Aflevering 4

• f cü/
134 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Annèt Bootsmavan
Hulten en
Wim Huijsmans
Groeten uit Zwolle
/LUCHTPOST’
(Collectie HCO)
Sophia Ziekenhuis Zwolle. Kindertuin
Poststempel 22 december 1938
‘Beste Vrienden, allemaal hartelijk gefeliciteerd met
de verjaardag van Tante Wim en nog maar vele
jaartjes. Hoe is het kan U nog al dooi blijven, wat een
wintertje is het. Het is met mij zelf alles nog Oké dus
nu maar afwachten. Nu luidjes prettige dag en ook
maar prettige kerstdagen met vele groeten van M.B.
Rigter- Vreeswijk.
[Rondom in potlood geschreven:] Ik geloof dat
het met het kindje niets word, de dokter ziet het tenminste
niet erg goed in Gonnieje doet maar of je er
nog niks van weet.
Het gemeentelijk Sophia Ziekenhuis kwam voort
uit de hervormde armenzorg. Het Sophia Ziekenhuis
werd geopend in 1884 en was gevestigd op een
deel van de zogeheten Bagijneweide, op de hoek
van de Rhijnvis Feithlaan en de Nieuwe Vecht. In
de loop der tijd werden verschillende delen aangebouwd.
De grootste uitbreidingen vonden plaats
in 1915 en 1935. De hoofdingang bevond zich tot
1935 aan de zijde van de Nieuwe Vecht, daarna
werd het nieuwe door stadsarchitect J.G. Wiebenga
opvallend strak vormgegeven gedeelte geopend
en werd de hoofdingang verplaatst naar de Rhijnvis
Feithlaan.
In de prachtige tuin van het ziekenhuis was het
bij mooi weer goed toeven voor de patiënten. Het
ziekenhuis verhuisde in 1972 naar de rand van de
stad. Het oude gebouw aan de Rhijnvis Feithlaan
is nu rijksmonument. Het wordt momenteel
gerenoveerd voor een nieuwe gebruiker, de kunstacademie
Constantijn Huygens. Zie voor meer
afbeeldingen van het oude Sophia pagina 143.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 135
Redactioneel Inhoud
De inhoud van het laatste nummer van het Zwols
Historisch Tijdschrift uit 2003 is weer zeer gevarieerd.
Aan bod komt de negentiende-eeuwse Zwolse
stadsarchitect Berend Reinders, onder meer ontwerper
van de voormalige RHBS aan de Bagijnesingel.
Daarna switchen we naar de manier hoe in
de zeventiende eeuw met huwelijkstrouw werd
omgegaan.
Verder wordt beschreven hoe een ondernemende
Zwolse boerenfamilie in 1895 hofleverancier
werd en en passant wordt verklaard waarom
bioscoop de Kroon deze naam draagt.
De moord op een marechaussee in Ommen
zorgde begin twintigste eeuw voor de nodige consternatie,
lees het verhaal hierover.
Een afbeelding die bij een artikel in het ZHT
nr. 2 van dit jaar stond, leverde een unieke foto op
van koningin Juliana op de bank bij een gewoon
Zwols echtpaar.
Ook op de ansicht in datzelfde nummer werd
gereageerd, deze reactie valt te lezen onder de
Mededelingen.
De ansicht in dit nummer biedt een kijkje in
het oude Sophia Ziekenhuis. Omdat daar veel te
zien was, treft u in dit nummer nog meer ansichten
van dit voormalige ziekenhuis aan.
Groeten uit Zwolle Annèt Bootsma-van Hulten
en Wim Huijsmans 134
Berend Reinders (1825-1890),
stadsarchitect in Zwolle van 1855 tot 1875
Danielle Brinkman-Hameete 136
Het oude Sophia in ansichtkaarten
Jeanine Otten 143
Een hoffelijk gebaar naar veehouder
en melkverkoper Logtenberg
Siem van der Weerd 146
‘Begrafenis van het slachtoffer
van de moord te Ommen’ Jeanine Otten 153
Trouwbeloften in de Hervormde Kerk
van Zwolle rond 1665
Riet Leussink en Jennie Pruim 156
Met Juliana op de bank
Annèt Bootsma-van Hulten 162
Mededelingen 164
Auteurs 166
Omslag: Lijkwagen met het stoffelijk overschot van
marechaussee A. Hoekstra voor de kazerne van de
Koninklijke Marechaussee te Zwolle op Beestenmarkt
7 (nu Harm Smeengekade), 9 augustus 1902.
(Foto P.J. Bieseman, collectie HCO)
136 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Berend Reinders (1825-1890),
stadsarchitect in Zwolle van 1855 tot 1875
Danielle Brinkman-
Hameete Het ambt van stadsarchitect bestaat in
Zwolle al vanaf de late middeleeuwen en
heeft sindsdien een forse ontwikkeling
doorgemaakt. Toch is er relatief weinig bekend
over dit ambt dat herkenbaar zijn sporen in de
stad heeft nagelaten. In het onderstaand artikel
wordt een kleine tijdspanne gelicht, namelijk de
periode van 1855 tot 1875, waarin Berend Reinders
als stadsarchitect diende in Zwolle.
Berend Reinders
In de negentiende eeuw bleef de bouwkunst in
Zwolle stevig geworteld in de plaatselijke traditie.
Er bevond zich hier geen op internationaal niveau
geschoolde architect. Toen in 1854 Zeger van der
Bie als stadsarchitect het veld ruimde, zag de raad
zich genoodzaakt een nieuwe stadsarchitect aan te
stellen. Het was de Groninger Berend Reinders,
die deze post verwierf. Hij was vooral technisch
goed op de hoogte van zowel bruggen als gebouwen
door zijn ervaring opgedaan als provinciaal
opzichter van Waterstaat en als meester-timmerman
in de stad Groningen.
Berend Reinders was op het moment van zijn
aanstelling dertig jaar oud. Van Reinders is een
aantal brieven bewaard gebleven die van zakelijke
aard zijn. Een familiearchief als informatieve bron
over zijn leven ontbreekt. Daarom is over zijn
privé-leven weinig bekend. De belangrijkste feiten
uit zijn persoonlijk leven, ontleend aan de akten
van de burgerlijke stand, zijn snel opgesomd.
Berend Reinders werd op 4 januari 1825 geboren te
Groningen. Zijn vader, Reinder Reinders, was
klerk en zesentwintig jaar oud toen zijn zoon werd
geboren. Zijn moeder Hillegien Woldring, zonder
beroep, was negenentwintig jaar toen zij haar
zoon ter wereld bracht. Berend Reinders woonde
met zijn ouders aan de Aa in Groningen. Toen
Berend was opgegroeid oefende hij eerst het
beroep van meester-timmerman uit en later werd
hij provinciaal opzichter van Waterstaat en
onderwijzer aan de Academie van Beeldende
Kunsten in Groningen. Op 30 januari 1855 werd
hij door de gemeenteraad van Zwolle aangesteld
als stadsarchitect.1 Zijn infunctietreding zou per
1 maart 1855 ingaan. Op die datum verscheen
Berend Reinders tijdens de vergadering van burgemeester
en wethouders. Hij legde de eed af en
beloofde hiermee zich aan de voorgeschreven
instructie te houden.2
Reinders vertrok met zijn vrouw Dorothea
Reinders-Pothoff en zoon Berend naar Zwolle.
Eenmaal hier gevestigd breidde het gezin zich uit.
In het jaar 1856 werd hun tweede zoon, weer
Berend genaamd, geboren en in 1858 een dochter
genaamd Maria, in 1861 een zoon Hermannes, in
1867 een dochter Lucintia en in 1870 een zoon
Theodoor. Het laatst geboren kind overleed na
drie maanden aan enteritis chronica, een chronische
ontsteking van het darmslijmvlies.3 In 1875
werd na een dienstverband van twintig jaar met de
stad Zwolle Reinders eervol ontslag verleend. Op
12 januari 1875 werd hij aangesteld als architectdirecteur
in Den Haag.4 In deze stad bleef hij
werkzaam tot zijn dood in 1890.5
De fabricage
De fabricage, zoals de verzamelnaam luidde voor
het stadsbedrijf ten tijde van Reinders ambtsperiode,
bestond uit verschillende onderdelen:
de civiele bouwkunde, de waterbouwkunde, de
stadsplanning en de verschillende taken die na
de aanstelling van de werklieden door de stadsarchitect
werden bewerkstelligd.
Civiele bouwkunde
De belangrijkste taak van de stadsarchitect lag op
het gebied van de civiele bouwkunde. De stad had
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 137
veel gebouwen onder haar hoede die groot en
bewerkelijk in onderhoud waren, zoals het stadhuis,
de kazerne, het passantenhuis, de scholen, de
torens en de poorten. Veel aandacht werd besteed
aan de brugwachtershuisjes, de brandspuithuisjes,
de lantaarnpalen en de stadspompen. Bovendien
stonden onder toezicht van de stadsarchitect de
openbare straten, wegen, plantsoenen, stadsgronden
en wateren.6
Jaarlijks vond de inspectie van de stadsgebouwen
en werken plaats. In de maand september
diende de stadsarchitect een verslag in bij burgemeester
en wethouders. Het verslag gaf de toestand
van de gebouwen weer en de beraming van
de kosten van onderhoud of vernieuwing voor het
komend jaar.7 Maandelijks stelde de stadsarchitect
burgemeester en wethouders op de hoogte
van de werkzaamheden die naar zijn oordeel aan
de gemeentelijke eigendommen of werken moesten
worden uitgevoerd. Wekelijks rapporteerde
Reinders schriftelijk aan de raad over de werkzaamheden
van de afgelopen en de komende
week. Het stadsbestuur hechtte veel waarde aan de
toelichting van de stadsarchitect, vooral waar het
ging om de technische aspecten die bij veel stadswerken
aan de orde kwamen. Het stadsbestuur
besliste op grond van tekeningen die Reinders of
een ondergeschikte van de objecten maakte. Enkele
tekeningen van Reinders zijn bewaard gebleven.
Hij besteedde veel zorg aan deze vaak gesigneerde
tekeningen.8 Slechts met voorkennis en goedkeuring
van burgemeester en wethouders werden
werken uitgevoerd.9
Was er sprake van direct gevaar voor dé
publieke veiligheid, dan gaf de stadsarchitect
onmiddellijk order tot het uitvoeren van de nodige
voorzieningen. De raad werd vervolgens zo snel
mogelijk in kennis gesteld.10 Bij uitbrekende
brand diende de stadsarchitect direct hulp te bieden.
Immers door zijn kennis van het stadsplan,
was hij goed op de hoogte van de aanwezigheid
van water, eventuele brandspuiten en pompen in
de omgeving van de brandhaard.”
Een onvoorziene omstandigheid was de cholera-
epidemie die in Zwolle voor de tweede keer uitbrak
in 1855, net na de aanstelling van Reinders. In
zijn functie als stadsarchitect was hij direct belast
met het uitvoeren van restrictieve maatregelen.
Hij diende de stad hygiënischer te maken, de choleralijders
onder te brengen, twee grachten te
dempen en een riolering aan te leggen. Met deze
maatregelen dacht de raad een herhaling van een
cholera-epidemie te voorkomen. Helaas brak in
1866 opnieuw een hevige epidemie uit. In 1865 en
1866 vielen de oogsten tegen en schoten de voedselprijzen
omhoog. Veel mensen waren ondervoed
en daardoor vatbaar voor de cholera. De
conditie van vooral de armen diende daarom verbeterd
te worden en dat gebeurde door middel
van voedseluitdelingen, het bevorderen van de
hygiëne door het schoonmaken van huizen, straten
en openbare privaten en tenslotte het branden
van teertonnen. Grote epidemieën kwamen na
1866 niet meer voor. De succesvolle bestrijding
van de cholera-epidemie gaf aan dat Berend Reinders
prima in staat was het veelomvattende takenpakket
waar de stadsarchitect verantwoordelijk
voor was uit te voeren.
Waterbouwkunde
Een deel van Reinders taken lag op het terrein van
de waterbouwkunde. Hij had voor dit onderdeel
van de architectuur veel belangstelling. Zwolle
was afhankelijk van een goede waterhuishouding.
