden noodig
te zijn.
Aa o. Zij
tiende eeuw werden de lage landen bij de zee niet
langer gekenschetst als natie van ondernemende
zeevaarders en kooplieden, maar als een land van
prekerige dominees en schoolmeesters. Inmiddels
zijn hun taken overgenomen door opbouwwerkers
en vormingsleiders. Missionarissen en zendelingen
werden ontwikkelingswerkers. Aan het einde
van de twintigste eeuw worden in dit verband
andere termen gebruikt zoals gidsland en poldermodel,
maar de vermanende vinger en de beschavingslust
blijven onverminderd van kracht en het
begrip ‘burgerlijk’ krijgt weer een positieve lading.
Ook de organisatiestructuur van het Nut
reflecteerde de Nederlandse cultuur: autonoom in
eigen kring zonder te willen vervallen in particularisme;
eenheid in veelheid. De plaatselijke afdelingen
van het Nut, departementen genaamd, vormden
de lokaal gekleurde afspiegeling van de
Nederlandse samenleving. Bijna vanzelfsprekend
verzelfstandigden veel plaatselijke afdelingen zich
op de golven van de individualiseringstrend vanaf
de jaren zeventig van de twintigste eeuw. Dit proces
verliep bijna parallel aan de heroriëntatie van
het Nut als gevolg van de ontwikkeling van de verzorgingsstaat:
nieuwe tijden, nieuwe activiteiten,
nieuwe structuren. Het Nut verloor daarmee haar
functie als lokaal netwerk van notabelen.
In het kader van bovenstaande levert de bestudering
van de archieven van het Zwolse Nutsdepartement
een tweeledig beeld op: het sociale en
culturele leven in Zwolle tijdens de afgelopen
tweehonderd jaar komt gedetailleerd naar boven
en tegelijk wordt het inzicht in de vaderlandse
geschiedenis verdiept. In het volgende zal een
overzicht gegeven worden van de activiteiten van
het Zwolse Nutsdepartement in de twee eeuwen
van haar bestaan. Vanwege de relatie met de landelijke
organisatie zal daar eerst een beeld van
worden geschetst.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 133
Voorzitters
Voorzitters van het eerste (1789), tweede (1799-1814) en derde (1815-1981) Zwolse Nutsdepartement.
1789 L.Nolst
1799 ds. J.F Serrurier
1800 J.A. de Vos van Steenwijk
1803 S. van Ommeren
1809 ds. J.F. Serrurier
1815
1841
1842
1850
1881
1884
1887
1890
1893
1898
1899
1906
1912
1931
1932
1938
1940
1949
1957
1967
Ant. Doijerjzn
H. van Sonbeeck
J.C.H, de GaayFortman
ds. L. Vroom
W.A. Elberts
I. van den Bergh
S. Cramer
A. Deking Dura
V.C.LM.E. Frackers
F.G. vanPesch (wnd.)
A.F.W.Jordaan
W.J. Bierens de Haan
jhr. G.A.J. van Spengler
R.G.A.Z. baron van Haersolte (wnd.)
J.C. Tjeenk Willink
G.A.B. Fijn van Draat
S.P. Wildervank
F.N.L. Aberson
ds. J. Meerburg Snarenberg
D. van den Akker (tot 1981)
F.WH.DEUTMANN ZWOLLEJ
Ds. L. Vroom, voorzitter
van het Zwolse Nut
van 1850 tot 1881.
(FotoF.W.H. Deutmann,
collectie Stedelijk
Museum Zwolle).
134 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
De landelijke organisatie
34 >
Vriend!
„ Verbeuld U inijne fmart. Gister verloor tfc
op het onverwachtst mijn'”goeden, mijn’geliefder»
Vader. Eene beroerte rukte hem uit dit leven,
terwijl wij, uit hoofde van zijnen onderzon» en
gezondheid, nog cene lange reeks va» jareu zijn
bijzijn hoopten te genieten. Mijne goede Moeder
kan niet tot bedaren komen. Uren- Jmig ligt
zij in bêBwijnilng. Ik rnoet troosten, en beh
zélf zoo veel troost noodigi Vergeef mij dat
ik U niet uitvoeriger fcbrijf. Mj>n hart is ta
fterk’getroffen, en mijne lroart overweldigt inij.
©ok’CHi hélit liog eèn’Vader1, Vriend I Mo£t zoodanig
een1 verlies als liet riiijne nog lange van O
verwijderd blijven! Dit wenscht Ö van ganfeher
harte”
Uw Vriend.”
Hïir Volgt nog ecu voorbeeld van algcincenerfoort.
„ Mijff Heer]
,i Ik vind mij verpltgt UE; to melden, dat mijn
tiroeder N». N. den’iff.’ van deze maand in den
ouderdom van 45 Jaren. is overleden. Na vel»
jaren eene bloeijcnde gezondheid genoten ta
hebben, fleepte eene rotkoorts in den tijd van
ncht’tfageri hem w g , UE. befeft dus hieruit,
hoe onverwacht ons deze flag treft.
De’hemel vetfehoone UE. en UEs. hoog ge?
fcliatte familie nog vete jaren yocr tülke fmarter
lyke toevaHenl
Voorbeeld van brieven uit de ‘Voorschriften tot het opstellen en schrijven van
brieven en andere schriftelijke opstellen’ speciaal voor het onderwijs uitgegeven
door de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen, 1806. (Collectie HCO).
De Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen
ontstond aan het eind van de achttiende
eeuw. Als gevolg van het complexer worden
van de samenleving, de economische achteruitgang
en de verpaupering van de bevolking
groeide in de loop van die eeuw in Nederlandse
verlichte kringen de behoefte aan deugdzame en
nuttige werklieden die de basis van het rekenen,
lezen en schrijven beheersten. In deze kringen
beschouwde men de Nederlandse natie als één
gezin en zag men de armen als grote kinderen. De
gegoede burgerij kreeg de rol van ouders aangemeten,
die de morele plicht had de armen op te
voeden. Essentiële elementen hierin waren natio-
‘^ naai besef, vaderlandsliefde, huiselijk geluk, gewe-
‘4 tensvorming, matigheid, zuinigheid, zelfbeheerï
sing en schaamtegevoel. Het (verlicht) christen-
‘ -, dom vormde hierbij de vanzelfsprekende grond-
‘1 slag van de Nederlandse samenleving. De
af; ontwikkeling moet worden gezien tegen de ach-
‘•j tergrond van de toenemende mobiliteit die het
^ saamhorigheidsgevoel en de integratie van de
«J Nederlandse provincies bevorderde, wat vanaf
r ongeveer 1770 leidde tot een groeiend algemeen
* Nederlands natiebesef. De beweging wordt sinds
de jaren tachtig van de twintigste eeuw wel aangeduid
als het ‘burgerlijk beschavingsoffensief.’
Het voertuig van deze volksopvoeding was de
‘Maatschappij: “tot Nut van ’t Algemeen”.’2 Op 16
november 1784 werd ‘het Nut’ te Edam opgericht
‘*. als: ‘Genootschap van Kunsten en Wetenschappen
onder de zinspreuk: “tot nut van ’t algemeen”.’
Het initiatief kwam van de doopsgezinde
predikant Jan Nieuwenhuijzen. Na enkele jaren
ontstond politieke onenigheid binnen de vereniging
tussen de prinsgezinden, die ook het lokale
overheidsgezag in handen hadden, en de patriotten.
De kwestie werd in 1789 opgelost door het
genootschap in Edam te liquideren en in het libeZWOLS
HISTORISCH TIJDSCHRIFT 135
ralere Amsterdam opnieuw op te richten als Maatschappij
tot Nut van ’t Algemeen. Medisch doctor
Martinus Nieuwenhuijzen, de zoon van de
oprichter, werd algemeen secretaris en speelde een
centrale rol bij het bepalen van de koers van het
Nut. Opvallend veel predikanten buiten de officiële
staatskerk (doopsgezind, remonstrants,
waals, luthers) en patriotten stonden aan de basis
van het Nut. Dat is begrijpelijk gezien de relatie
tussen de hervormde kerk, de prinsgezinden en de
regenten van het ancien régime aan de ene kant en
aan de andere kant de tolerante houding, liberale
denkwijze en de federalistische en democratische
organisatiestructuur van het Nut. Het Nut was
tevens een belangrijk voertuig van de idealen van
de verlichting en de Nederlandse natievorming.