Daarom diende de stadsarchitect de dijken,
wegen, bruggen en waterleidingen regelmatig aan
een inspectie te onderwerpen. Bovendien vergden
de sluis- en waterwerken veel aandacht en met
name voor de onderhoudswerkzaamheden, zoals
de beschoeiingen gemaakt van houten wallen,
steigers met paalwerk en de balkenconstructies en
stenen pijlers.12 Elk kwartaal in de eerste week van
januari, april, juli en oktober rapporteerde de
stadsarchitect schriftelijk aan de raad over de toestand
van de bruggen.13
Zoals bijvoorbeeld het geval was bij de brug
over de Willemsvaart. Na eeuwenlange pogingen
om te komen tot een waterverbinding tussen Zwolle
en de IJssel, was op 24 augustus 1819 de Willemsvaart
officieel geopend. Dit gebeurde op de verjaardag
van koning Willem I. Zwolle had de vaart aan
hem te danken, omdat hij het rijk tot betaling had
overgehaald. De vaart was in eerste instantie niet
gegraven voor de waterhuishouding, maar voor de
138 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
scheepvaart. De nieuwe waterweg maakte oeververbindingen
noodzakelijk. Vanaf halverwege de
negentiende eeuw was er namelijk sprake van een
toename van het verkeer. Reinders droeg zorg voor
een verbeterde infrastructuur en waterbeheersing
door het ontwerpen van een aantal beweegbare
bruggen in Zwolle. De bruggen kregen vanwege het
gebruik van verbeterde technieken, nieuwe materialen
en daarmee samenhangende vormgeving een
heel ander karakter dan gebruikelijk. Tijdens de
ambtsperiode van Reinders waren de bruggen van
hout, daarna vooral van ijzer, zoals de brug over de
Willemsvaart (een draaibrug) en de Vis(ch)poortenbrug
(een valbrug).14 Hoewel de bruggen niet
mooi werden gevonden, duidde zijn bouwkunst
wel op architectonische kennis.
Aankoop van materialen
De aankoop, aanvoer en opslag van materialen
viel ook onder het takenpakket van de stadsarchitect.
De aankoop werd geregeld bij publieke aanbesteding
of in openbare veiling. Dat gebeurde
vooral bij materialen die veel gebruikt werden.
Reinders hield nauwkeurig de direct gebruikte en
de nog te gebruiken materialen bij in zijn weekrapporten.
Zo bleef men precies op de hoogte van
de hoeveelheden die gebruikt werden, zodat de
materialen op tijd bij de leveranciers besteld konden
worden. Per kwartaal leverde Reinders de
aantekeningen in bij de raad, twee keer per jaar
vergezeld met de rekeningen.
Er werden hoge eisen gesteld aan de materialen
die uit de kas van de stad betaald werden. De
keuring ervan was een belangrijke bezigheid. De
opslag van de materialen gebeurde in speciale
opslagloodsen. Enkele stadswerklieden waren
aangesteld voor het beh eer van de materialen in de
verschillende stadswerkplaatsen. Alle arbeiders
die met de materialen en gereedschappen van de
gemeente werkten waren verplicht hierover verantwoording
af te leggen. Bij schade of verlies
werd de desbetreffende arbeider op zijn loon
gekort. Bij diefstal moest de raad ingelicht worden,
die dan een straf oplegde.
De gereedschappen en werktuigen werden niet
alleen in stadsdienst gebruikt. Particulieren waren
in de gelegenheid deze te huren tegen een door de
stadsarchitect vastgesteld tarief. Wekelijks gaf de
stadsarchitect aan de raad op welk bedrag daarvoor
was geïnd.
Invullen van de stadsgrond
De stadsarchitect droeg ook zorg voor het zo nuttig
mogelijk gebruiken van de stadsgrond. Gevallen
van eerste uitgifte van grond of van nieuwe
bestemming kwamen in de praktijk bij hem
terecht. Er werd verwacht, dat hij kon optreden als
onderhandelaar.
Tot zijn takenpakket hoorde het ontwerpen
van plannen, tekeningen, bestekken en het doen
van aanbestedingen op het gebied van onderhoud,
vernieuwing van stadswerken of geheel nieuwe
gebouwen of werken. Bovendien was hij ervoor
verantwoordelijk dat alle beschikbare gronden en
percelen van de stad een maximum aan rendement
opleverden.15 Zoals het geval was bij de
nieuwbouwvan de Rijks Hogere Burgerschool.
De Rijks Hogere Burgerschool
De geschiedenis van de Rijks Hogere Burgerscholen
begon in het midden van de negentiende
eeuw. Dit schooltype werd opgericht voor leerlingen
die scholing wilden op het gebied van de handel,
nijverheid en staatsdienst. Het was opmerkelijk
dat Zwolle van minister Thorbecke toestemming
kreeg één van de eerste Rijks Hogere Burgerscholen
van Nederland te plaatsen. Mogelijk had
hij een zwak voor zijn geboortestad. Naar buiten
toe gaf Thorbecke als reden voor het bouwen van
een hogere burgerschool in Zwolle op, dat de stad
een centrale plaats in Nederland innam. De minister
verzocht de raad een schetstekening te laten
maken van een gebouw en een terrein aan te wijzen
waarop de school gevestigd zou worden.16 Op
5 april 1865 viel de definitieve beslissing van de
raad om de school op de Bagijnenweide te plaatsen.
17 De Rijks Hogere Burgerschool zou
ƒ 60.000,- gaan kosten.18 Na de bouw bleken de
kosten te zijn opgelopen tot ƒ 81.250,-. Zwolle
kreeg een subsidie van ƒ 20.000,- van het rijk. Het
plan kreeg goedkeuring van de minister. Reinders
rechtvaardigde zijn werk met het argument dat hij
duurzaam wilde bouwen, om in de toekomst de
onderhoudskosten laag te kunnen houden.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 139
Voor Reinders was het een uitgelezen kans een
rijksgebouw in Neoclassicistische stijl te bouwen
met toepassing van eigen kenmerken.19 Deze
bouwstijl werd in Nederland in de periode tussen
ongeveer 1800 en 1870 veel toegepast. In september
1867 was het gebouw gereed.20 Het werd voordat
het in gebruik werd genomen ter bezichtiging
opengesteld voor publiek.21 Vooral de vorm van
het gebouw trok de aandacht van de bezoekers.
Het pand was gebouwd in een rechthoekige hoef,
waarbij de diepte van het arrière-corps in de voorgevel
0,75 ellen bedroeg. Hij plaatste aan beide zijden
van de hoofdingang twee zuilen. Bij enkele
van zijn eerder ontworpen gebouwen paste hij
eenvoudige versiering rond de vensters toe, maar
die liet hij bij de Rijks Hogere Burgerschool achterwege.
Ter verfraaiing van het gebouw werd
besloten het uurwerk van de Diezerpoort naar de
nieuwe school over te brengen. In 1953 besloot de
raad echter de klok uit het gebouw van de RHBS te
halen en voor tenminste tien jaar in bruikleen af te
staan aan het kerkbestuur van de Sint-Jozefkerk in
de Assendorperstraat.22
Werklieden bij de fabricage
Uit het voorgaande blijkt dat de stadsarchitect veel
verantwoordelijkheden droeg. Hij diende zich,
wilde hij zijn functie naar behoren uitoefenen,
nauwgezet aan de instructie te houden die hij bij
zijn aanstelling had aanvaard. Met de eedaflegging
nam hij die grote verantwoordelijkheid op zich.
Tot zijn taak hoorde ook het selecteren en voordragen
van werklieden. Reinders was voor een
deel afhankelijk van goede stadsarbeiders wilde hij
de stadswerkzaamheden op tijd gereed krijgen.
Ontwerp tekening van
de voorgevel van de
Rijks Hogere Burgerschool.
(Uit: Bulletin
KNOB 2000-4)
Ontwerp plattegrond
begane grond en eerste
verdieping van de Rijks
Hogere Burgerschool.
(Uit: Bulletin KNOB
2000-4)
140 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
De Rijks Hogere Burgerschool
aan de Bagijnesingel
omstreeks 1890.
(Collectie HCO)
Het aantal vaste werklieden
Het aantal werklieden van de fabriek gedurende
de tijd dat Reinders zijn ambt uitoefende, betrof
drieëndertig vaste werknemers. Uiteraard waren
verschillende beroepen vertegenwoordigd. Om
een indruk te geven, volgt hier de staat van de
ambtenaren en vaste arbeiders bij de fabricage in
1855. Drie opzichters stonden in rang onder de
stadsarchitect en zorgden afzonderlijk voor het
dagonderhoud, de arbeiders en de stadsgoederen.
Verder waren er vier timmerlieden in vaste dienst.
Er werkten bij de stadsfabriek twee metselaars, één
loodgieter, één stratenmaker en één opperman
van het cholera-hospitaal. Vervolgens was er één
opzichter over de wandelplaatsen en onder hem
werkten zes arbeiders. Tevens was er een opzichter
werkzaam met vier arbeiders die aangenomen
waren om de lantaarns bij te vullen. Negen arbeiders
sloten de rij waarvan er één de openbare privaten
schoonhield en waarvan de andere acht
inzetbaar waren waar nodig.23
De stadsarchitect behoorde niet alleen zijn
eigen taken naar behoren te vervullen, hij moest
tevens de stadswerklieden motiveren goed werk af
te leveren. De stadswerklieden waren net als de
stadsarchitect gebonden aan een instructie. Indien
een stadsarbeider, om wat voor reden ook, niet
naar behoren functioneerde beschikte de stadsarchitect
over voldoende mogelijkheden om de man
tot de orde te roepen of in het ergste geval te ontZWOLS
HISTORISCH TIJDSCHRIFT 141
slaan. Midden negentiende eeuw was er voor de
stadswerklieden op (hoge) leeftijd, voor zover valt
na te gaan in de bronnen, geen pensioen geregeld.
Zolang ze konden werken hield de stadsarchitect
deze oudere stadsarbeiders beschikbaar voor lichte
werkzaamheden.
Uitbetaling van de lonen
Wekelijks, op maandag, gaf de stadsarchitect aan
de hand van het aantal gewerkte uren de werklonen
van de stadsarbeiders schriftelijk door aan de
raad. In 1862 deed Reinders een voorstel tot verhoging
van het dagloon van de stadswerklieden. Het
loon werd gemiddeld ƒ 0,05 a ƒ 0,10 per dag verhoogd
en kwam op een gemiddelde van ƒ 1,00 per
dag.
Het loon werd per uur betaald. Dit had te
maken met de lengte van de dagen. In de winter
waren de dagen kort omdat het ’s ochtends laat
licht was en ’s avonds vroeg donker. Daarom kon
er hoogstens zeven uur gewerkt worden. In het
voor- en najaar werd er acht uur gewerkt en in de
zomer gemiddeld tien a elf uur. De raad had aan
de hand van de seizoenen een staat van uren opgesteld,
waaraan de stadswerklieden zich dienden te
houden.24
Betaling stadsarchitect
Bovenstaande beoogt een indruk te geven van wat
de functie van stadsarchitect zoal omvatte. Tot eer
van de stad dient gezegd dat Reinders voor zijn
vele werk behoorlijk werd betaald. Bij zijn aanstelling
in 1855 werd zijn salaris vastgesteld op ƒ 1500,-
per jaar. Uit de verslagen van de raad van de
gemeente Zwolle bleek dat de stadsarchitect bij
aanvang van zijn ambtstermijn inderdaad ƒ 1500,-
ontving. In de loop der jaren werd zijn traktement
nog enkele malen verhoogd. Bij zijn vertrek in 1875
bestond de jaarwedde van Reinders uit ƒ 2100,-.25
Nevenactiviteiten
In de eerste decennia van de negentiende eeuw
viel er in Nederland nog niets te bespeuren van
een economische ontwikkeling die gelijkenis vertoonde
met de industriële revolutie, zoals die zich
in de omringende landen aan het voltrekken was.
Pas rond 1850 begonnen de eerste veranderingen
zich af te tekenen, hetgeen ook het Zwolse economische
leven niet onberoerd liet. De eerste stoommachine
hier ter stede werd geplaatst in 1853 in de
ijzergieterij van G.J. Wispelweij & Co, toentertijd
een bedrijf met tweeënveertig arbeiders. De
fabriek van Krol, de machinefabriek aan de Veerallee,
de Centrale Werkplaats van de Spoorwegen
en de Gemeentelijke Gasfabriek volgden, zodat
omstreeks 1875 al achtenveertig stoommachines in
bedrijfwaren.26
Bij deze industriële ontwikkeling speelde de
afdeling Zwolle van de ‘Vereeniging ter bevordering
van de Fabrieks- en Handwerknijverheid’ een
belangrijke rol. Reinders was lid van deze vereniging.
In 1853 bracht de vereniging een industrieschool
tot stand. Verder was er in Zwolle een
Commissie van Werkverschaffing waarin Reinders
als voorzitter zitting had. Deze Commissie
bracht verscheidene initiatieven naar voren, zoals
een ‘Vereerend Getuigschrift’ dat uitgereikt werd
aan arbeiders die meer dan twintig jaar in hetzelfde
bedrijf werkzaam waren geweest. Daarnaast
werden door de ‘Vereeniging’ prijsvragen uitgeschreven
waarbij een beroep werd gedaan op de
vindingrijkheid en beheersing van veel technieken.
De belangrijkste activiteiten die georganiseerd
werden waren de industriële tentoonstellingen.