Na de Franse tijd en de vorming van het koninkrijk
in 1815 werden ook talloze Nederlands-hervormde
predikanten actief in het Nut. Hoewel
formeel neutraal, trok de beweging weinig roomskatholieken,
terwijl joden per definitie geen lid
konden worden van een organisatie die zich tot
1866 beriep op de christelijke beginselen. Joden
waren overigens wel welkom op de openbare bijeenkomsten,
want onverdraagzaamheid en antisemitisme
golden als onbeschaafd.3 Vrouwen
werden pas vanaf 1899 toegelaten.
Kernactiviteiten
Opvoeding en onderwijs vormden de kernactiviteiten
van het Nut. Alle activiteiten van het Nut
waren instrumenten in dienst van deze hoofdtaken.
Een belangrijk bijproduct was het sociale
aspect. Het Nut voorzag in de behoefte van een
regelmatig onderling contact tussen de gegoede en
beschaafde burgers, die met behulp van lezingen
tevens hun kennis op peil konden houden. Voor
velen zal het zelfs de motivatie zijn geweest om
zich bij het Nut aan te sluiten. Vanaf de oprichting
tot 1866 organiseerde het landelijke Nut jaarlijks
prijsvragen over uiteenlopende onderwerpen
(‘prijsstoffen’), die door deskundigen werden
beoordeeld en met een erepenning werden
beloond. Voorts publiceerde men de bekroonde
inzendingen als beloning in de serie Werken van
de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen. Een
ander hulpmiddel voor kennisoverdracht vorm-
NAAMLIJST.
V A M D X
L E D E N
D i a
ZIVOLSCHE MAATSCHAPPIJ
TOT NUT VAN ‘T ALGEMEEN.
|.L.
AJ-
L.
JJ
H.
T.
G.
J.D.
A.
II.
H
DEN I NOVEMDER I809.
BESTVUR.
F. Serrurier, Voorzitter.
Rietberg, Secretaris.
van Goudoever, Penningmeester;
Ter Pelkwijk.
H. C. Nilaiit.
Schnebbelie.
de Vri.
W. ten Cate.
E. F. Heerkens.
ten Cate.
W. A. J. van Lochteren Stakebrant*
J. van der Laan.
C. W; van Haeifolte.
Feith.
Tijl.
Naamlijst van de leden der ‘Zwolsche Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen’ uit
1809. Het Nut telde op dat moment 90 leden. Op het afgebeelde eerste blad
komen we ondermeer de namen tegen van jan ter Pelkwijk, Rhijnvis Feith, Lubbertus
Rietberg (notaris-dichter) en Derk Jan van der Laan (schilder-ondernemer).
Op de lijst staan verder telgen uit vele vooraanstaande negentiende-eeuw –
se families, zoals Doijer, Queijsen, Jordens, Sandberg, Van derFeltz, Tijl, Heerkens,
Schaepman, Van Haersolte, Potgieter, Eekhout, Vos de Wael, Van Dedem,
Bentinck, Tobias, Metelerkamp, Greven, Schlingemann, Feith, Helmich, Gelderman,
Thomassen a Thuessink en Van Pallandt. Naast de reguliere kende het
Nut op dat moment ook nog twee honoraire leden; de musicus Johann Carl Röhner
en de apotheker Willem van Barneveld. (Collectie HCO).
136 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
den vanaf 1855 de jaarlijkse Volksalmanakken die
evenals de Prijsverhandelingen gratis aan alle leden
werden toegestuurd.
De Wetten
De functie van de Maatschappij tot Nut van
’t Algemeen was vastgelegd in de zogeheten wetten.
Bij de oprichting werd het doel omschreven
als:
‘Godsvrucht en goede Zeden, overeenkomstig
met de grondbeginselen van den Christelijke
Godsdienst, te bevorderen; – en voorts zoodanige
nuttige Kundigheden en Wetenschappen
voort te planten, als voornamelijk voor den
mingeoefenden Burgerstand onontbeerlijk
zijn; ten einde daarvoor deszelfs verstand te
beschaven, het hart te vormen, en, zoo veel
mogelijk, algemeen geluk te verspreiden.’
In de loop der tijd zijn de wetten diverse keren
aangepast aan de geest van de tijd. Ze weerspiegelen
zo de ontwikkeling van de Nederlandse
samenleving. De ‘mingeoefenden Burgerstand’
werd in 1785 ‘den Gemeenen Burger’, in 1795
‘den minvermogenden Burger’ en in 1805 ‘den
minvermogenden Burgerstand’, terwijl het in
1825 weer net als in 1784 de ‘mingeoefende Burgerstand’
luidde. In 1834 breide men het ‘algemeen
geluk’ uit tot ‘algemeen Volksgeluk’. In
1854 werd de formulering van het doel substantiëler
gewijzigd:
‘De Maatschappij wijdt hare zorg aan de verbetering
van den verstandelijken, zedelijken
en maatschappelijken toestand, inzonderheid
der mingegoede volksklasse. Bepaaldelijk
tracht zij heilzame invloed te oefenen op de
opvoeding en het onderwijs der jeugd, de veredeling
van volksbegrippen, en de aankweeking
van godsvrucht en goede zeden.’
Met betrekking tot de neutraliteit was de volgende
bepaling opgenomen:
‘Bij het uitgeven van geschriften en bij hare
overige bemoeiingen, onthoudt zich de maatschappij
zorgvuldig van alle partijkeuze in
geschillen over Godsdienst of Staatkunde’.
Vanaf 1866 werd het ook voor joden mogelijk
lid te worden van het Nut. In 1885 vond een vrij
belangrijke modernisering plaats:
‘Te dien einde tracht zij mede te werken tot
verbetering van den verstandelijken, zedelijken en
maatschappelijken toestand des volks, bepaaldelijk
door invloed uit te oefenen op de opvoeding
en het onderwijs, de verdeling van de volksbegrippen
en de verheffing zoowel van het arbeidsvermogen
als van den levensstandaard der werklieden.’
In 1915 werd ‘der werklieden’ geschrapt. Deze
tekst bleef geldig tot 1967, toen de meest radicale
wijziging werd doorgevoerd:
‘De Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen stelt
zich ten doel het maatschappelijk en cultureel
welzijn van individu en gemeenschap te
bevorderen.
De Maatschappij tracht haar doel in het bijzonder
te verwezenlijken langs de weg van
het onderwijs en de opvoeding in de ruimste
zin;
het volksontwikkelingswerk;
andere vormen van maatschappelijk en cultureel
opbouwwerk.’
Het eind van de jaren zestig markeerde tegelijk
de dalende invloed van het Nut op de Nederlandse
samenleving als gevolg van groeiende welvaart,
individualisme, verdwijnend ontzag voor autoriteiten,
het ontstaan van de verzorgingsstaat,
emancipatie van de doelgroepen (arbeiders, vrouwen,
jeugd), democratisering en globalisering van
de maatschappij. De oorspronkelijke basisprincipes
van het Nut, zoals christelijke waarden, burgerlijke
normen, goede zeden en nationaal gevoel
waren niet meer vanzelfsprekend. De Nederlandse
staatsburger werd steeds meer Europeaan en
wereldburger en ontleende zijn identiteit tegelijkertijd
aan zijn deelname aan allerlei ongrijpbare,
vaak kortstondige en steeds veranderende subculturen.
De wijziging van de Nutswet in 1983 speelt
sober in op deze ontwikkelingen. Overigens was
dit, zoals we nog zullen zien, niet meer van belang
voor de Zwolse afdeling, die twee jaar eerder al
afhaakte en zich toen verzelfstandigde.
Organisatiestructuur
De wetten vormden het raamwerk waarbinnen de
plaatselijke afdelingen, de departementen, functioneerden.
Net als de wetten, is ook de organisaZWOLS
HISTORISCH TIJDSCHRIFT 137
tiestructuur van het Nut in de loop van de tweehonderd
jaar regelmatig aangepast. In algemene
lijnen was deze als volgt:
Het Nut kende gewone en algemene leden.
Gewone leden waren natuurlijke personen (individuen)
die als lid waren aangenomen door een
van de Nutsdepartementen. Algemene leden
waren rechtspersonen (instellingen) en natuurlijke
personen (individuen) die door het bestuur
van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen als
algemeen lid waren aangenomen. De rechtspersonen
(instellingen) dienden wat betreft hun doelstelling
en werkzaamheden verwant te zijn aan het
Nut. Natuurlijke personen (individuen) konden
algemeen lid worden als ze buiten het ressort van
een Nutsdepartement woonden. Het hoogste
bestuursorgaan van het Nut was de Algemene
Vergadering.
De Algemene Vergadering werd gevormd
door de algemene leden. Deze algemene leden
hadden elk één stem. De gewone leden werden
vertegenwoordigd door de afgevaardigde van hun
Nutsdepartement, welke een stemmenwaarde
vertegenwoordigde die evenredig was aan het aantal
leden van het betreffende Nutsdepartement.
De algemene leden betaalden jaarlijks rechtstreeks
contributie aan de algemene kas van het
Nut. De gewone leden betaalden aan hun Nutsdepartement,
dat hiervan jaarlijks een bedrag
afstond aan de landelijke organisatie. De Nutsdepartementen
bepaalden zelf wat hun plaatselijke
leden moesten bijdragen.
De Algemene Vergadering van het Nut bepaalde
het beleid. Dit beleid werd voorbereid en uitgevoerd
door het hoofdbestuur, dat gekozen werd
door de Nutsdepartementen. Binnen dit kader
functioneerden de departementen vrijwel autonoom.
De departementen legden in feite geen verantwoording
af aan de Algemene Vergadering,
maar deden jaarlijks verslag van hun werkzaamheden.
Veel departementen verzuimden gedurende
een langere of kortere periode over hun activiteiten
te rapporteren en regelmatig informeerde
het landelijke Nut of een departement nog wel
bestond. Voor de duidelijkheid moet benadrukt
worden, dat het Nut een vereniging was van alle
gewone leden. Het was geen bond van departementen,
maar een gedecentraliseerde vereniging.
Binnen de overkoepelende structuur werden
denkbeelden en initiatieven ontwikkeld en uitgedragen,
in de hoop dat ze door de departementen
werden overgenomen en uitgevoerd. Zo kreeg elk
departement zijn lokale kleur. Wie zoekt naar de
oorsprong van plaatselijke Nutsactiviteiten komt
dan ook dikwijls uit bij een publicatie of vergadering
van de landelijke Maatschappij tot Nut van
’t Algemeen.
De doopsgezinde kerk in
de Wolweverstraat 9
omstreeks 1925. Van
1800 tot 1807 werd de
consistoriekamer
gebruikt door het Zwolse
Nut voor de gratis
uitlening van boeken.
(Collectie HCO).
138 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
De oprichting van het Departement Zwolle
De eerste poging tot oprichting van een
Zwols departement van de Maatschappij
tot Nut van ’t Algemeen vond plaats op 15
september 1789, vijfjaar na de oprichting van de
landelijke organisatie. Omdat onder de initiatiefnemers
verschillende patriotten waren, verbood
de Zwolse prinsgezinde magistraat het departement
al na de eerste vergadering op 13 oktober
1789. Een aantal deelnemers bleef als persoon lid
van de landelijke organisatie, die dat jaar vanwege
dezelfde politieke richtingenstrijd Edam verliet en
zich te Amsterdam vestigde.
Op 4 juni 1799 werd het Departement Zwolle
der Bataafsche Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen
opgericht. Vanwege de deplorabele financiële
toestand scheidde het Zwolse departement
zich al binnen een jaar weer af, zodat het geen geld
meer hoefde af te dragen aan de landelijke organisatie.
Het departement wijzigde op 21 mei 1800
zijn naam in Zwolsche Maatschappij tot Nut van
’t Algemeen. De doelstelling en taken bleven echter
identiek. Om onduidelijke redenen werd de
Zwolse Maatschappij na de Franse tijd, op 28
januari 1814, geliquideerd. Mogelijk wilde de met
het patriottisme geassocieerde organisatie zo een
signaal van betrouwbaarheid afgeven aan de twee
maanden eerder als soeverein vorst ingehuldigde
Willem I. Het kapitaal, f 500, werd gestort in de
rijkskas en het boekenbezit droeg men over aan de
toentertijd bekende onderwijzer Gerrit Spijkerman.
Op 2 maart 1815 werd voor de derde keer binnen
26 jaar een Departement Zwolle der Maatschappij
’tot Nut van ’t Algemeen’ opgericht.
Enkele van de negen initiatiefnemers maakten
eerder deel uit van de Zwolsche Maatschappij tot
Nut van ’t Algemeen, die dertien maanden ervoor
was geliquideerd. De feitelijke continuïteit van
beide verenigingen blijkt (naast de namen van de
initiatiefnemers) uit de mededeling tijdens de
oprichtingsvergadering dat de aan Spijkerman
overgedragen bibliotheek ’terug kwam’ in het
bezit van het Departement Zwolle.
Dit voor de derde keer opgerichte Zwolse
Nutsdepartement was een aanmerkelijk langer
leven beschoren dan zijn twee voorgangers; het
zou in deze vorm 166 jaar blijven bestaan. Op 11
juni 1981 werd de Vereniging’ Departement
Zwolle van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen
losgemaakt uit zijn landelijke structuur en
omgevormd tot de Stichting tot Algemeen Nut
van Zwolle. De leden van het dagelijks bestuur
hielden in de nieuwe stichting hun functie van
voorzitter, secretaris en penningmeester. Het landelijke
Nut kreeg een klein deel van het kapitaal.
De rest werd bestemd voor steun aan activiteiten
in Zwolle.
Organisatie en taken
De band met de landelijke organisatie en de plaatselijke
gang van zaken bij de uitvoering van de
doelstelling werd vastgelegd in Huishoudelijke
Wetten. Het eerste huishoudelijk reglement kwam
tot stand op 30 maart 1815. Tot de ondertekenaars
behoorde Frederik Wilhelm Thorbecke, vader van
de befaamde staatsman Jan Rudolf. De voornaamste
bepalingen waren:
‘Bij het vaststellen dezer huishoudelijke Schikkingen,
voor het Departement Zwolle, worden
de algemeene Wetten der Maatschappij ten
grondslag gelegd, en in der zelver volle kracht
gelaten.
Elk die den Christelijken Godsdienst belijdt,
van geen zedeloos gedrag, en boven de 18
Jaren oud is, zal onder voorwaarde van betaling
der jaarlijksche toelage ad ƒ 5:5 tot Lid
der Maatschappij, kunnen aangenomen worden.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 139
Reciteren en declameren
‘Vooral in het eerste decennium van de negentiende eeuw organiseerde
het Zwolse Nut regelmatig declamatie-avonden. De Nutsavonden
werden gehouden in de Lutherse Kerk. Naast lezingen
werden er ook concerten gegeven of uitvoeringen met combinaties
van lezingen en concerten. Deze Nutsavondjes waren volgens de
notaris-dichter Lubbertus Rietberg een van de aangenaamste en
nuttigste uitspanningen in het “wintersaizon”. In juni 1806 reciteerde
hij zijn gedicht “De eerzucht”. Deze voordracht werd afgewisseld
met muziek die gespeeld werd door twee Kamper muzikanten.
Op een volgende Nutsavond in 1807 droeg Lubbertus
opnieuw een lang eigen gedicht voor onder de titel: “Het geluk der
liefde”. De tekst werd in 1810 als boekje onder dezelfde titel uitgegeven.
Behalve met het reciteren van eigen dichtwerk trad Rietberg
ook met redevoeringen voor het voetlicht. Zo stond hij in
ieder geval geprogrammeerd voor 13 maart 1810. Ook in de jaren
twintig werd deze traditie gehandhaafd: in de buitengewone wintervergaderingen
werden verhandelingen in zowel “proza als
dichtmaat” gehouden, soms afgewisseld met “eene aangename
muzijk” in het gezelschap van vrouwen.’
Uit: ‘Het is thans zeer briljant’, J.C. Streng.
LEERREDE
. T E €v ‘,: ‘,,
A A N P 11 IJ Z l – ^ G
KOEPOK-INENTING|
D O O R
A S S U E R U S DO11KR,
A, L. M. & PHIL. DOCTOR TE ZWOLL.E.
[ Deze Druk op ordinair Papier is voornamelijk
vervaardigd op last van den Heere
L A N D D R O S T
IN HET DEPARTEMENTOVKRTJSSEL)
Om te ftrekken ter Uitdeelïnge aan — en
;ot Nut van den Minvermogenden, om
daardoor het Gebruik van dit zoo heilzaam ®
Middel algemeen te maken.]
De doopsgezinde predikant Assuerus Doijer hield in 1808 een Nutslezing over de koepok-inënting die in hetzelfde
jaar in druk verscheen. De overheid zag het belang ervan direct in. Het boekje werd met subsidie van de
Zwolse magistraten uitgegeven, voor 250 exemplaren betaalde de stad twaalf gulden en tien stuivers aan uitgever
J. de Vri (eveneens Nutslid). De landdrost liet in 1809 een goedkope editie maken voor verspreiding op
het platteland, deze is hier afgebeeld. Het boekje was zeer succesvol. In 1823 – Doijer was inmiddels ‘Honorair
lid van de Maatschappij der koepokinenting ter Rotterdam’ – kwam er een vierde druk van uit. (Collectie
J.C. Streng).