De eerste tentoonstelling was in 1840, waar
slechts eenendertig inzendingen waren. Twintig
jaar later kwamen bijna duizend inzendingen binnen
en ongeveer vijfduizend bezoekers.27 Hoe
succesvol de tentoonstelling ook was, industrie
van enige omvang kwam er niet uit voort. Zwolle
had een gunstige geografische ligging, maar kapitaal
en grondstoffen ontbraken. Wat betreft Reinders
kan uit zijn optreden in deze commissies
opgemaakt worden dat hij zeer begaan was met de
industriële ontwikkeling van Zwolle.
Goede stadsbeambte
Reinders behoorde niet tot degenen die door hun
enorme prestaties een stempel op hun tijd zetten.
Hij had de maat van zijn omgeving en moet
beoordeeld worden in het verband van zijn tijd
om datgene, wat hij tot de bouwkunst heeft bijgedragen,
op de juiste betekenis te schatten. Door
alle gegevens die over de stadsarchitect te verkrij142
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
gen waren te verzamelen, is een beeld opgebouwd
van vooral de omstandigheden waaronder hij
werkte. Reinders heeft voor zover de bronnen
onthullen geen gebouwen ontworpen en uitgevoerd
in opdracht van particulieren in zijn vrije
tijd. Dit is niet met zekerheid te zeggen, omdat
geen persoonlijk dossier van hem is gevonden.
Vooralsnog wordt ervan uitgegaan dat zijn ontwerpen
voortkwamen uit opdrachten die hij als
stadsarchitect kreeg van de raad.
De stadsarchitect uit: de negentiende eeuw stak
in de communis opinio niet uit boven de gemiddelde
burgerman. Een dergelijke sfeer van eenvoud
lijkt te passen bij Reinders. Het is in dit verband
tekenend dat er van hem geen portret
bekend is. Vooral de eigenschappen ijver, toewijding,
stiptheid, zin voor orde, bereidwilligheid om
dienstbaar te zijn, maakten hem tot een goede
stadsbeambte.
* Dit artikel verscheen eerder, in uitgebreidere vorm,
in het Bulletin, orgaan van de KNOB (Koninklijke
Nederlandse Oudheidkundige Bond), 2OOO-4.
Noten
Gebruikte afkortingen:
GAZ Historisch Centrum Overijssel,
collectie voormalig Gemeentearchief Zwolle
AAZ01 Administratieve stadsarchieven
AAZ02 Administratieve stadsarchieven
DA002 Dienst openbare werken, 1842-1949
1 GAZ, AAZ02-24, Register van de Notulen van de
Gemeenteraad te Zwolle, 30 januari 1855.
2 GAZ, AAZ02-704,1 maart 1855.
3 GAZ, AAZ02-03123, Sterfte-statistiek 1865-1876,
21 juli 1870.
4 R. Vijfwinkel, K.P. Companje, W.J. de Geus en
M.M. Hegener, ’s Haags werken en werkers, 350 jaar
gemeentewerken (1636-1986), p.130.
5 Gemeentearchief Den Haag, Algemeen Verslag van
de Werkzaamheden en Notulen der Vergaderingen,
in: Tijdschrift van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs
(Instituutsjaar 1889-1890), 11 februari 1890,
P-36-37-
6 GAZ, AAZ01-409, Register voor de ambtenaren
der Gemeente 1821-1842, artikel 1.
7 GAZ, AAZ01-409, Register 1821-1842, artikel 3.
GAZ, AAZ01 art.8.
GAZ, AAZ01 subonderdeel 3, art.4.
GAZ, AAZ01 subonderdeel 4, art.4.
GAZ, AAZ01 art.16.
GAZ, AAZ01 art.17.
GAZ, AAZ02-3041, Instructies voor het gemeentepersoneel
1778, art.3.
B. Lamberts en H. Middag, Architectuur en stedebouw
in Overijssel 1850-1940 (Zwolle 1991) p.134.
GAZ, AAZ01-409, Register 1821-1842, art.8.
W.A.Elberts, Historische wandelingen in en om
Zwolle (1973 Zwolle) p.243.
Het Nationaal Archief, Tweede Afdeling, archief
van het Ministerie van Binnenlandse Zaken, Vijfde
Afdeling Onderwijs, 1848-1876, inventarisnummer
755, no.93,5 april 1865, p.192.
GAZ, DA002-105,24 juli 1865, p.663.
L.H. Eberson, Ebersons Bouwkunst, Overzicht van
de onuitgegeven werken onzer Nederlandsche tijdgenooten,
uitgegeven tussen 1873-1875.
Het Nationaal Archief, 186,16 juli 1867, p.716.
Eberson, 1873-1875 Arnhem.
Jubileumcommissie, Gedenkboek; honderd jaar rhbs
Zwolle 1867-1967, p.20.
GAZ, DA002-461,21 september 1855.
GAZ, DA002-13,6 januari 1862.
Verslag van de Raad der Gemeente Zwolle 1875, p.8.
P.J.C, de Boer, De Zwolse ‘Fabrieks- en handwerknijverheidstentoonstelling’
van 1860, p.62.
De Boer, p.63.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 143
Het oude Sophia in ansichtkaarten
In 1884 werd op de hoek van de Rhijnvis Feithlaan
en de Nieuwe Vecht een uiterst modern
ziekenhuis geopend. De naam was ontleend
aan koningin Sophie (1818-1877), de eerste echtgenote
van koning Willem III. De Zwolse raad wilde
met deze vernoeming de nagedachtenis eren van
de koningin, die Zwolle op 18 juli 1874 had bezocht
en die zoveel voor de ziekenverpleging had
gedaan. In 1880 begon de bouw en op 1 oktober
1884 kon het ziekenhuis geopend worden. Het
ontwerp was van de toenmalige stadsarchitect J.L.
van Essen en kostte, compleet met inventaris,
ƒ70.000,-.
Sindsdien vond meermalen verbouwing en
nieuwbouw plaats. Op 13 maart 1915 werd een
nieuwe vleugel, die was ontworpen door stadsarchitect
Lourens Krook, met veel redevoeringen in
gebruik genomen. In 1935 kreeg het Sophia Ziekenhuis
een uitbreiding, van een voor die tijd
ongekend moderne architectuur. Stadsarchitect
Jan Gerko Wiebenga ontwierp de nieuwe vleugel
in de stijl van het Functionalisme.
Het Sophia bleef bijna negentig jaar aan de Rhijnvis
Feithlaan gevestigd. In 1972 verhuisde het hospitaal
naar de Ceintuurbaan aan de rand van de
stad. De hoofdingang kwam aan de Dokter van
Heesweg. Na de fusie met het ziekenhuis De Weezenlanden
in 1998 werd het Sophia Ziekenhuis een
locatie van de Isala-klinieken. Beide ziekenhuizen
willen in 2010 een nieuw gebouw betrekken, dat
op de grond van het nieuwe Sophia Ziekenhuis
moet verrijzen.
Van ziekenhuis tot kunstacademie
Op de zolderverdieping van het oude Sophia Ziekenhuis
was gedurende ruim twintig jaar kunstenaarsvereniging
Het Palet gehuisvest. In juli 2002
kreeg de vereniging van de gemeente Zwolle te
horen dat ze het pand zo snel mogelijk moest verlaten
om plaats te maken voor de kunstacademie
van Hogeschool Constantijn Huygens te Kampen.
Het voormalige ziekenhuis zal daartoe worden
verbouwd naar een ontwerp van architect Hubert-
Jan Henket. Henket heeft een nieuwe vleugel langs
de Nieuwe Vecht ontworpen die in stijl en hoogte
aansluit op het ontwerp uit de jaren dertig van
architect Wiebenga. Ook achter het hoofdgebouw
van het voormalige ziekenhuis komt nieuwbouw.
Het oude Sophia Ziekenhuis is eigendom van
de gemeente. Renovatie en nieuwbouw ten behoeve
van de Hogeschool Constantijn Huygens worden
op kosten van de gemeente uitgevoerd. De
totale kosten worden geraamd op ongeveer elf
miljoen euro.
Jeanine Otten
Zwolle
Jto-J-i
Het oude Sophia Ziekenhuis, ontworpen door stadsarchitect J.L. van Essen, geopend
1 oktober 1884. Prentbriefkaart uitgegeven door J.H. Schaefer te Amsterdam,
met poststempel Zwolle, 2 oktober 1901. (Collectie HCO)
144 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Het Sophia Ziekenhuis in 1950, vanuit de lucht.
Links de Nieuwe Vecht, rechts de Rhijnvis Feithlaan.
Op de voorgrond de nieuwbouw uit de jaren
dertig door stadsarchitect J.G. Wiebenga. Prentbriefkaart
uitgegeven door Aerofoto KLM, met poststempel
Zwolle, 15 oktober 1956. (Collectie HCO)
Het trappenhuis in het Sophia Ziekenhuis, ontworpen
door stadsarchitect J.G. Wiebenga. Prentbriefkaart
uitgegeven door een onbekende uitgever, zonderpoststempel.
(Collectie HCO)
Het gedeelte van het Sophia Ziekenhuis gebouwd
door stadsarchitect J.G. Wiebenga. Prentbriefkaart
uitgegeven doorN.V. Vroom & Dreesman te Zwolle,
met poststempel Zwolle, 15 augustus 1948. (Collectie
HCO)
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT H5
Uitzicht vanuit het trappenhuis naar het oudste
gedeelte van het Sophia Ziekenhuis. Prentbriefkaart
uitgegeven door H. Hartman te Zwolle circa 1935,
met poststempel Zwolle, 21 juli 1938. (Collectie
HCO)
De binnentuin van het Sophia Ziekenhuis, met links
het oudste gedeelte uiti884, rechts het gedeelte uit
1935- Prentbriefkaart uitgegeven doorH. Hartman
te Zwolle circa 1935, zonder poststempel. (Collectie
HCO)
De operatiekamer in het Sophia Ziekenhuis. Prentbriefkaart
uitgegeven door een onbekende uitgever,
zonder poststempel. (Collectie HCO)
146 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Een hoffelijk gebaar naar veehouder
en melkverkoper Logtenberg
Siem van der Weerd
Boerderij van de familie
J. Logtenberg (geb. 1827)
aan de Assendorperstraat
O/387, tegenover
het latere kerk I kloostercomplex,
omstreeks
1887. (Collectie
Dijk/Logtenberg)
Zwolle heeft, in tegenstelling tot de buursteden
Hattem en Kampen, in de vorige eeuw
niet te maken gehad met het uitplaatsen
van binnenstadsboerderijen. De boerderijen hier
bevonden zich al buiten de grachten. In Dieze,
voor de Kamperpoort en in Assendorp trof men
tal van kleine melkveebedrijven aan, die als neveninkomst
vaak ook nog groenten op de ‘koude
grond’ verbouwden.
De boerengezinnen zorgden doorgaans zelf
voor de afzet van de producten. Op sommige
boerderijen werd ook nog boter of kaas gemaakt,
maar vrijwel altijd werd geprobeerd de melkproducten
en de groenten aan het eigen klantenbestand
uit te venten.
Jan Logtenberg (1827-1896) die getrouwd was met
Gerridina Schutte, woonde vanaf 1861 aan de
Assendorperstraat O/387. Tegenover zijn boerderij
zou later, in 1902, de Dominicanenkerk en het
klooster verrijzen. Zowel van deze boerderij als
van het interieur is nog een foto aanwezig. Deze
twee foto’s geven een duidelijk beeld van hun
woon- en leefomgeving. Het is opvallend hoe de
familie zocht naar nieuwe afzetmogelijkheden
voor de melkproducten, met het doel meer omzet
en betere prijzen te behalen. Zoon Antonie (geb.
1866) bezat daarvoor een creatieve en zakelijke
geest.
Waarschijnlijk exploiteerde veehouder en
melkverkoper Jan Logtenberg samen met Antonie
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 147
reeds vanaf 1895 een melksalon aan de Oude Vismarkt
36. Eind 1900 werd een herenhuis met tuin,
Diezerstraat E/33, later als 66 genummerd,
gekocht van de handelaar in ijzerwaren en landbouwwerktuigen
Oeds de Leeuw. Via een openbare
veiling deed deze het, met de aanwezige gaskronen
en gasarmaturen, onder het toeziend oog van
notaris Van Reede van de hand voor ruim veertienduizend
gulden. Timmerman Tijmen Disselhof
verklaarde ’te hebben geboden voor Koopman
en Winkelier Antonie Logtenberg’. De verhuizing
van de Oude Vismarkt naar de Diezerstraat betekende
dat de zaak voortaan op een A-locatie was
gevestigd. De nieuwe salon was ook vanaf het
Gasthuisplein te bereiken. Op de tuinmuur daar
stond met forse letters aangegeven: ‘Melkinrichting
J. Logtenberg’.
De kroon op het werk
Begin september 1895 kreeg Zwolle hoog bezoek.
Koningin-regentes Emma en haar dochter het
jonge koninginnetje Wilhelmina waren enkele
dagen in Zwolle te gast. Het stadsbestuur, met
burgemeester jhr. W.C.Th, van Nahuijs voorop,
was al een hele tijd druk geweest met de voorbereiding.
Niet alleen moesten de feestelijkheden
goed verlopen, ook het bedrijfsleven zag een schone
kans zich bij dit bezoek te presenteren in de
hoop zo een graantje mee te pikken van dit niet
alledaagse gebeuren. Uniek was dat het koninklijk
bezoek eerst aan vier en later nog aan enkele andere
bedrijven een eervolle en blijvende herinnering
naliet in de vorm van een hofleverancierpredikaat.
Burgemeester Van Nahuijs heeft bij de verlening
daarvan zeker een belangrijke rol gespeeld.
J. Logtenberg ‘veehouder en melkverkooper’
aan de Assendorperstraat; de gebroeders F.G. en
D. Boerboom, die een zaak dreven in galanterieën
aan de Melkmarkt; de boven al genoemde handelaar
in ijzerwaren en landbouwwerktuigen O. de
Leeuw uit de Diezerstraat en de lakfabrikanten
A.C. en H. Klinkert in de Bloemendalstraat, handelende
onder de firma Klinkert & Co, zagen hun
wens om zich hofleverancier te mogen noemen,
bekroond.
Op 23 oktober 1895 werd hen via de hofcom-
Interieur van de boerderij
van de familie
Logtenberg aan de
Assendorperstraat.
Waarschijnlijk is deze
foto genomen in 1887.
Het meeste meubilair is
nog steeds in familiebezit.
Rechts van de
staartklok hangt een
geborduurd ’trouwdoek’
uit 1861; het jaar
dat Jan Logtenberg en
Gerridina Schutte, de
ouders van Antonie,
trouwden. De foto is
vermoedelijk in de
zomer genomen, want
de kachel is verwijderd.
Op de kachelplaat staat
nu de Statenbijbel met
koperen sloten. Boven
de schoorsteen hangt
een ingelijste plaat met
een bijbelse voorstelling,
uitgegeven door Joh. de
Liefde. Op dezelfde
hoogte links daarvan
hangt een verzamelplaatvan
bekende kerkreformatoren
uit verschillende
landen. (Collectie
Dijk/Logtenberg)
148 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
missie, de instantie die deze verzoeken behandelde,
een Vergunning verleend tot het voeren van
het Wapen van Hare Majesteit de Koningin-
Weduwe’. Burgemeester van Nahuijs berichtte op
25 oktober de hofcommissie, dat hij de bijbehorende
diploma’s had uitgereikt en de benodigde
verklaringen bijgaand en ondertekend terug
stuurde. Klinkert was kennelijk slechts gedeeltelijk
aan zijn trekken gekomen want de burgemeester
schreef in dezelfde brief: ‘laatstgenoemden [A.C.
en H. Klinkert] is meegedeeld, dat hun verzoek,
‘Aan Hare Majesteit de Koningin der Nederlanden
Mevrouw!
Geeft met den diepsten eerbied te kennen: Jan Logtenberg veehouder en melkverkooper
woonende in de Assendorperstraat te Zwolle;
dat hem de hooge eer te beurt gevallen is, tijdens het verblijf van Hare
Majesteiten de Koningin en de Koningin Regentes in de gemeente Zwolle,
twee malen per dag ter Hoogst derzelver gebruik, melk te mogen leveren aan
den Heer Commissaris der Koningin in de Provincie Overijssel;
dat hij vertrouwt dat op de qualiteit der geleverde melk in geen enkel
opzigt eenige aanmerking is gemaakt, maar zij integendeel in allen deele goed
zal zijn bevonden en dat hij dat vertrouwen grondt, allereerst op de omstandigheid
dat hij er eenen uitmuntenden veestapel op na houdt (zijnde hij
immers ter dier zake reeds tweemalen van wege de Geldersch Overijsselsche
Maatschappij van Landbouw met verguld zilver en zilver bekroond) en in de
tweede plaats op het feit dat hij vooral gedurende het verblijf der vorstinnen in
Zwolle, met buitengewone voorzichtigheid en nauwkeurigheid bij het melken
enz. is te werk gegaan;
dat hij zoo gaarne, mede als herinnering aan de onvergetelijke dagen van
2 tot 5 september 1895, verlof zoude bekomen om den titel van Hofleverancier
te voeren;
Redenen waarom requestrant met diepen eerbied Uwe Majesteit verzoekt;
Dat het Uwe Majesteit moge behagen, requestrant den titel van Hofleverancier
te verleenen.
Zwolle 9 september 1895
’t welk doende enz.
Jan Logtenberg.’
Transcriptie van de brief van Jan Logtenberg aan koningin Emma, gedateerd 9 september
1895. Moeder en dochter logeerden tijdens hun bezoek aan Zwolle in het
Gouverneurshuis, de residentie van de commissaris van de koningin. Logtenberg
refereert daarom in de brief aan zijn leveranties aan de commissaris.
1
om hun zaak Koninklijke Fabriek te noemen,
door Hare Majesteit niet is ingewilligd.’ Ook een
herhaald verzoek sorteerde geen effect.
‘In een der voorsteden’
Uit raadpleging van het Koninklijk Huisarchief
blijkt dat de toekenning van het predikaat hofleverancier
aan Logtenberg nogal wat voeten in de
aarde heeft gehad.
Een brief (zie kader) die Jan Logtenberg op
9 september 1895 aan de koningin-regentes stuurde,
straalt verbondenheid uit met het Koninklijk
Huis. Op een bescheiden manier vroeg hij daarin
om een blijvende herinnering aan de voor hem
onvergetelijke septemberdagen.
Zoals toen gebruikelijk moest de burgemeester
een nader onderzoek instellen en een standaard
formulier invullen over de aspirant hofleverancier.
Welnu, over de omvang van de zaak kon de
burgemeester kort zijn: ‘Groote omzet, behoort
tot de voornaamste melkverkoopers.’ De soliditeit
van de zaak was: ‘Hoogstgunstig’. Dat de zaak, in
dit geval, de boerderij, al vanaf 1829 had bestaan en
dat Logtenberg Nederlands Hervormd was, werkte
zeker in zijn voordeel. Maar op de vraag hoe het
uiterlijk voorkomen der zaak was en ‘of dezelve op
een gunstig gelegen stand in de gemeente gedreven
wordt’, antwoordde burgemeester van
Nahuijs vernietigend: ‘Onaanzienlijk en wordt
gedreven in één der voorsteden.’ Het advies van de
burgemeester luidde dan ook: ‘Wijl adressant tot
de boerenstand behoort en zijn zaak op een min
goeden stand wordt gedreven, wordt in overweging
gegeven het verzoek niet in te willigen.’
De hofcommissie nam het advies van de burgemeester
over en adviseerde de koningin-regentes
negatief. Toen de particulier secretaris van de
koningin het advies bestudeerd had en met Emma
had gesproken, gaf het hem aanleiding een brief
op poten terug te sturen naar de hofcommissie.
De koningin was namelijk wel bereid aan Logtenberg
het wapen te verlenen, ‘en overigens, [zo
deelde de secretaris mee] een Veehouder en Melkverkooper
wel meestal niet in het midden van
eene stad zal wonen, en veelal een boer zijn zal.’
De opstelling van koningin Emma en haar
manier van handelen in deze zaak komt precies
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 149
overeen met wat haar dochter Wilhelmina ruim
vijftig jaar later over haar moeder schreef: ‘Zij
[Emma] dreef de spot met hoogmoed, ijdelheid
en het zich verhovaardigen of op iets laten voorstaan.’
Min of meer gedwongen schreef vervolgens de
hofcommissie opnieuw aan burgemeester van
Nahuijs. In deze brief werd nog eens fijntjes meegedeeld
dat het voor de koningin welhaast vanzelfsprekend
was dat een boer niet in de binnenstad
zou wonen.
Van Nahuijs berichtte op 11 oktober 1895 dan
ook maar terug dat ‘aangezien Hare Majesteit wel
geneigd blijkt te zijn aan Logtenberg het wapen te
verkenen, er thans voor mij geen overwegende
redenen meer bestaan bij het door mij gegeven
afwijzend advies te volharden.’
Wellicht behoort Logtenberg tot de weinige
boeren en plattelanders die hofleverancier werden
en zó hoffelijk en met respect door de Kroon zijn
benaderd.
Melksalon de Kroon
Eén van de eerste acties die de vier Zwolse bedrijven
na de toekenning van het hofleverancierpredikaat
ondernamen was het laten gieten van de
hofleverancierborden bij het gerenommeerde
bedrijf ‘De Pletterij’ te Den Haag. Zo’n bord aan
de gevel hielp sterk mee om de naamsbekendheid
te vergroten en een zaak nog meer uitstraling te
geven.
Voor de melksalon van vader en zoon Logtenberg,
die voortaan ‘Melksalon de Kroon’ heette,
werd ook het servies aangepast en voorzien van de
opdruk: ‘J. Logtenberg Hofleverancier, veehouder
en melkverkooper Zwolle’. Eén kopje uit 1895
prijkt nog steeds in de oude vitrinekast van de
familie.
‘T is Oranje, ’t blijft Oranje
Ter gelegenheid van de kroning van Wilhelmina
op 31 augustus 1898 werden ook in Zwolle voorbereidingen
voor een feest getroffen. De familie Logtenberg
trok, ditmaal in de persoon van Antonie,
opnieuw de aandacht. Weer probeerde hij het
bedrijf te promoten, door op die dag mee te rijden
in de feestelijke optocht. Zijn melkventerswagen
was voor die gelegenheid omgetoverd tot een waar
kunstwerk waarin de Peperbus boven alles uittorende.
De afbeelding van de jonge vorstin prijkte
in het midden en natuurlijk stonden achter op de
wagen prachtige gepoetste koperen melkbussen.
Ook waren er rijtuiglampen bevestigd. De
opbouw van de wagen was geheel onzichtbaar
door een prachtig, rondom de wagen gehangen,
gekleurd doek met daarop het jaartal 1898, het
devies van de Oranjes ‘Je Maintiendrai’ en daarboven
de kapitale letter W van Wilhelmina. Het
zogenaamde Wilhelminalaken werd geleverd
door de firma Hes & Co in de Diezerstraat. Om
extra kracht bij te zetten was de wagen voor deze
gelegenheid bespannen met twee paarden.
De volgende dag berichtte de Zwolse Courant:
‘De keurige wagen van de firma Logtenberg verwierf
de tweede prijs. Niettegenstaande de kleinere
afmetingen had men hier op zeer smaakvolle
wijze alle attributen van het bedrijf weten aan te
brengen, en ’t geheel maakte, wat juist bij een
melkfirma past, een indruk van groote netheid en
helderheid.’
Gevel van de achteringangvan
‘Melksalon de
Kroon’ aan het Gasthuisplein.
Tekening uit
het verbouwingsplan
voor de heren Wulffen
Wachters ten behoeve
van een bioscoop en
theater, 1911. (Collectie
HCO)
te qualltott MEIiK,
OUDE VISCHMARKT /’ZWOLLE.
Tloerilerijeu te lttersimi on Oldeiiucl.
Deze reclamekaart is waarschijnlijk gedrukt in 1895, het jaar dat Logtenberg hofleverancier
werd. Op het origineel staan de spijlen van het hek opengewerkt in de
kaart, veel fraaier dan op een afdruk is aan te geven. Het hofleverancierbord is
duidelijk zichtbaar in de linkerbovenhoek. (Collectie Dijk/Logtenberg)
150 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Versierde melkwagen
van de familie Logtenberg-
ter Molen ter ere
van het kroningsfeest
van koningin Wilhelmina,
31 augustus 1898.
De Peperbus torent
boven de kunstige versieringen
op de wagen
uit. Op de bok van de
wagen zitAntonie Logtenberg,
zijn broer Gerrit
staat voor de paarden
(kijkt in de lens).
(Foto J.J.D. de Graaf.
Collectie Dijk/Logtenberg)
De duizenden bezoekers en feestgangers in de
stad moeten er, net als Antonie zelf, wel van genoten
hebben.
W-.WËÊK.W
Het prachtige en kleurrijke doek waarmee de wagen van Logtenberg tijdens de
optocht op31 augustus 1898 was behangen. (Foto H. van Dijk)
Blijvende herinneringen aan de Kroon
Tot 1911 kon men bij Logtenberg in de Diezerstraat
heerlijk genieten van een kopje melk, chocolademelk
of koffie en wellicht ook van andere zelfbereide
producten, zoals dikke melk. Wat precies de
aanleiding voor de opheffing van de zaak was, valt
niet meer met zekerheid te achterhalen maar een
sterk vermoeden is er wel. Al vanaf 1903 kon men
in de suite achter de melksalori ook genieten van
natuurpanorama’s uit andere landen. Deze attractie,
door Antonie dan ook Wereldpanorama
genoemd, bood voor enkele stuivers de mooiste
reisimpressies uit verre landen. De Zwolse Courant
had het panorama ook bezocht en schreef op 4
februari 1903: ‘Voor menschen met een beperkte
beurs, die niet in de gelegenheid zijn de natuur
daar ginds zelf te gaan bewonderen, is deze inrichting
een uitkomst en men zal zijn geld zeker niet
beklagen.’