140 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Geen Staatkundige of Godsdienstige geschillen
zullen in de vergaderingen mogen plaats
hebben.’
Het departement functioneerde autonoom
binnen het algemene kader dat door de Algemene
Vergadering van alle departementen van de Maatschappij
werd vastgesteld. Op lokaal niveau
bepaalde de algemene vergadering van het departement
het beleid. Voor de dagelijkse gang van
zaken benoemde de algemene vergadering van het
departement een bestuur dat het departement in
rechte vertegenwoordigde. Het huishoudelijk
reglement bepaalde dat het dagelijks bestuur
bestond uit een president, een secretaris, een
plaatsvervangend secretaris, een penningmeester
en een plaatsvervangend penningmeester. Na de
organisatorische regelingen vervolgde het huishoudelijk
reglement met de activiteiten:
‘De bij de algemeene wetten bepaalde werkzaamheden
zullen het Departement ten richtsnoer
versterken, terwijl het zich beijveren zal
om zoo veel nut te stichten als in deszelfs kring
mogelijk is.
Elk der Leden zal worden uitgenoodigd op zijn
beurt een kort betoog over eenige nuttige zaak
voor te lezen, op dat aan de bedoeling der
Maatschappij des te meer voldaan worde.’
De uitvoering van taken werd gedelegeerd aan
commissies, die elk hun eigen administratie voerden.
Iedere commissie had een voorzitter, secretaris
en penningmeester. De commissies handelden
vrij autonoom. Hun bevoegdheden waren door de
algemene vergadering van het departement vastgelegd
in instructies. De commissies moesten
jaarlijks rekenschap afleggen aan die vergadering.
Verlies functie
Naarmate de landelijke en regionale overheden in
de tweede helft van de twintigste eeuw meer taken
gingen vervullen op sociaal-cultureel gebied en
onder invloed van de maatschappelijke veranderingen
die al bij de koersverandering van de landelijke
Nutsorganisatie zijn aangeduid, verloor het
Departement Zwolle zijn functie. De verzelfstandiging
van de spaarbank, het ziekenfonds en de
school aan het einde van de jaren zestig dwongen
het Zwolse departement tot een heroriëntatie. Het
departementsbestuur werd vervangen door het
bestuur van de Nutsschool en hield zich in de
praktijk voornamelijk bezig met de oprichting van
een vormingscentrum in het Cele-complex.
Na de liquidatie van het departement en de
oprichting van de Stichting tot Algemeen Nut
Zwolle op 11 juni 1981 werd het doel geherformuleerd
tot:
‘…het bevorderen van het sociaal, cultureel en
maatschappelijk welzijn ten behoeve van de
samenleving in Zwolle en omstreken’.
De Nutsstichting ging zich toeleggen op financiële
ondersteuning van sociale, culturele en
maatschappelijke activiteiten in en om Zwolle.
Een belangrijk facet werd de samenwerking met
instellingen die zich op hetzelfde terrein bewogen.
Dit gebeurde met name binnen de Stichting Edukatief
Centrum CELE Zwolle.
In 1990 trok het Zwolse Nut zich terug uit het
Cele-centrum. De enige taak die sindsdien overbleef,
is het verlenen van subsidie aan plaatselijke
activiteiten.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 141
De Nutsbibliotheek
De basis van de Nutsbibliotheek werd
gelegd door het tweede Nutsdepartement,
de Zwolsche Maatschappij tot Nut van
’t Algemeen. Voor de gratis uitlening gebruikte
men vanaf 17 juni 1800 de consistorie van de
doopsgezinde gemeente aan de Wolweverstraat.4
Van deze bibliotheek is geen catalogus bewaard
gebleven, maar het ligt voor de hand dat men in
ieder geval de standaardpublicaties van het (landelijke)
Nut bezat. Vermoedelijk was er te weinig
belangstelling en stopte men in 1807 met het uitlenen.
De boeken werden ter beschikking gesteld
aan de onderwijzers van Zwolle. Bij de opheffing
van de Zwolsche Maatschappij werden de boeken
in eigendom overgedragen aan de onderwijzer
Gerrit Spijkerman.5
Heroprichting Nutsbibliotheek
Op 20 april 1815 besloot het zeven weken eerder
heropgerichte Departement Zwolle opnieuw een
leesbibliotheek op te zetten. Het doel was: ‘aan
dezulken, wier tijdelijke omstandigheden niet toelaten
boeken te koopen, gelegenheid te geven tot
verkrijging van zoodanige werken als geschikt zijn
om door het lezen van dezelve, aan den wensch
naar verstandsbeschaving en verbetering van hart,
en de begeerte om zich op een nuttige wijze te ontspannen,
te kunnen voldoen’. De bestuursleden
moesten eerst nog onderzoeken waar het boekenbezit
van de voormalige Zwolsche Maatschappij
tot Nut van ’t Algemeen was gebleven. De 147
boeken die de Zwolsche Maatschappij bij de
opheffing in 1814 had overgedragen aan de onderwijzer
Gerrit Spijkerman, had deze afgestaan aan
de onderwijzers van het District Zwolle. De notulen
van 1 juni 1815 meldden dat men over de
teruggave aan het onderhandelen was met de
schoolopziener Van Goudoever. Op 6 juli 1815
besloot het departement een Commissie voor de
Directie der Leesbibliotheek in te stellen. De leden
werden een week later geïnstalleerd. Op 7 december
1815 werd goedgekeurd geld te besteden aan
de huisvesting en inrichting van een lokaal. Op 9
december werden de inmiddels teruggekregen
Nutsboeken overgedragen aan de commissie voor
de leesbibliotheek en vanaf 18 januari 1816 konden
de boeken eindelijk worden geleend in een
pand op de hoek van de Nieuwe Markt (nu:
Samuel Hirschstraat) en de Schoutensteeg.
Het boekenbezit groeide van tweehonderd
banden in 1817 tot zeshonderd in 1821 en negenhonderd
in 1828. In 1835 vonden bijna elfduizend
uitleningen plaats. Fondslijsten uit de beginjaren
Het voormalige Kramersgildehuis
in de
Praubstraat, hoek
Papendwarsstraat. Hier
hielden in het begin van
de negentiende eeuw
veel leesgezelschappen
hun bijeenkomsten.
De Nutsbibliotheek was
hier jarenlang, tot 1872,
gevestigd.
(Collectie HCO).
142 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
In 1912 nam de voorzitter van de Commissie tot de Nuts-Volksbibliotheek, ds.
S.K. Bakker, het initiatief tot de oprichting van een openbare leeszaal. Deze
plannen konden verwezenlijkt worden toen de heer H. Löhnis voor dit doel een
kapitaal pand schonk, Kamperstraat 21. In 1916 werd hier de Openbare Leeszaal
geopend. In 1951 werd Kamperstraat 19 bij het geheel betrokken. Deleeszaal
cq. bibliotheek bleef hier gevestigd tot 1986, toen de verhuizing nar de Diezerstraat
plaatsvond. De foto dateert uit de begintijd van de leeszaal, links op de
foto is nog een stadspomp te zien. (Collectie HCO).
zijn niet bewaard gebleven. Het jaarverslag over
1836 meldde ‘…dat de lectuur evenals vroeger
voor het grootste gedeelte zich bepaalt bij Godsvrucht,
Zedekunde, Reisverhalen en Mengelwerken’.
In de jaren dertig van de negentiende eeuw
mochten daarom ook de bewoners van de Zwolse
gevangenis boeken aanvragen uit de leesbibliotheek.
6 De Nutsboekerij, ook wel aangeduid als
Volksbibliotheek, behield in de loop der jaren
haar beschavende functie. In 1906 was ze twee
avonden per week open en werden aan 350 leden
12.500 boekdelen uitgeleend.7 In een terugblik op
de Nutsbibliotheek schreef de secretaris zelfs dat
het uitdelen van het grote aantal boeken in een
beperkt aantal uren zo veel gedrang opleverde, dat
verschillende keren de hulp van de politie moest
worden ingeroepen.8
Huisvesting
De (heropgerichte) Nutsbibliotheek gebruikte na
de start in de Schoutensteeg een lokaal van het
Kramersgildehuis aan de Praubstraat 4 hoek
Papendwarsstraat.9 In 1844 klaagde de Commissie
tot de Nutsbibliotheek dat het pand te vochtig
was. De boeken begonnen te schimmelen, te
scheuren en uit de banden te vallen. Het gebouw
was door zijn bouwvalligheid zelfs levensgevaarlijk.