Hoewel er nog geen sprake was van film, werd
Diezerstraat 66 al wel bekend als een plek in Zwolle
waar programma’s met bewegende (fotobeelden
te zien waren. Twee exploitanten van bioZWOLS
HISTORISCH TIJDSCHRIFT 151
scooptheaters in Groningen, L.H.J. Wachters en
F.Chr.H.E. Wulff, raakten geïnteresseerd in deze
nevenactiviteiten van Logtenberg. Het pand in de
Diezerstraat werd op 7 april 1911, ruim tien jaar
nadat het werd gekocht, weer van de hand gedaan
en voor een stevige prijs op naam van de Groningers
overgeschreven. Ruim achtduizend gulden
winst leverde deze transactie voor Logtenberg op.
De volgende maand reeds diende de Zwolse
architect Douwe de Herder namens zijn
opdrachtgever Wulff een verbouwingstekening in
bij de gemeente voor een ‘bioscope’. Boven de verbouwde
onderpui moest voortaan volgens tekening
in kapitalen prijken: BIOSCOOP –
THEATER – DE KROON.
Bioscoop de Kroon bleef ruim tachtig jaar op
dezelfde locatie in de Diezerstraat gevestigd.
Tegenwoordig bevindt dit filmtheater zich in een
nieuw pand aan de andere kant van het Gasthuisplein,
maar de naam ‘De Kroon’ is er nog steeds
aan verbonden. Jan Logtenberg uit Oldeneel, in 1943 in opdracht van zijn klanten gefotografeerd
op deEekwal. Aan de achterkant van de foto is vermeld: ‘Ondergetekenden (35),
allen afnemers van uw producten, hebben met veel genoegen aan uw op uw 40-
jarig jubileum gegeven huldeblijk bijgedragen’. Jan, beter bekend als ‘Dikke Jan’,
woonde bij het Kleine Veer en was een zoon van Berend Jan, de oudste broer van
Antonie Logtenberg. Net als de versierde wagen van Antonie was ook deze wagen
van het type kaasbrik. Achter op de wagen zijn twee koperen melkbussen zichtbaar.
(Collectie Dijk/Logtenberg)
Het bewaard gebleven wapenbord zoals het aan de gevels van de melksalons aan
de Oude Vismarkt en de Diezerstraat en de boerderij aan de Kleine Veerweg
heeft gehangen. De kleuren zijn door het overschilderen niet meer oorspronkelijk.
Dit model wapenbord van Koningin Emma werd vervaardigd in de periode
1891-1898. Het wapen rechts is dat van Koningin Emma, eronder is in het Latijn
haar devies vermeld: ‘Palma sub ponder e crescit’, de palm groeit tegen de verdrukking
in. Helemaal onderaan staat nog duidelijk leesbaar ‘Pletterij Den
Haag’, de naam van het bedrijf dat het bord goot. (Foto H. van Dijk)
152 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Een kopje uit 1895,
gebruikt in de melksalons
van Logtenberg.
(Foto H. van Dijk)
Logtenberg uut de Krone
Natuurlijk werd na het sluiten van de melksalon
en de daarop volgende verbouwing tot bioscoop
het hofleverancierbord verwijderd. Na enige tijd
werd dit, wellicht in strijd met de gedragscode,
bevestigd aan de nog nieuwe boerderij van Gerrit
Logtenberg, de negen jaar jongere broer van
Een advertentie van
‘Melksalon de Kroon’
in de ‘Zwolse Courant’
van 21 juli 1902.
ZWOtlB
„De fan”
Diezerstraat E 33
Aanbeeeletid
Firma J. LOGTENBEBG
HOFLEVERANCIER
Antonie, aan de Kleine Veerweg 5 in Schelle. Daar
hangt het ook al sinds lang niet meer, want in 1940
viel het oog van de Duitsers er op en moest het
weg. De drie bevestigingspunten in de voorgevel
zijn nog wel steeds duidelijk zichtbaar. Gelukkig is
het bord bij alle consternatie in die tijd niet verloren
gegaan. Hoewel het is overgeschilderd en de
originele kleuren niet meer aanwezig zijn, wordt
het nog zeer gave bord zorgvuldig door de familie
bewaard. Ook in Schelle had het bord een functie.
Enkele ouderen uit de buurtschappen Schelle en
Oldeneel herinneren zich nog dat ter onderscheiding
van andere in de omgeving wonende Logtenberg’s,
deze familie werd aangeduid met: ‘Logtenberg
uut de Krone’.
Literatuur
M.R. van der Krogt, Een koninklijk gebaar. Hofleveranciers
in Nederland. Zaltbommel 2000
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 153
‘Begrafenis van het slachtoffer
van de moord te Ommen’
Voor ons ligt een bruinige foto (albuminedruk)
van 16,5 x 22,5 cm met de afbeelding
van een menigte die zich verzameld heeft
voor de kazerne van de Koninklijke Marechaussee,
in de bocht van de paardentram. Links hangen
twee jongens zelfs in de lantaarnpaal om alles
goed te kunnen zien. In het midden staat een lijkkoets,
een zogenaamde zijlader, met opgenomen
gordijnen, getrokken door twee paarden met dekkleden.
Wat meer naar links zijn nog twee landauers
(schuitjesmodel) te zien. Voor de lijkwagen
staan soldaten van de landwacht met muziekinstrumenten
en wat meer op de voorgrond een
groepje marechaussees. Het publiek is zomers
gekleed, tussen de vele pettendragers en vrouwen
in Zwolse dracht zien we ook mannen, vrouwen
en kinderen met strohoeden. De stoet staat op het
punt zich in beweging te zetten.
De foto, gemaakt door de Zwolse fotograaf PJ.
Bieseman (1860-1931), werd in 2003 aan het Historisch
Centrum Overijssel geschonken door de
heer Th.J.C. (Dick) van Zuidam te Elburg. Zijn
grootvader, Augustinus Franciscus Verbeke
(geboren 2 mei 1880 te IJzendijke) was in de periode
dat deze gebeurtenis plaatsvond brigadier bij de
Koninklijke Marechaussee te Zwolle. Hij staat
ongetwijfeld in het groepje brigadiers voor de
kazerne. De kazerne was van 1889 tot 1931 op Beestenmarkt
7 (later Harm Smeengekade) gevestigd.
Vóór 1889 was dit het logement ‘de Zeven Provinciën’,
vanwaar de omnibussen naar het Katerveer
vertrokken om de passagiers naar de boten der
Rijn- en IJsselstoombootmaatschappijen te brengen.
De kazerne verhuisde in 1931 naar de nieuwe
kazerne aan de Meppelerstraatweg 19.
Arnoldus Hoekstra
De gebeurtenis zelf betreft de uitvaart van marechaussee
Arnoldus Hoekstra op 9 augustus 1902.’
Arnoldus Hoekstra (geboren 13 december 1875 te
Wijtgaard) werd op 5 augustus 1902 als marechaussee
te paard van de te Ommen gevestigde
Brigade Koninklijke Marechaussee bij de achtervolging
van een stroper neergeschoten.
Bij de aanleg van de spoorlijn Zwolle-Ommen
in 1902 waren in Ommen veel personen werkzaam.
Onder hen bevond zich een veertigtal
grondwerkers uit Noord-Brabant, die daar
gehuisvest waren in een keet en die zich in hun
vrije tijd bezig hielden met wildstropen. De marechaussee
verrichtte daarom speciaal dienst in het
jachtveld.
In de namiddag van 5 augustus 1902 waren de
marechaussees Hoekstra en De Lange, beiden
ongehuwd en plichtsgetrouwe, dienstijverige
ambtenaren, met toestemming van hun brigadecommandant
vrijwillig het veld ingetrokken om te
proberen een wildstroper te pakken. Omstreeks
acht uur ’s avonds ontdekten ze in de buurt van de
spoorbrug over de Regge in de buurtschap Giethmen
drie stropers waarvan één in het bezit was van
een geweer. De achtervolging werd onmiddellijk
ingezet. Hoekstra was de stroper met het geweer
tot op zeer korte afstand genaderd toen deze zich
omdraaide, het geweer op Hoekstra richtte en een
schot loste. Hoekstra werd dodelijk in de borst
getroffen. Hij had nog net kans gezien om zijn
revolver te grijpen en een schot te lossen, maar
zonder de stroper te raken. De getroffene werd
naar Ommen vervoerd, waar de plaatselijke arts
dr. Warnsinck direct ter plaatse was. Hij kon echter
geen hulp meer verlenen. Hart, long, lever en
maag waren doorboord, zodat de dood spoedig
intrad. Bij de lijkschouwing in het Sophia Ziekenhuis
door de artsen Frank en Vitringa bleek dat
Hoekstra door 63 hagelkorrels was getroffen,
waarvan enkele tot aan zijn ruggegraat waren
doorgedrongen. Daar marechaussee De Lange de
Jeanine Otten
154 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Lijkwagen met het stoffelijk
overschot van
marechaussee A. Hoekstra
voor de kazerne van
de Koninklijke Marechaussee
te Zwolle op
Beestenmarkt 7 (nu
Harm Smeengekade),
p augustus 1902. (Foto
P.J. Bieseman, collectie
HCO)
dader had gezien, leverde de arrestatie weinig
moeilijkheden op. Dezelfde avond werden in de
eerder genoemde keet vijf polderwerkers gearresteerd.
De dader was een zekere Jacobus van Groese,
24 jaar oud, uit het Brabantse Wagenberg. Hij
ontkende dat hij op Hoekstra had geschoten. Het
geweer was volgens hem per ongeluk afgegaan
toen de marechaussee hem naderde. Van Groese
werd te Zwolle veroordeeld tot een gevangenisstraf
van zes jaar, wegens het opzettelijk aan een
ander toebrengen van zwaar lichamelijk letsel, de
dood ten gevolge hebbend.2
De begrafenis
Het lichaam van Arnoldus Hoekstra werd op
zaterdag 9 augustus 1902 op plechtige wijze ter
aarde besteld op het rooms-katholieke kerkhof te
Zwolle. Een grote menigte had zich voor de kazerne
aan de Beestenmarkt verzameld om de laatste
eer te bewijzen. Om half twaalf zette de stoet zich
in beweging, voorafgegaan door de muziek van
het instructie-bataljon te Kampen. Uit de hele
divisie waren afgevaardigden gezonden. Op de
baar lagen zes kransen, van de officier van Justitie
te Zwolle, van de burgemeester en van de bevolZWOLS
HISTORISCH TIJDSCHRIFT 155
king van Ommen, van de officieren en van de
marechaussee der derde divisie en ten slotte van
zijn kleine vriend Alex Warnsinck. De degen en de
sjako rustten op de kist. De slippen van het lijkkleed
werden gedragen door vier marechaussees,
de naaste kameraden van de overledene, waaronder
De Lange. Enige rijtuigen met familieleden
volgden het stoffelijk overschot.
Met dof tromgeroffel en treurmuziek trok de
stoet langzaam door de Zwolse straten, een dichte
mensenhaag aan weerszijden. Aan het graf werd
Hoekstra door zijn chef de divisie-commandant
majoor W.M. Wijnaendts geprezen als een braaf
en rondborstig mens, door iedereen geacht, maar
ook als een kranige politiedienaar. Daarna sprak
de commandant van het district Zwolle, eerste luitenant
P. van Oort, en tot slot de burgemeester
van Ommen, jhr. J.L. van Nahuijs. Hiermee was
de plechtigheid, die tevens werd bijgewoond door
de president van de arrondissementsrechtbank te
Zwolle, mr. W.F.E. baron van Aerssen, rechter mr.
P.C.A. Sichterman en de officier van justitie mr.
J.P. van Outeren, afgelopen en verlieten de familieleden
en aanwezigen bewogen het kerkhof.
‘Vooral de verloofde van Hoekstra kon men het
aanzien hoeveel zij verloren had aan hem, die haar
het liefst op aarde was’, besloot de Zwolse Courant
haar verslag van 11 augustus 1902.
Noten
1 Een andere foto, enkele ogenblikken later genomen,
werd met het bijbehorende verhaal afgedrukt in De
Prins op 22 augustus 1902.
2 Zwolse Courant, 7 en 8 augustus, 1902; De Prins,
22 augustus 1902, Guldenboek Marechaussee, 1971,
p.22.
156 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Trouwbeloften in de Hervormde Kerk
van Zwolle rond 1665
Riet Leussink en
Jennie Pruim Langzaam ploegend door de notulen van de
hervormde kerk van Zwolle valt het op hoeveel
beroering er in de kerkenraad kan ontstaan
als er iets mis gaat met trouwbeloften.
Als je omstreeks 1650 iemand trouwbeloften
deed in tegenwoordigheid van twee getuigen,
ouders, vrienden of twee eerlijke mensen en je wilde
later die beloften intrekken, dan moest je daar
heel goede redenen voor aanvoeren. De kerkenraad
of de schepenen moesten daar dan hun goedkeuring
aan geven. Heimelijke trouwbeloften
moesten, als er iets mis ging, bewezen en aannemelijk
gemaakt worden door schriftelijke bewijzen,
brieven of documenten, of door het afleggen
van een eed. In tegenstelling tot wat in de tijd
daarvoor gebruikelijk was (de katholieke tijd) kon
je geen recht ontlenen aan de simpele verklaring
dat je elkaar ‘heimelijke trouwbeloften’ had
gedaan.
Ouders konden, zonder opgave van redenen,
het huwelijk van minderjarige kinderen tegenhouden.
Waren de kinderen meerderjarig en de
ouders waren het niet eens met de gegeven trouwbeloften,
dan beslisten de kerkenraden of de schepenen.
Ondertrouwde en verloofde personen die
zich bij de kerkenraad hadden laten aantekenen
werden drie zondagen in de kerk geproclameerd
of afgekondigd. Je werd geacht binnen vier weken
na de laatste afkondiging te trouwen in de hervormde
kerk. Het kerkelijk huwelijk gold ook als
burgerlijk huwelijk. Wilde je thuis trouwen of in
een andere gemeente, dan moest daar weer goedkeuring
voor gevraagd worden en het kostte extra
geld. Als de bruiloft te lang werd uitgesteld, vielen
er boetes.
Om gewichtige redenen
In de notulenboeken van de Zwolse hervormde
kerk zijn het zowel de vaders als de moeders die
met hun zorgen over hun kinderen naar de kerkenraad
gaan. Zo komt op 28 maart 1665 de vrouw
van Hendrick Camphuys de heren vertellen dat
haar zoon zich wel met Engele Berents heeft verloofd,
maar toch niet denkt haar te trouwen, ‘om
gewichtige redenen’, zegt zij. Zij en haar man
mogen het meisje niet, dus, heren, als Engele soms
mocht komen om zich te laten inschrijven voor de
huwelijksvoltrekking, wilt u haar dan zeggen dat u
dat niet doet?
Goed, mevrouw, zeggen de heren, maar als het
meisje uit zichzelf naar de magistraat gaat vanwege
verbroken trouwbeloften dan kunnen wij daar
weinig tegen doen.
De term ‘om gewichtige redenen’ wordt in dit
verband vaak gebruikt. De moeder heeft in dit
geval de kerkenraad kennelijk kunnen overtuigen
dat het meisje een slechte naam heeft, of haar
ouders. Om redenen van privacy, veronderstellen
wij, wordt dat niet met alle details in de notulen
opgenomen.
Het ja-woord en de getuigen
Op 10 april 1662 komt Jan Berentsen Roubol met
zijn zoon Berent Jansen Roubol naar de kerkenraadsvergadering
om te vertellen dat ze op
21 februari in het huis van Lucas Hermsen waren
en dat toen de vrouw van Lucas had toegestemd in
een huwelijk tussen Berent en haar dochter
Gesien: ‘dat sij oock daerop de hant aen de jongman
hadde gelanght ende dat de dochter oock
geseijt hadde dat sij wel daermede tevreden was,
als de moeder tevreden was ende dat sij selff oock
hem als haeren bruydegom de hant hadde gegeven.’
Daarna moet iemand op die belofte zijn teruggekomen
maar Berent, met de steun van zijn
vader, wil het er niet bij laten zitten en roept getuigen
op.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 157
Minnend paartje.
Tekening door Gesina
Terborch, 1653. (Uit:
Drawings from the Ter
Borch Studio Estate 2)
Eerst komen Gesien en haar moeder op het
matje. Het meisje zegt dat de jongen haar wel
trouw had aangeboden, maar dat zij die nog niet
aangenomen had. Maar dat zij de volgende zondag
in aanwezigheid van haar vrienden dat had
willen doen.
Berent wordt om commentaar gevraagd. Hij
geeft toe dat Gesien gelijk heeft maar dat Gesien
en haar vrienden, op aandringen van haar moeder,
samen op het welvaren van bruid en bruidegom
gedronken hebben en dat Gesien de vader
van Berent vader had genoemd. En dat ze, toen ze
een paar dagen tevoren met Berent aan het wandelen
was, hem beloofd had dat ze hem nooit zou
verlaten. Gesien wordt weer binnen geroepen,
maar die houdt vele slagen om de arm. Dan wordt
het tijd voor de eerste getuige: Annechien Peters,
dienstmaagd van Roubol. Ze is er niet bij geweest
toen de trouwbeloften gedaan werden, maar ze
zegt dat ‘Berent Jansen Roubol ende sijn vader alsoock
de moeder van Gesien Jans haer geseyt hadden,
dat het houlijck soo verre was dat het moste
voortgaen, dat sij selff mede op ’t welvaren van
’t houlijck hadde gedroncken. Hadde oock
gehoort dat de jonge luyden de ouders onder
maelkanderen vader ende moeder noemden.’
Dan wordt Annechien Claessen, dienstmaagd
van Lucas Hermsen, gevraagd wat zij van de zaak
weet en zij zegt dat zij haar mevrouw tegen Roubol
heeft horen zeggen dat zij toestemt-in het huwelijk
als de vrienden van haar dochter er ook mee
instemmen (vrienden waren familieleden, ook de
ouders).
Hoe dit geval afgelopen is? Kennelijk is de
weerspannige bruid op haar stuk blijven staan, of
hebben de vrienden haar het huwelijk afgeraden,
want in dat zelfde jaar (1662) gaat Berent Jansen
Roubol in ondertrouw met Catharina Trebes. In
1665 laat hij een zoon Joannes dopen en in 1666
een dochter Catharina.
158 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Interieurfoto van de
Grote Kerk, met zicht
op de preekstoel en het
koorhek, die allebei in
de beschreven periode al
aanwezig waren. De
kerken raadsvergaderin –
gen vonden plaats in de
oude consistoriekamer
van de Grote Kerk.
(Collectie HCO)
Lieve(r) Annichjen
Een zekere Berent Berents komt er onverwacht
gemakkelijk vanaf als Lysbet Roeberts in februari
1664 bij de kerkenraad komt klagen dat Berent
haar trouwbeloften heeft gedaan en haar ook
beslapen heeft, maar haar daarna heeft laten zitten
en nu met Annichjen Jans gaat. Als Berent
gevraagd wordt waarom hij zich zo misdragen
heeft, zegt hij koeltjes dat dat allemaal wel waar is,
maar dat hij: ‘weersin krijgende in Lysbeth,
wederom was gegaan naar Annichjen.’ Daar
wordt deze keer door de kerkenraad niet zwaar
aan getild en het wordt aan Lysbeth overgelaten of
ze er een rechtszaak van wil maken.
Ringetjes en ducatons
Willem Gerrits, een jonge man uit Heino, komt
op 2 oktober 1666 naar de kerkenraadsvergadering
om mee te delen dat het meisje waarmee hij denkt
sinds een halfjaar verloofd te zijn, nu haar huwelijk
met een ander aankondigt. En hij had haar bij
de verloving nog wel een ducaton gegeven ter
bezegeling van zijn trouw. (Hoeveel die ducaton
waard was is niet na te gaan. Je had zilveren ducatons
ter waarde van drie gulden en gouden
ducatons die zes gulden waard waren).
De kerkenraad roept het meisje, Hermtien
Derks, op om verantwoording af te leggen en ze
komt samen met haar moeder. Ze ontkent dat ze
de jongeman trouw beloofd had, ze had alleen
maar stil gezwegen. En wat die ducaton betreft, ze
had geen idee gehad wat dat was en ze had hem
ook terug willen geven aan Willem, maar die had
hem niet willen aannemen.
En de moeder verklaart dat zij, toen haar
dochter haar de ducaton had laten zien, het meisje
opdracht had gegeven hem terug te sturen. Met
een briefje erbij dat haar moeder het huwelijk
nooit goed zou keuren en dat zijzelf ook niet met
hem wilde trouwen.
De kerkenraad heeft daarna Willem Gerrits
‘eernstlik en met vele reden vermaant Hermtien
niet te begeeren tot een huysvrou.’ En als hij voet
bij stuk wilde houden, dan moest hij zich maar
wenden tot de magistraat, maar ze raadden hem
dat ten sterkste af, want Hermtien is minderjarig.
De jongeman verzet zich met hand en tand en
roept dat hij wel eens eventjes naar de magistraat
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 159
zal gaan. Maar al op 9 oktober blijkt dat Willem
‘door een brieften van sijn eygen hant Hermtien
heeft vrij gekent.’ Hij had zich plotseling herinnerd
dat hij zijn ducaton indertijd toch terug
gekregen had en daarmee was de zaak afgedaan.
De weduwe
Ook de zorgen van de weduwe van Arent Lentink
zijn groot als ze heeft ontdekt dat haar dochter,
‘litmaet van onse kerk, sig met de soon van Peter
van Berkum, een paaps jongman, soo ver te buyten
gegaen heeft dat sij malkander troubeloften
gedaen ende een ringetien [ringetje] wedersijts op
trouw gegeven hebben’ en ze wendt zich op
25 februari 1668 tot de kerkenraad om haar ‘de
hant te willen bieden om dat huwelijk te stuyten’.
De kerkenraad is het met de moeder eens: de kans
dat het meisje ‘in de blintheijt des pausdoms’ zal
vallen en dat ‘de kinderen die uyt sodanigen
huwelik geprocreeert mogten werden, tot de
paapsche afgoderie souden afgetrocken werden’ is
groot. Daarom worden dominee Crans en ambtman
Boelen namens de kerkenraad er op af
gestuurd om de zoon van Peter van Berkum te
intimideren, zodat hij het meisje het ringetje zal
teruggeven.
Het meisje wordt ook onder druk gezet. Ze
haalt onmiddellijk bakzeil en verklaart dat ze
nooit toestemming had willen geven als haar moeder
het niet goed zou vinden, maar de jongen
houdt voet bij stuk! Wat de hele boze wereld ook
doet, hij geeft het ringetje niet terug. Het feit dat
de jongelui elkaar een echt ringetje hebben gegeven,
ligt iedereen zwaar op de maag en kan niet
zomaar over het hoofd worden gezien. De wederzijdse
ouders werken er naar toe, dat de geliefden
elkaar officieel en ‘vrijwillig’ de ringetjes weer
terug zullen geven.
Op de volgende kerkenraadsvergadering komt
de jonge ridder niet zelf, maar wordt vertegenwoordigd
door zijn moeder. Die verklaart dat zij
zelf ook niet gelukkig is met dit voorgenomen
huwelijk, maar dat haar zoon het ringetje absoluut
niet wil teruggeven.
Dan grijpt de kerkenraad met harde hand in
en laat de jongen en het meisje arresteren en voor
de magistraat (=stadsbestuur) brengen. Daar zakt
f
de dappere ridder de moed in de schoenen en hij
geeft het ringetje aan het meisje terug; zij accepteert
het en hij accepteert het hare.
Hoe hard kan het leven toch zijn voor jonge
geliefden. Maar: de orde is hersteld, het jonge paar
wordt weer op vrije voeten gesteld en iedereen
gaat opgelucht naar huis. Over het liefdesverdriet

J. •i
2002 m
Annèt Bootsmavan
Hulten en
Wim Huijsmans
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Groeten uit Zwolle
(Collectie Dijk)
Ansichtkaart Meppelerweg
(nu Meppelerstraatweg)
Poststempel 15 oktober 1913
‘W.F. -.-
Kom morgen donderdag met de 7.17 trein thuis. We
zijn gisteravond naar de bioscoop geweest en daarvan
daan Ep van de trein gehaald. Wij gaan alle
dagen een rijtoertje maken, en ’s morgens gaan we
wandelen de stad in. Hoe gaat alles, goed, ik denk
het van wel.
Hier alles wel. Groetend E. Keijer – K[…]’
Op wat tegenwoordig de hoek van de Meppelerstraatweg
en de Hogenkampsweg is, zijn deze twee
in 1905 en 1906 gebouwde panden, een stal en een
villa, nog steeds te vinden. Ze werden gebouwd
voor de familie Dijk, hengstenhouders, maar
vooral ook internationale paardenhandelaars.
Rechts naast de villa, gescheiden door een klein
weggetje, lag een boerderij die eveneens van de
familie was. Links lag (en ligt nog altijd) de Algemene
Begraafplaats. Schuin tegenover de familie
Dijk bevond zich het station van de Dedemsvaartsche
Stoomtramwegmaatschappij (DSM), een
tramweg die heeft bestaan tot 1947.
De kaart komt uit een reeks die in eigen beheer
door de familie Dijk werd uitgegeven. Ongetwijfeld
voor correspondentie- en reclamedoeleinden,
maar ook, volgens de heer J.E. Dijk (geb. 1920),
omdat zijn vader Egbert (geb. 1891) iedere dag een
kaart naar zijn verloofde stuurde. Dit betrof een
meisje Keijer uit het Groningse Weiwerd (bij Delfzijl).