Pas toen de commissie dreigde de leeszaal te
sluiten, omdat het dagelijks bestuur van het Nutsdepartement
de zaken op haar beloop liet, werd
met steun van het stadsbestuur in 1845 een veiliger
onderkomen gevonden in een voormalige suikerraffinaderij
bij de Diezerpoortenbrug. Drie
jaar later verhuisde de bibliotheek echter weer
terug naar het Kramersgildehuis, omdat dit
inmiddels was opgeknapt en veel gunstiger lag dan
de voormalige suikerraffinaderij. De zaal werd
gehuurd van loodgieter J.C. Staal.10 Eindelijk, op
28 februari 1872, kreeg de bibliotheek een vast
eigen lokaal in een gebouw in de Papenstraat,
waar later de drukkerij van La Rivière en Voorhoeve
was gevestigd. Toen de Nutsspaarbank in
1889 een kantoor bouwde aan de Blijmarkt 23,
was het logisch dat ook de Nutsbibliotheek daar
een plaatsje kreeg. In 1910 zegde de Nutsspaarbank
echter de huur op, omdat ze ruimte nodig
had voor archiefopslag.11 Daarop verhuisde de
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 143
bibliotheek naar een achterkamer van Odeon aan
de Praubstraat. In dit gebouw wisselde de Nutsbibliotheek
nog enkele keren van lokaal, tot de boekerij
ten slotte in langdurige bruikleen overgedragen
werd aan de Vereeniging ‘Openbare Leeszaal
en Bibliotheek te Zwolle’.12
Intermezzo: de Algemene Bibliotheek
De Nuts-Volksbibliotheek was bedoeld voor de
vorming en beschaving van de lagere standen van
de Zwolse gemeenschap. In 1827 werd de Algemene
Bibliotheek opgericht, voor het ‘beschaafde
publiek’ dat behoefte had aan boeken met een
meer wetenschappelijk en literair karakter. Dit
initiatief stond los van het Nut. Dat is begrijpelijk,
omdat de beschaafde klasse per definitie niet
beschaafd hoefde te worden en het Nut hier dus
geen taak had. Toch waren er wel enkele Nutsleden
bij betrokken. Ook dit is begrijpelijk, omdat
een vrij groot deel van de beperkte groep Zwolse
notabelen verbonden was aan het Nutsdepartement.
De Algemene Bibliotheek zat aanvankelijk
in een lokaal van de gemeente waarvoor met het
oog op het wetenschappelijke doel geen huur
hoefde te worden betaald. In 1842 werd ruimere
huisvesting gevonden boven de nieuw gebouwde
Nutsschool aan de Bitterstraat. Toen de school in
1897 kampte met ruimtegebrek, moest de Algemene
Bibliotheek verhuizen naar een bijgebouw
van de Grote Sociëteit in de Koestraat. Driekwart
eeuw later kwamen de boeken voor het onbeschaafde
volk en de boeken voor de beschaafde
burgerij alsnog broederlijk op dezelfde plank te
staan, want in 1968 fuseerden de plaatselijke
bibliotheken tot de Stichting Gemeenschappelijke
Bibliotheek Zwolle. Deze verhuisde in 1986 naar
het voormalige provinciehuis aan de Diezerstraat.
Het Nut toonde zijn historische verbondenheid
door de bibliotheek bij die gelegenheid een facsimile
van de Gutenbergbijbel te schenken ter waarde
van tienduizend gulden.
Oprichting Openbare Leeszaal en Bibliotheek
In 1907 trachtte mr. E. van Ketwich Verschuur
een Zwolse openbare leeszaal op te richten. Zijn
poging mislukte, omdat de Zwolse gemeenteraad
weigerde een vaste jaarlijkse subsidie ter beschik –
De COMMISSIE voor de
JLeesbibliotïieek van het Departement
Zwolle der MAATSCHAPPIJ TOT
NUT VAN ‘T ALGEMEEN, berigt dat tot 1 April e. k.
de boekerij iristede van éénmaal, tweemalen ’s weeks, van af
Maandag den 14 dezer zal geopend zijn, en wel behalve zoo
dis gewooulijk des Donderdags morgens van 11 tot 1 uur,
ook nog des Maandat/s avonds van 5 tot 7 uur.
De boeken der bibliotheek, waarvan het lokaal in de
Praubstraat is gelegen, worden g r a t t i s ter lezing uitgereikt;
terwijl de Catalogus die 1645 nummers inhoudt, op
aanvrage te verkrijgen is tegen eene betaling van 10 centen.
De werken zijn onlangs wederom mei een groot aantal
vermeerderd, en dna»vau een 2* Supplement aan den Catalogus
toegevoegd.
De Commissie vestigt de aandacht op deze voor de Volksklasse
nuttige inrigting, opdat daarvan, gelijk thans, ecu
steeds toenemend gebruik moge worden gemankt.
J)e Commissie voor de Leesbibliotheek voornomnd,>
J. H. VA* MEEVERDEN, Pres.
D. J. A. JORDEN3, Secret.
king te stellen. Vijfjaar later, in 1912, had de voorzitter
van de Commissie tot de Nuts-Volksbibliotheek
ds. S.K. Bakker meer succes. Hij verwierf
zowel de steun van de Nutscommissie als van de
gemeenteraad. Het dagelijks bestuur van het
Nutsdepartement was aanvankelijk tegen het
plan, maar werd door Bakker overgehaald zijn initiatief
te steunen. De Commissie tot Oprichting
eener Openbare Leeszaal in Zwolle telde een aantal
Nutsleden en begon op 14 oktober 1913 met
haar voorbereidingen. Acht maanden later, op 18
juni 1914, vond de formele oprichtingsvergadering
plaats. Van Ketwich Verschuur aanvaardde
het vice-voorzitterschap. Door het uitbreken van
de Eerste Wereldoorlog en de daarmee samenhangende
financiële problemen werden de activiteiten
opgeschort. Het initiatief werd nieuw leven
ingeblazen, toen de heer H. Löhnis voor de huisvesting
van de bibliotheek een huis met tuin aan
de Kamperstraat 21 schonk. Löhnis was kunstmestfabrikant
en lid van Provinciale Staten, hij
behoorde in die tijd tot de rijkste Zwollenaren.
Inmiddels waren bij Koninklijk Besluit van 27
december 1915 de statuten goedgekeurd en sloot
men zich aan bij de Centrale Vereniging van
Advertentie van de
Commissie voor de
Volks Leesbibliotheek
van het Nut in de
‘Zwolsche Courant’ van
7 januari 1867.
144 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Twee foto’s van de in 1916 geopende Openbare Leeszaal aan de Kamperstraat
21. Het interieur oogstte bij de opening ieders bewondering. Het bordje “Verboden
te spreken’ heeft daar vele jaren gehangen. (Uit: Eigen Erf, collectie HCO).
Openbare Leeszalen en Bibliotheken in Nederland.
De dochter van de gulle gever, Hermance
Löhnis, werd in het bestuur gekozen en aangesteld
als onbezoldigd directrice. In juli 1916 besloot het
Zwolse Nutsdepartement alle boekwerken en de
hele inventaris van de Nuts-Volksbibliotheek in
bruikleen over te dragen aan de openbare leeszaal.
Bovendien schonk het Nutsdepartement een jaarlijkse
som (om te beginnen driehonderd gulden)
onder de voorwaarde dat de Commissie tot de
Volksbibliotheek in haar geheel bleef bestaan en
dat steeds twee leden van deze commissie zitting
hadden in het bestuur van de Vereeniging ‘Openbare
Leeszaal en Bibliotheek te Zwolle’. Voorts
vroeg de Nutscommissie als tegenprestatie vierhonderd
lidmaatschapsbewijzen om deze gratis te
verspreiden onder personen, waarvan de Nutscommissie
oordeelde dat ze hiervoor in aanmerking
kwamen.
Op 25 augustus 1916 vond de eerste bestuursvergadering
plaats en op 11 september 1916 de
tweede algemene ledenvergadering. Op deze
laatstgenoemde bijeenkomst werd het huishoudelijk
reglement vastgesteld. De eerste Nutsvertegenwoordigers
waren Willem Jansen en Iz. Marcus.
Initiatiefnemer Bakker, de voorzitter van de
Nutscommissie die tevens voorzitter werd van de
openbare leeszaal, werd kennelijk niet als nutsvertegenwoordiger
geteld. De Openbare Leeszaal en
Bibliotheek begon met 2500 boekbanden, die voor
het grootste deel afkomstig waren van het Nut, en
duizend leden. De Nutscommissie beperkte zich
sindsdien voornamelijk tot het herstellen van
stukgelezen boeken en het jaarlijks bij het Nutsdepartement
aanvragen van een subsidie van honderd
tot driehonderd gulden voor aankoop van
nieuwe boeken. Daarbij constateerde het departement
vrijwel ieder jaar dat de Commissie tot de
Leesbibliotheek geen jaarverslag van haar werkzaamheden
had ingeleverd. Op de algemene vergadering
van 20 februari 1947 besloot het departement
de Nutscommissie op te heffen, de Volksbibliotheek
in eigendom over te dragen aan de Vereeniging
‘Openbare Leeszaal en Bibliotheek’ en de
subsidies voortaan rechtstreeks aan deze vereniging
over te maken.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 145
De Nutsschool
Luchtfoto van het Groot
Wezenland uit 1933
met linksboven een
mooi zicht op de toen
nog maar een paar jaar
oude Nutsschool.
Opvallend is het grote
schoolplein. Rechts aan
de school is een aangebouwde
dienstwoning te
zien, die door een van
de leerkrachten
bewoond werd. Op de
voorgrond is de azijn-en
waskaarsenfabriek van
Heerkens Schaepman
en Co te zien en in het
midden het oude
rooms-katholieke ziekenhuis.
(KLM Aerocarto).
146 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
In publicaties over de Zwolse Nutsschool
wordt het beginjaar meestal gesteld op 1816,
maar in feite begon de geschiedenis van de
school al veel eerder, op 27 oktober 1800.13 Op die
dag opende de Zwolsche Maatschappij tot Nut
van ’t Algemeen namelijk een school in het daartoe
verbouwde Weversgildehuis aan de Nieuwstraat
bij de Korte Smeden. Cornelis Bosch was de
eerste schoolmeester. Hij gaf les in ‘lezen, schrijven,
rekenen en enige andere nuttige wetenschappen’.
De school was door zijn hoge kwaliteit een
landelijk voorbeeld. In die jaren kwam het schooltoezicht
in Zwolle geheel in handen van Nutsleden.
Daaraan zal niet vreemd geweest zijn dat de
districtsschoolopziener tevens voorzitter was van
het Zwolse Nut. Desondanks mislukte de Nutsschool.
Vermoedelijk sloot deze al in 1806 zijn
deuren en vertrok onderwijzer Bosch naar Kampen.
14
Heroprichting in de Papenstraat, 1815-1816
Op 20 juli 1815, zestien maanden na de heroprichting
van het nieuwe Departement Zwolle,
werd een Commissie tot het ontwerpen van een
conceptplan voor een Departementsschool
benoemd. De eerste secretaris van het Zwolse
Nutsdepartement en naderhand tevens voorzitter
van de Commissie tot de Nutsschool J.A. Oostkamp
betoogde dat men zich tot doel stelde de
kinderen een beschaafde opvoeding te geven,
zodat zij ‘brave en kundige leden der Burgerlijke
en Christelijke Maatschappij’ werden.15 De formele
oprichtingsvergadering was op 14 september
1816.16 Op 25 november werd Gerrit Spijkerman,
die verbonden was aan het Weeshuis, aangesteld
als schoolhoofd. Spijkerman functioneerde tot dat
moment als vice-secretaris van het Zwolse Nutsdepartement.
Zijn betrokkenheid bij het Nut
kwam eerder tot uiting bij de opheffing van het
voorafgaande Zwolsche Nut, toen men hem alle
schoolboeken schonk. De school ging op 2 december
1816 van start met 69 leerlingen. Men begon
met een dagschool in drie lokalen en een avondschool
in twee lokalen.17 De huisvesting gaf de
nodige perikelen. Omdat de eigenaar van een huis
aan de Ossenmarkt het pand niet kon leveren,
huurde men voorlopig het voormalige kantoor
van de ontvanger van de stedelijke belasting in de
Goudsteeg. Daarnaast huurde de school kamers in
het huis van een weduwe Thiebout, die in de
Papenstraat naast het Cele-poortje woonde.
Bovenmeester Spijkerman woonde er zelf ook en
in 1817 werd er nog een bedstede bijgebouwd
voor de ondermeester. Pas in 1840 kreeg de Nutsschool
haar eigen behuizing in de Bitterstraat.18
Kwaliteit van het onderwijs
Hoewel de school zich in opzet richtte op de minvermogenden,
kwamen de leerlingen in werkelijkheid
voornamelijk uit de betere standen. Het
onderwijs stond op een zodanig hoog peil, dat de
leerlingen in staat waren na de Nutsschool vervolgonderwijs
te volgen aan de Latijnse school, het
latere gymnasium. Hiermee onderscheidde de
Nutsschool zich van de andere lagere scholen,
waarbij het onderwijs tevens eindonderwijs was.19
De kinderen leerden rekenen, schrijven, lezen,
‘Nedertaalkunde’, aardrijkskunde, geschiedenis,
natuurkunde, meetkunde en zangkunde.20 De
grondslag van de school was niet openbaar en niet
christelijk. De richting van het onderwijs kunnen
we aanduiden met de anachronistische term neutraal
bijzonder onderwijs. Aan de ene kant wilde
het Nut zo algemeen mogelijk zijn, aan de andere
kant baseerde het zich op christelijke beginselen.
Dat leidde vanzelfsprekend tot conflicten. Zo trok
de bekende Zwollenaar Jan ter Pelkwijk zich in
juni 1822 terug uit de Commissie tot de Nutsschool,
omdat twee predikanten zijn godsdienstige
gevoelens in een kwaad daglicht zetten. Een leerling
had namelijk tijdens de godsdienstles geantwoord,
dat Ter Pelkwijk had geleerd dat de mens
tot het rijk van de dieren behoort.21 Het hoogtepunt
van elk schooljaar was de bijeenkomst in juni
of juli in de Broerenkerk. Na de examens werden
de ereprijzen uitgereikt en kregen alle kinderen een
traktatie. Ook de leerlingen van de armeninrichtingschool
deden hieraan mee. Veel notabelen
bezochten dit grote evenement. Zelfs de gouverneur
van Overijssel kwam de eerste keer. Op 2
december 1820 werd als aanvulling op de lagere
school een onderhoudingsschool opgericht. Hiermee
kregen leerlingen uit de hoogste klas de gelegenheid
enkele uren per week de leerstof uit te
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 147
JufPanjer
‘JufPanjer was een bewonderenswaardige en lieve vrouw die meer deed dan het
verplichte leesplankje van aap-noot-mies in de koppen van het haar toegewezen
grut stampen. Ze probeerde -om het een beetje hoogdravend te zeggen – een
zaadje van de rijkdom der cultuur in de prille hersentjes te strooien. Tientallen
jaren heeft ze dat volgehouden bij generaties van Zwolse kinderen. In de jaren
tachtig is ze op hoge leeftijd overleden. Zij was een voorbeeld van oprechte pedagogische
betrokkenheid bij het lot van jonge zielen die ze meer toewenste dan het
materialisme van alle dag.’
Uit: ‘Zwolle in de achteruitkijkspiegel’, dl. 2, Willem van der Veen.
De onderamzerfê
De eerste klas van de Nutsschool aan het Groot Wezenland in het cursusjaar 1959/60. Van boven naar beneden vlnr.: Marnix Bootsma,
Rudi Stam, onbekend, Bob Hartstra, Hans Manschot, Martin de Leeuw, onbek., onbek., Betty Tadema, Rein van Lochem, Margriet
van Marie, onbek., onbek. Tweede rij: Elsemiek Heins, Ernst Koopman, Pim van Dijken, Caroline Kroonenberg, onbek., onbek.,
Dinise Gimbrère, onbek. Voorste rij: Jonneke van Diemen de Jel, Roelie Haag, Alice Visser, Pé Kruithof, onbek., JufA. C. Panjer, Joke ?
,Maria te Winkel. Op de grond zittend: Jan Verhagen, Ellie Leferink, onbek., Jan Kam. (Particuliere collectie).
148 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
V
___ –
AAS.
/ , / ‘ • ‘S
•///?”, ‘/fs////?///
– . //J>;Z’/_ ..
r /-y///
y si •/•>•/•
” – ^ / ‘ f >••'”
– Q/yy’y/. . . .
« <%k'fyyy*/C
—
u
u
ir
/r
Al
/,i
' tt
ft
17
U
)V
iy
f
/>–
ir
i i
iA
ft
U
•f
‘/l
II
U
,/.