De kaart was ook aan deze familie geadresseerd.
De ‘Ep’ waarover gesproken wordt, is
Egbert Dijk. Hij en zijn verloofde trouwden in
1917. Lees meer over de familie Dijk en hun bedrijf
vanaf pagina 140.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 139
Redactioneel Inhoud
In dit Zwols Historisch Tijdschrift spelen het paard
en de weg vanuit de stad naar de Agnietenberg een
belangrijke rol. Het was in het jaar 1407 dat de
Zwolse schepen Berend van Yrte te paard naar
Lübeck ging om te bewerkstelligen dat Zwolle
opnieuw in de Hanze werd opgenomen. Na acht
weken kwam hij terug, echter zonder zijn eigen
bestepaard, dat hij in Meppen (vlak voor de grens)
moest achterlaten. Met een geleende viervoeter
volbracht hij de thuisreis.
Of Berend van Yrte en Thomas a Kempis
(1380-1471) elkaar in Zwolle, waar toen circa 4000
mensen woonden, ontmoet hebben is onbekend.
De kans is echter groot. En wellicht was dat dan op
de weg tussen de stad en de Agnietenberg, waar
Thomas woonde. Deze weg kreeg, voor zover die
binnen de stedelijke bebouwing lag, aan het eind
van de negentiende eeuw de naam Thomas a
Kempisstraat, als eerbetoon aan deze grote Zwollenaar.
Verderop heette die weg toen Meppelerweg,
nu Meppelerstraatweg. En hier woonde de
familie Dijk, die de laatste anderhalve eeuw een
florerende handel in paarden en koeien dreef. Aan
de gevel van hun huis is dat nog steeds te zien.
Ging het bij Berend van Yrte om zijn beste paard,
bij Dijk betrof het luxe paarden.
De Zwolsche Mixed Hockey Club bestaat
100 jaar, speelt op en vindt vertier bij het hockeyveld
aan de Haersterveerweg, de weg richting
Agnietenberg. Uit het artikel wordt andermaal
duidelijk dat vroeger de beste paarden op stal werden
gezocht… Kortom: de redactie hoopt dat u na
het voorgaande een (lees)honger heeft als een
paard.
Groeten uit Zwolle Annèt Bootsmavan
Hulten en Wim Huijsmans 138
Dijk, van alle markten thuis
Honderd jaar internationale paardenen
koeienhandel vanuit Zwolle
Siem van der Weerd 140
Een zeppelin boven de Zwolse
binnenstad JeanineOtten 150
De Hottinger-kaart van Zwolle
en omgeving (1783) Herman Versfeit 152
Thomas a Kempis Ton Hendrikman 156
‘Een club der vrijage van
de goede standen’, 100 jaar ZMHC
Willem van der Veen 164
Boeken 166
Mededelingen 169
Auteurs 170
Omslag: Zondagmorgen 13 oktober 1929 8.20 uur;
ondanks het vroege tijdstip zijn vele Zwollenaren op
de Grote Markt ooggetuige van de zeppelin boven de
stad. (Foto SMZ)
140 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Dijk, van alle markten thuis
Honderd jaar internationale paarden- en koeienhandel
vanuit Zwolle
Siem van der Weerd
Fragment uit het voorwoord
van de memoires
van de toen bijna tachtigjarige
Jacob Dijk,
1971: ‘Er zullen altijd
wel mensen zijn die veel
meer hebben beleefd,
maar dus altijd baas
boven baas. Het gaat
dus alleen om mijn
eigen belevenis van deze
jaren. De schrijver, J.
Dijk.'(CollectieDijk)
Eeuwenlang was Zwolle een belangrijk handelscentrum
voor grootvee. De rundvee- en
paardenmarkten van de stad behoorden tot
de belangrijkste van het land. Paardenmarkten
werden altijd op de laatste donderdag van de
maand gehouden. Veel meer nog dan op de vrijdagse
veemarkt kwamen de paarden en de handelaren
van ver. Tot de bekende handelaren behoorde
vanaf 1875 de familie Dijk. Op grote schaal handelde
deze familie gedurende tientallen jaren vanuit
Zwolle op internationaal niveau in paarden.
De mechanisatie in de landbouw verdrong de
paarden. Omstreeks 1960 kwam er vrijwel een
eind aan de paardenfokkerij voor landbouwgebruik
en waren de hoogtijdagen van de paardenhandel
voorbij.
De familie Dijk is al meer dan een eeuw gevestigd
aan het begin van de Meppelerstraatweg, naast de
Algemene Begraafplaats. Jan Egbert Dijk (1920),
bij boeren en paardenliefhebbers in de regio
bekend als de ‘jonge Jan’, nam nog volop deel aan
de paardenhandel en herinnert zich tal van feiten.
De oudere familie- en bedrijfsgeschiedenis is
gelukkig ook bewaard gebleven. Oom Jacob, één
van de vroegere firmanten, schreef in 1971, op bijna
tachtigjarige leeftijd zijn herinneringen op. Met
een schrift van zeventig bladzijden vol herinneringen
liet hij een rijke bron aan feiten en anekdotes
na. Talrijke familiefoto’s en krantenartikelen helpen
mee de verhalen tot leven te wekken. In die
krantenartikelen werd meestal geschreven over
hun bekende hengstenhouderij of over hun grote
vakkennis op het gebied van paardenkeuringen en
jureringen tijdens concoursen. De paardenhandel
echter, de financiële basis van het bedrijf, kreeg tot
nu toe veel minder aandacht.
Goed voorbereid
Jan Egbert Dijk jr. vertelde voor dit artikel wat hij
nog wist over de afgelopen zestig jaar. Zijn vader
Egbert (1891) en diens broer Jacob (1892) stamden
uit een familie van boeren en handelaren in Dieze.
Zijn overgrootvader, Egbert uit 1842, had altijd al
veel paarden voor de handel op voorraad. Zijn
grootvader Jan Egbert sr. (1867) scheen voor de
handel geboren te zijn. Deze besefte al snel dat zijn
zonen, Egbert en Jacob, naast het rijden met de
bokkenwagen en het voetballen met een opgepompte
varkensblaas ook moesten worden voor-
£-•* f
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 141
bereid op de boerderij en de handel. Met de
knechten trokken de twee jongens er al vroeg met
paard en wagen op uit om mee te helpen bij het
hooien of het uitspreiden van de mest. Moeder
Hendrikien Dijk-Jans hield van orde en aanpakken
en had oog voor anderen. Ze zorgde dat er op
donderdag enkele vierduiten in de vensterbank
lagen voor de langskomende bedelaars.
Meestal brachten de dienstmeisjes de melk van
de boerderij naar de klanten in de stad. Soms, als
ze ‘aan het spinnen waren’, vrijaf hadden, moesten
de broers de melk rondbrengen. Ze werden
ook wel eens op pad gestuurd om overtollige melk
te verkopen. Dat kon op de Grote Markt voor de
Harmonie, waar vooral schippers de afnemers
waren. Voor een mengel (1 liter) betaalde je acht
cent, een oord (halve liter) was ook mogelijk.
Als veel koeien in een zelfde periode hadden
gekalfd, was er veel meer melk dan de vaste klantenkring
vroeg. Melk van pas afgekalfde koeien
bevat weinig vet en werd door de klant als waterig
beoordeeld. Als Egbert en Jacob de melk in de
buurt wilden verkopen, kregen ze aan de deur
soms te horen: ‘We schrobben vandaag niet.’
Binnen het netwerk van handelscontacten dat
hun vader Jan Egbert vóór 1900 had opgebouwd
kwamen ook veel buitenlanders voor. Dat was de
aanleiding voor Jan Egbert zijn zonen talen te
laten leren. Egbert en Jacob werden naar de Franse
school van meester Brouwer aan het Grote Kerkplein
gestuurd. Egbert ging in april 1906 naar een
kostschool in Boskoop om Duits en Engels te
leren. Hij bleef daar bijna twee jaar. In Boskoop
studeerden ook veel kinderen van buitenlandse
handelaren.
Jacob volgde na de Franse school lessen aan
het instituut Loman aan de Emmawijk 1. Onderweg
moest hij vaak met de schooltas op de rug nog
enkele koeien of een paard meenemen naar de
markt of afleveren aan de Veelading aan de Willemsvaart.
Het Veeladingcomplex naast het
spoorlijntje naar Kampen bestond uit een laadperron
en een grote veestalling.
Later werden de beide broers naar België
gestuurd om het Frans nog vlotter te leren spreken.
Egbert ging naar Visé en Jacob werd als
volontair geplaatst bij een bekende, de joodse vee-
Jan Egbert Dijk, 1867 –
1941. De vader van
Egbert (1891) en Jacob
(1892). (Collectie Dijk)
handelaar Jacques Samuël aan de Rue des Paradis
in Luik. Eens per veertien dagen kocht Samuël
zo’n dertig koeien in Zwolle. Jacob moest ze dan
in Luik melken. Afgemolken koeien gingen terug
naar Zwolle voor de slacht. De handel naar België
nam flink toe.
In 1908 kocht vader Jan Egbert in opdracht van
Mornard Relinne honderden koeien in Zwolle en
Leeuwarden. Per stuk verdiende hij dan 10 gulden.
De hengst Patriarch
wordt getoond achter de
boerderij aan de Meppelerstraatweg.
Op de
achtergrond is de marechausseekazerne
zichtbaar
en de achterkant
van de huizen aan de
Jupiterstraat. De foto is
genomen omstreeks
1950. (Collectie Dijk)
142 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
De nieuwe stal uit 1905,
met uitstekend paardenhoofd
en de uitgebeitelde
woorden ‘ƒ.
Dijk’ en ‘Luxe paarden’.
Deze stal is nu
verbouwd tot woning
van de familie].E. Dijk.
Rechts naast de stal lag
de een jaar later
gebouwde villa, zie ook
de rubriek ‘Groeten uit
Zwolle. (CollectieDijk)
Jacob mocht vervolgens in 1909 met zijn vader
mee naar de Cinquantenaire, de markthallen in
Brussel, om Belgische trekpaarden te kopen.
Omstreeks 1910, toen de broers tegen de twintig
waren, hadden ze een stevige theoretische en
praktische opleiding achter de rug. Jacob schreef
openhartig: ‘Wij zijn vader wel dankbaar dat hij
ons zo heeft laten leren.’
Op de markt
In die tijd werden vanuit de boerderij aan de Meppelerstraatweg
al veel paarden verhandeld, maar
niet alle paarden vonden een nieuwe eigenaar. De
overgebleven exemplaren gingen naar tientallen
markten en jaarmarkten. Extra treinen reden op
marktdag vanaf de Veelading aan de Willemsvaart
naar Leeuwarden, Utrecht, Gorinchem of Haarlem.
Na aankomst op het station maakten vader
en zoons Dijk vaak gebruik van het gereedstaande
hotelrijtuig, een service die de betere hotels hun
gasten boden. De paardenknechts brachten de
paarden te voet naar de markt. Vanaf station
Leeuwarden naar de markt in Kollum was dat nog
zeker enige uren lopen.
Iedere maand werd aan de Zwolse Brink en
Diezerkade paardenmarkt gehouden. Het in stap
en draf laten zien van de paarden, het ‘monsteren’,
gebeurde op de Rhijnvis Feithlaan of op het Diezerplein.
De boeren verkochten daar vaak hun
afgerichte paarden en keerden huiswaarts met een
jong nog niet beleerd paard.
In Utrecht deed vader Jan Egbert altijd veel
zaken met Worms, een handelaar uit Colmar in
Elzas-Lotharingen. In Rotterdam had Dijk een
vaste klantenkring in het havengebied. Vele
‘petroleumpaarden’, werkzaam op de olieraffinaderijen,
werden door Dijk geleverd.
Dijk haalde veel paarden uit de omgeving van
Aurich en Oldenburg, omdat die in Noord-Oost
Nederland erg op prijs werden gesteld. Honderden
hengsten uit dit gebied vonden via Dijk een
nieuwe eigenaar, hij exporteerde zelfs naar Amerika.
Regelmatig ging hij naar Duitsland om
geschikte dekhengsten te zoeken voor het dekstation
in Zwolle. In de tijd dat Dijk nog geen telefoon
had maar wel regelmatig telegrammen moest
beantwoorden, gebruikte hij de telefoon van grutter
Bartels uit de Vechtstraat. Ook vanuit het buiZWOLS
HISTORISCH TIJDSCHRIFT 143
tenland belde vader Jan Egbert naar Bartels, exact
om zeven uur ’s avonds, omdat er dan één van zijn
zoons aanwezig was.