V
V
IY
“)
j.a
n
JI
‘
.-‘O
’t
,7
17
‘ • • * .
/fi
/o
/o
9
II
//
‘/
S
N
/fi
/$
“1
‘9
‘9
ib
/’<
V
*
9°
9*
'M
'M
9*
,)S
17
. ÏC
NS
a
M
} }
YS
/z
"1
0
-
u|
/fé>.
ióo
f64′.
J66.
IZlS
m
I’7J?/
•/ƒ/
‘M
/il
‘S”
,’A
SI
“)
‘0
2/
>s
/6
‘T
1
A
20
20
20
‘1
f
17
‘9
i
!
r
r
f
b
3
/
ét
/A ‘
M
n
IÏ
te !
ui
u-
12
•U ;
1
!
/,
A
‘j
I
|
••
]
rr
f /
ff
. >i
• / j – rt
u
2
‘ i
t
)
. Ar
, Af
.. /.7
7,6
• – •
!
/ /
/S
/6
IA
13
/A
M
/>
f..
: –
•7f.
7f.
73.
-6*.
.65.
6A
t?3
6i.
J9
ê-i
ój.
1
M
>9
té
‘1
ik
12
11
iï
il’
u-
•T
I
Ja
JO
ZO
22
iï
JfJ.
ld
17
‘7
iy
^ .
f’
63.
6i
SC)
SS.
62.
é?0.
f8
sa
Ai.
Ab.
Al
4Y.
^-
M6
loó
M
/#&
/êl
HU
/ei
W1
09
*°
i d
10/
fp
0/
9?
f- •y
205
20$.
J40-
215
,217
?//>
1Q8
105
* • •
> 5
I
i
3
A
4
A
A
/,
A
0
9
tr
JO
/f
y
7
V.
•/
/
-•—.
.
/Z
tz<
12.
/A.
JA
/A.
JA.
JJ
H
il
Jl
i
3.
3. :
3.
3.
A.
? ,
z
Jl. £ l
z,.
• X
I
)
k( • I
y
Een overzicht uit 1845
van het aantal leerlingen
van de dag-, avonden
onderhoudingsschool
van het Nut. Uit het
leerlingenregister 1816-
1863. (Collectie HCO).
breiden. Bij de avondschool werden de lessen vanaf
1829 naar sekse gescheiden gegeven.22 Omdat
slechts een klein aantal leerlingen het aanvullend
onderwijs benutte, verdween de onderhoudingsschool
na enkele jaren. Hiervoor in de plaats kwamen
andere initiatieven, zoals les in Italiaans boekhouden,
het zogenaamde dubbel-boekhouden.
Verder werd in 1839 de jaarlijkse publieke prijsuitreiking
afgeschaft. Voortaan gebeurde dit binnen
de school met uitsluitend direct betrokkenen.
Nieuwe initiatieven in de Bitterstraat
In 1840 verhuisde de school naar de Bitterstraat in
een pand vlak achter de (later gebouwde en
inmiddels weer afgebroken) rooms-katholieke
Michaëlskerk.23 Vanaf dat moment kregen de jongens
en meisjes ook overdag gescheiden les. In
hetzelfde jaar werd de Franse taal als leervak op
vrijwillige basis ingevoerd. De ouders moesten
hiervoor stevig bijbetalen. In 1842 volgde kostenloos
zangonderwijs en in 1845, na jarenlange discussie
over de gevaren die er aan verbonden
waren, het gymnastiekonderwijs. Dit bleef voorlopig
wel beperkt tot de jongens. De behoefte aan
lichamelijke vorming groeide en in 1865 bouwde
het Nut aan de Jufferenwal een apart pand voor
het gymnastiekonderwijs.24 Drie jaar later meldde
de krant ook het voornemen van het Nut een
muziekschool op te richten.25 De ceremoniële
prijsuitreiking was toen al sedert jaren vervangen
door een stelsel van schoolonderzoeken gedurende
het gehele schooljaar. In hoeverre het plan voor
de muziekschool slaagde, kan alleen worden achterhaald
door historisch onderzoek. Een notulenboek
van de Algemene Vergadering van het
departement bevat in ieder geval een overzicht
van de subsidies voor een muziekschool over de
jaren 1876-1884.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 149
Nieuwe behuizing aan het Groot Wezenland
De stabiliteit van de Nutsschool kan worden afgeleid
van de lange perioden dat de schoolhoofden
in functie waren. Het eerste schoolhoofd, Spijkerman,
was 49 jaar in functie, van 1816 tot 1865. Hij
werd opgevolgd door de heer Muyderman, die 35
jaar de school leidde. Toen duurde het twee jaar
voor het schoolbestuur een geschikte kandidaat
vond. Dit werd de heer Rijkaart, die weliswaar
bekwaam was, maar ook een geduchte tegenspeler
van het schoolbestuur bleek. De continuïteit van
de dagelijkse leiding betekende echter niet dat het
de school altijd voor de wind ging. Zo ontstond in
1880 een dusdanig groot financieel tekort dat de
Nutsspaarbank moest bijspringen. Daarop werden
begin januari 1881 alle bestuursleden van het
departement vervangen. In latere jaren speelden
vooraanstaande Zwollenaren als de uitgevers JJ.
Tijl en J.C. Tjeenk Willink een belangrijke rol. Met
name door de inspanningen van de laatstgenoemde
kon op 30 augustus 1930 een nieuw imposant
schoolgebouw worden geopend aan het Groot
Wezenland 28. De heer Keuning was toen schoolhoofd.
Desondanks werd al in 1937 geopperd de
school te sluiten wegens het teruggelopen aantal
leerlingen.
De eerste klas van de Nuts-lagere school in het cusrsusjaar 1924/25. De Nutsschool was toen nog aan de Bitterstraaat gevestigd. Van een
paar kinderen zijn de namen bekend: zittend vooraan eerst een jongetje Helder, daarnaast Jeanne Reinders; de rij daarboven links Lex
Mesdag en Mieke van Tienen; daarboven links Wim Quirijns en een jongetje Uit den Bogaard, dan de juf, het tweede kind rechts van
haar is Ina de Leeuw en vervolgens Attie Stuurman. Op de bovenste rij staat links een meisje Tjeenk Willink. (Particuliere collectie).
150 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Het speelplein van de Nutsschool aan het Groot Wezenland in 1939 en
omstreeks 1970. De bomen zijn in dertig jaar tijd flink gegroeid. Op de onderste
foto was de Nutsschool al gefuseerd tot Jan Nieuwenhuijzenschool. Het fietsenhok
onttrekt net het poortje aan het zicht waarlangs de leerlingen binnenkwamen.
Op de foto is goed te zien hoe de school grensde aan de "Witte Villa's' aan
het Groot Wezenland die beginjaren negentig werden gesloopt om plaats te
maken voor het parkeerterrein van De Weezenlanden. De school moest al eerder
het veld ruimen, in 1977/78. (Collectie HCO).
Bezettingsperikelen
Tijdens de Duitse bezetting moest de Nutsschool
alle zeilen bijzetten om te kunnen voortbestaan.
Al in juni 1940 moest de school zijn nieuwe behuizing
aan het Groot Wezenland verlaten en werden
de klassen over steeds wisselende locaties verspreid.
Het materiaal werd eveneens op verschillende
plekken opgeborgen, maar bleek daar niet
veilig voor het oorlogsgeweld. Op Dolle Dinsdag
(5 september 1944) gooiden leden van de Hitlerjugend
uit frustratie over de geallieerde invasie alle
wandplaten, kaarten en kleine bankjes op straat
die opgeborgen waren op de zolder van een
kweekschool. Tijdens de laatste oorlogswinter
deed de school veel moeite het contact te behouden
met de kinderen. De oudere leerlingen kregen
les bij de meester thuis, terwijl de juffrouw bij de
kleintjes thuis langs ging. Het schoolbestuur verloor
wel het zicht op het meubilair en de archieven.
Op een gegeven moment kreeg het bericht
dat de schoolbanken in een loods lagen opgeslagen
en door de jeugd werden weggesleept. De banken
die nog konden worden gered, verhuisden
naar de Nieuwstraat en naar de Bitterstraat. Bij de
bevrijding was het leed nog niet voorbij, want
bewoners zetten tijdens de bevrijdingsfeesten de
banken op straat, terwijl werklui, die tijdelijk
gehuisvest waren in de Kweekschool, de wandkaarten
en banken opstookten om zich te warmen
en hun kleding te drogen. Bovendien vorderden
de Canadese troepen het schoolgebouw. Pas op 21
november 1945 kon de school terugkeren in het
zwaar gehavende pand, met een paar geredde
schoolbanken, vrijwel zonder leermiddelen en
zonder de vrijwel geheel verdwenen schooladministratie.
26 Ook ontkwam de Nutsschool niet aan
de naoorlogse zuiveringsperikelen.
Reorganisatie en opheffing
Aanvankelijk ontwikkelde de Nutsschool zich
na de bevrijding voorspoedig. In 1966 werd op
grootse wijze het honderdvijftigjarig jubileum
gevierd.27 Bij die gelegenheid besloot het departement
middelen in te zamelen voor een talenpracticum,
in die jaren een symbool voor modern
onderwijs.28 Bij de organisatie van de jubileumviering
kwamen spanningen naar boven met het
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 151
Vierde klasser in oorlogswinter
'In de herfst verdween de kleurige pracht van het Bloemenlandje onder een laagje water dat uit hetAlmelose
Kanaal werd gepompt. En dan, als het vroor, een paar nachtjes later lag er de mooiste ijsvloer die men
zich denken kon. Nog wel in de onmiddellijke nabijheid van de binnenstad. (...) Op het grote ovaal in het
midden van de vlakte kon je je eigenlijk niet vertonen als je nog niet met de handen op de rug kon rijden.
Daar zoefden immers de cracks voorbij, in perfecte balans schuin door de bochten scherend. Een van hen
bekeek ik met extra belangstelling. Het was onze onderwijzer uit de vierde klas van de vlakbij de ijsbaan
gelegen Nutsschool waar ik toen zat in de strenge winter van 1941/42. Hij heette Van Berkum, niet te verwarren
met de hoofdonderwijzer, wiens naam Van Bekkum luidde.
We waren allemaal dol op die man: sportief, grapjes maken voor de klas, mooie verhalen vertellen in de
geschiedenisles, prachtig voorlezen op zaterdagmorgen tot besluit van de schoolweek. En dan ook nog een
held op schaatsen! Hij droegzo'n nauwe schaatsbroek, een trui met club-badge en hij reed op Noren! Echte
Noren...! Wie deden dat toen? Alleen de allerbesten.
Op een vrije woensdagmiddag stond ik weer te kijken naar die hardrijders, in de hoop een voorbijflitsende
glimp van de meester te kunnen opvangen. Verdraaid, daar kwam hij aan!
"Meneerrr...!" schreeuwde ik. Hij zag me waarachtig ook nog en, wat nog verbazingwekkender was, hij
stond plotseling stil met een snerpende kras van zijn dure Noren. "Wil je even een rondje mee?", riep hij.
Ik was te verbouwereerd om "alstublieft, meneer" te zeggen. "Pak m'n handen", zei hij en legde ze op zijn
rug. Toen begon ik aan een paar schaatsrondjes die ik mijn hele leven niet meer vergeten ben.
Ik schreeuwde van opwinding, zo griezelig hard ging het. Nooit heb ik mij sneller op schaatsen voortbewogen
dan toen, bijna tien jaar oud, in het kielzog van de meester. Ook niet toen ik al volwassen was en me
redelijk kon redden op het ijs, zelfs op Noren.
Die man kon op dat moment helemaal niet meer stuk... tot een paar maanden later. Het was voor jongetjes
een vreemde, verwarrende tijd in die oorlog. Uit het raam van mijn ouderlijk huis zag ik een soort van
demonstratie op de grote, ronde vluchtheuvel van de Grote Markt. Jongens en meisjes met zwart-oranje
mutsjes stonden daar keurig in het gelid: de Jeugdstorm, de jongerenafdeling van de NSB. Als de grote leider
in zwart uniform met glanzende laarzen manifesteerde zich al commanderend... mijn onderwijzer uit
de vierde klas! Ik wist niet wat ik zag. Ik liet het wel uit m'n hoofd om "meneerrr...!" uit het raam te roepen.'
Uit: 'Zwolle in de achteruitkijkspiegel', dl 2, Willem van der Veen.
overkoepelende departementsbestuur, als gevolg stad was de Nutsschool echter gedoemd te vervan
de speciale organisatiestructuur met onduide- dwijnen. In diezelfde tijd bedreigde een leerlinglijke
bevoegdheden. Op 22 november 1967 werd entekort ook de openbare Eshuisschool aan het
de Commissie tot de Nutsschool na 151 jaar opge- Assendorperplein. In een uiterste poging het tij
heven. Op dezelfde dag trad het volledige departe- nog te keren fuseerden in augustus 1969 de Nutsmentsbestuur
af. Garmt Tiessen, die sinds 1964 school en de Eshuisschool tot een nieuwe openbasecretaris
van de Commissie tot de Nutsschool re lagere school, die genoemd werd naar de
was, werd de nieuwe secretaris van het Zwolse befaamde oprichter van de Maatschappij tot Nut
Nutsdepartement. Het departementsbestuur fun- van 't Algemeen, Jan Nieuwenhuijzen.29 Het
geerde voortaan tevens als schoolbestuur. Door de hoofd van de Eshuisschool kreeg de leiding, tervergrijzing
en ontvolking van de Zwolse binnen- wijl de nieuwe school werd gevestigd in het pand
152 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Door een leerling
gemaakt programma
van de bonte avond van
de Nutsschool in 1958.
(Collectie HCO).
• • ^
Rapportboekje van de
Nutsschool uit 1959.
(Particuliere collectie). Nutsschoó) - Zwolle
RAPPORTENBOEKJE
van de Nutsschool. Omdat de gemeente armlastig
was, verklaarde het Nutsdepartement zich bereid
nog enkele jaren de kosten van het onderhoud te
dragen. Maar ondertussen wilde het belendende
ziekenhuis De Weezenlanden uitbreiden en had
het zijn begerige blik geworpen op de grond van
de school. Tegen zoveel bestuurlijk en financieel
geweld had de school weinig in te brengen. Op
1 januari 1971 sloot de Jan Nieuwenhuijzenschool
zijn deuren en enkele jaren later verrees op die
plek nieuwbouw van De Weezenlanden. Een van
de naweeën was dat het departement maandenlang
een nieuwe bestemming moest zoeken voor
het talenpracticum, waarvoor kort ervoor enthousiast
geld was ingezameld in het kader van de jubileumviering.
Het kwam uiteindelijk terecht bij de
Wilgenburgschool.
Verwarrende bestuursstructuur
Zoals vermeld, had de Nutsschool een afwijkende
bestuursstructuur. Het Nutsdepartement werd
juridisch vertegenwoordigd door het dagelijks
bestuur van het departement. Dit dagelijks
bestuur droeg ook de juridische verantwoordelijkheid
voor de activiteiten van de verschillende
commissies die het beleid in de praktijk uitvoerden.
Ook de Nutsschool werd wettelijk vertegenwoordigd
door het dagelijks bestuur van het
departement, dat in die hoedanigheid het formele
schoolbestuur vormde. In de praktijk functioneerden
de commissies vrij autonoom en legden
ze jaarlijks verantwoording af aan de algemene
vergadering van het departement. Terwijl het
dagelijks bestuur van het departement op grond
van zijn rechtspersoonlijkheid het echte schoolbestuur
was, zag de buitenwereld gewoonlijk de
Commissie tot de Nutsschool als het schoolbestuur.
De Commissie tot de Nutsschool was in feite
slechts een oudercommissie met ruime
bevoegdheden die was samengesteld uit vaders
van leerlingen. De moeders waren georganiseerd
in een Commissie van Bijstand tot de Nutsschool,
die zo in feite optrad als de gebruikelijke oudercommissie.
Vanaf 25 augustus 1964 vergaderden
de Commissie tot de Nutsschool en de Commissie
van Bijstand gezamenlijk. Men sprak niet meer
van 'het schoolbestuur', maar van 'het bestuur'.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 153
In 1966 werd op grootse
wijze het honderdvijftigjarig
bestaan van de
Nutsschool gevierd. De
school kreeg bij die gelegenheid
van het Departement
Zwolle een
talenpracticum, als
symbool van modern
onderwijs. Op de foto de
officiële ingebruikname
van dit cadeau. (Collectie
HCO).
Het vooraanzicht van de Nutsschool aan het Groot Wezenland omstreeks 1970. De school werd hier in 1930 geopend. In 1969 fuseerde de
school met de openbare Eshuisschool tot Jan Nieuwenhuijzenschool. Ondanks dat moest de school per 1 januari 1971 zijn deuren sluiten.
Het