Paarden voor de strijd
Vanaf 1913 kocht Dijk geen paarden meer in het
buitenland, maar kochten de Duitsers en de Fransen
paarden in ons land. Het was een voorbode
van de wereldoorlog. De grote legers werden op
‘paardensterkte’ gebracht. Hoewel Nederland buiten
de oorlog bleef, vorderde de overheid wel veel
paarden voor de mobilisatie. Boeren en paardenfokkers
moesten paarden en stallen afstaan voor
het leger. Militairen namen ook bij Dijk de paardenstal,
de zolders en het koetshuis in beslag. Jan
Egbert Dijk sr. en de bekende Zwolse stalhouder
Zwartjens kregen de taak de gevorderde paarden
uit Zwolle en omgeving op de Turfmarkt te taxeren.
Nu was het Rijk altijd al een belangrijke afnemer
van paarden van Dijk geweest. De firma leverde
veel paarden aan de marechaussee van de
kazernes in Zwolle, Leeuwarden en Arnhem.
Soms kwamen de jonge marechaussees uit Zwolle
met de trenzen (de hoofdstellen) en al naar de
stallen om een paard van hun keuze uit te zoeken,
ongeveer zoals jonge ICT-managers bij de dealer
hun lease-auto ophalen. Tijdens de diensttijd
bereed men zijn ‘eigen’ paard. Dijk wees iedereen
al in de stal ‘zijn’ paard toe, waarop de jonge
De broers Jacob (links)
en Egbert (rechts) Dijk
in 1910. De broers
scheelden net geen jaar,
Egbert werd op 22
november 1891 geboren,
Jacob op 21 november
1892. In december 1893
kregen ze nog een zusje,
Hendrika Frederika.
Jacob schreef in 1971 zijn
memoires, Egbert is de
vader van Jan Egbert
Dijk, de ‘jonge Jan’.
(Collectie Dijk)
De Veelading aan de
Weerallee, 1921. Het
Veeladingcomplex
bevond zich naast het
spoorlijntje naar Kampen
en bestond uit een
laadperron en een grote
veestalling. (Foto Eelsingh,
collectie G. de
Weger)
144 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Een pasje van Egbert
Dijk voor de nationale
en internationale landbouwtentoonstelling
in
Den Haag van de
‘Koninklijke Nederlandsche
Landbouwvereeniging’
in 1913. (Collectie
Dijk)
Koninklijke Nederig Landbouwvereenïgïno.
Nat. in Intern. Lplbouwtentoonstelliiig
g.—15 Se?t. 1913.
Handteekemng
DOORLOOPEND BEWIJS V A N 4 H 5 A N G VOOR
J
bediende van
?..JLi6…Z..
£07
De Secretaris derl(. N. L.
V. R. Y. CKOESEN.
knaap dan ook trots terug reed naar de kazerne.
Het africhten van de paarden voor marechausseedienst
gebeurde in de Konijnenbelten in Westenholte.
Rijksveearts dr. Lubberink en overste Wijnand
deden de geneeskundige keuring en de aankopen.
L
De boer deugde dus ook niet
Toen Dijk eens rond 1920 zeer vroeg in de ochtend op de fiets richting Veelading
reed om te controleren of de treinwagons gereed stonden, hoorde hij een
paard draven op de Beestenmarkt, nu de Harm Smeengekade. Het bleek een
best Belgisch paard te zijn, begeleid door twee mensen op de fiets. De mannen
wilden het paard wel verkopen. Dijk kocht het paard voor 575 gulden, een veel
te lage prijs. Er zat iets niet pluis. Het paard werd ondergebracht in één van de
veestallen aan de Harm Smeengekade en Dijk riep stiekem de politie. Terwijl
de mannen bij hem aandrongen op betalen arriveerden de agenten en werden
de heren ingerekend. De echte eigenaar van het paard vond later in de veestal
zijn paard terug en beloofde Dijk eerste recht van koop. Later verkocht hij het
paard toch aan een ander voor 1400 gulden. De boer deugde dus ook niet.
Later werden de aankopen door het Rijk centraal
geregeld. Militairen van de remontecommissie
zorgden er voor dat het leger steeds over voldoende
paarden beschikte. De paarden, ‘remonten’,
moesten geleverd worden aan een paar leveringsplaatsen,
zoals Culemborg. Meestal reisde de
remontecommissie langs de handelaren om te kijken
wie hoeveel paarden mocht leveren. De eindkeuring
vond dan plaats in Culemborg. Op een
keer moest Dijk daar twaalf zwarte paarden laten
keuren. Hij verscheen echter met dertien paarden,
twaalf zwarte en een donkerbruine. Bij de keuring
op verrichtingen en gebreken werd het bruine
paard om zijn kleur geweigerd. Dit paard wilde
niet aangespannen worden en moest dus als ruiterpaard
verkocht worden. Als dat niet zou lukken
betekende dat een flinke verliespost. Het legeronderdeel
van de marechaussee gebruikte geen menpaarden,
maar alleen rijpaarden. Het paard liet
zich bij het voordraven van z’n beste kant zien en
Egbert duidde de remontecommissie dat hij juist
dit paard had meegenomen omdat hij het zo’n
typisch ‘marechausseepaard’ vond. Na een week
beraad was ook nummer dertien verkocht en had
Dijk een zorg minder.
Midden onder de Eerste Wereldoorlog, in
1916, kondigde een Duitse tussenpersoon aan dat
op zekere dag bij de Veelading paarden voor uitvoer
naar Duitsland aangeboden konden worden.
De Duitse tussenhandelaren die de paarden moesten
kopen waren echter al een dag eerder gearriveerd.
Jan Egbert Dijk nodigde ze prompt bij hem
thuis uit en liet ze 77 paarden zien. De inkopers
vonden er 75 goed genoeg voor export naar Duitsland.
De volgende dag kon Dijk fluitend naar de
Veelading. Jacob herinnert zich dat het hem ‘duizelde’
toen hij de cheque kreeg van 75 keer 1325
gulden, samen bijna een ton. De twee overgebleven
paarden werden voor een zacht prijsje verloot
onder de aanwezige boeren.
Het vredesjaar
Vanaf 1918 handelden de broers Egbert en Jacob
ook voor eigen rekening, buiten hun vader om.
Een eerste zorg na de oorlogstijd was het te gelde
maken van alle Duitse marken die ze nog in hun
bezit hadden. Omwisselen bij de bank betekende
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 145
verlies lijden, er iets voor kopen was dus het beste.
Nadat de broers een importvergunning hadden
bemachtigd, kochten ze enkele dure Duitse hengsten.
Omdat Nederland buiten de oorlog was gebleven,
was hier de veestapel nog redelijk op peil.
Veel Belgische vluchtelingen probeerden bij
terugkeer naar hun land met koeien van hier hun
uitgedunde veestapel weer aan te vullen. Direct na
de oorlog probeerde Dijk voor terugkerende Belgen
ongeveer 200 ‘vluchtelingenkoeien’ naar België
te exporteren. Een kleine proefzending koeien
liep bij Maastricht in de fuik en werd door de Belgische
douane in beslag genomen. Tot overmaat
van ramp brak onder de koeien ook nog mond- en
klauwzeer uit. Hoewel de rest van de zending bijtijds
terug naar Zwolle werd gedirigeerd, kostte
deze exportpoging veel geld.
Interbellum
Omstreeks 1920 kwam de paardenhandel naar
Duitsland weer op gang, omdat de politieke situatie
verbeterde. De vraag naar paarden was
enorm, omdat duizenden paarden tijdens de oorlog
waren gedood. Van vrije invoer was voorlopig
geen sprake zolang Duitsland bezet gebied bleef.
Toch leverde Dijk in deze periode vele honderden
paarden. Om voldoende verkoopvoorraad te hebben
moesten overal in Nederland paarden worden
aangekocht. Dijk plaatste in een krant op Texel
een advertentie met de mededeling dat de firma
op marktdag paarden wenste aan te kopen. Het
werd een succesvolle dag en met 21 paarden stak
men ’s avonds over naar Den Helder.
Na enige tijd echter stagneerde de handel met
Duitsland opnieuw. Per paard moesten 500 marken
invoerrechten worden neergeteld en dat was
te veel om nog winst te maken. De export viel weg,
maar de politieke situatie bleef voor 1930 in Duitsland
redelijk stabiel. Dijk probeerde voortdurend
nieuwe handelsterreinen te vinden. Zo leverde de
firma toch nog tientallen paarden aan Duitse bierbrouwerijen.
In Neu-Brandenburg kocht Dijk
merries voor verkoop in Nederland. Vanuit Brandenburg
vervoerde hij ook paarden en kalveren
per trein naar Tsjechië of Slowakije. Bij een dergelijk
lang transport ging een kleine verzameling
List en Bedrog
Niet altijd zat het goed met de centen. Aan huis werden
eens twee beste paarden voor een stevige prijs
verkocht aan een dame uit Rotterdam. De levering
zou ook in Rotterdam plaatsvinden. Na de koop
werd keurig een cheque uitgeschreven. Maar toen
Jacob net voor de aflevering in Rotterdam toch nog
even informeerde naar de kredietwaardigheid van de
dame, kreeg hij argwaan. Hij besloot alsnog contant
geld te vragen. Zijn handelsinstinct bedroog hem
niet, de dame bleek inderdaad geen cent te bezitten.
Is dat niet mijn koe?
Op weg naar zijn stamcafé kwam Jacob op een zaterdagavond eens een man
tegen die een koe begeleidde. De man was onderweg naar de nachtboot op
Amsterdam. Omdat Dijk vermoedde dat het een koe van hemzelf was, sommeerde
hij de man de koe af te staan. Verschrikt liet deze de koe los en rende
weg. Na enig zoeken werd de dief ontdekt in een heg, maar opnieuw volgde
een vluchtpoging. Verscholen in een greppel van een twijgwaard, met een
groot mes op zak, werd hij even later aangehouden.
Jan EgbertDijk, de ‘jonge
Jan’, geb. 1920, met
een paard op de Grote
Markt op weg naar
waarschijnlijk de Veelading
of de Veemarkt,
eindjaren dertig. Op de
achtergrond het pand
hoek Grote Markt I
Oude Vismarkt, waar
nu ‘HetNotenwinkeltje’
is gevestigd. (Collectie
Dijk)
146 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Het ouderlijk huis van
Jacob en EgbertDijk, de
boerderij aan de Meppelerstraatweg.
Op de
voorgrond staan Egbert
en zijn echtgenote,
Annechien Jantina
Keijer (geb. 1891).
Egbert en Annechien
trouwden in 191/, de
foto moet omstreeks die
tijd genomen zijn.
Linksonder is het begin
van wat nu de Hogenkampsweg
is, zichtbaar.
Links naast de boerderij,
aan de andere kant
van deze voorloper van
de Hogenkampsweg,
lagen de nieuwe villa en
stal van de familie.
(Collectie Dijk)
Jan EgbertDijk (geb.
1920) in 1924 met zijn
moeder A.]. Dijk-Keijer
en zusje Betsy (geb.
1918) voor de deuren
van de dekstal. (Collectie
Dijk)
geneesmiddelen en hulpmiddelen voor het vee
mee. Indien zich onderweg een tepelbeschadiging
voordeed, beschikte men over melknaalden en
melkbotjes om toch de uiers te kunnen legen.
Crisistijd
‘Toen kwamen de slechte jaren’, zo beschreef
Jacob in zijn herinneringen de periode vanaf 1930.
Overproductie van vee en een neergaande economie
waren de kenmerken van de jaren tot aan de
Tweede Wereldoorlog. Het was zelfs zo dat als
drachtig vee werd gedood er slachtpremies konden
worden opgestreken. Handel met Duitsland,
die voor Dijk van groot belang was, kon alleen nog
als ruilhandel doorgaan. Voor alles was een vergunning
nodig. Wie niet over durf en financiële
reserves beschikte, viel af want de betalingen vonden
pas na enige weken plaats. Dijk exporteerde
nog wel via het Belgisch paardenstamboek naar
Duitsland. De paarden kocht hij dan rond
Dedemsvaart, waar de boeren veel Belgische paarden
gebruikten.
Eens kon Dijk samen met een collega uit
Brummen 64 kleine ‘Belgen’ leveren voor de keukenwagens
van het Nederlandse leger. Dat was
echter moeilijker dan gedacht, want ze konden er
maar 59 vinden. En de vraag van het leger werd
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 147
nog groter, ook omdat een andere collega eveneens
te weinig paarden kon leveren. Dankzij de
‘jodenman Lazerus’ uit Winschoten kon Dijk toch
nog twaalf paarden bijkopen.
Vanaf de voormobilisatie in 1939 kocht het
leger veel paarden en vanaf de algemene mobilisatie
in augustus had de krijgsmacht nog veel meer
paarden nodig. Jacob Dijk kreeg de opdracht de
vorderingscommandant in Meppel te helpen en
moest proberen in één dag een trein vol paarden
naar Den Haag te sturen. De burgemeester van
Meppel zorgde voor de betaling van de 180 paarden.
Jacob werd treincommandant en kreeg vijftien
helpers mee. De bekende Zwolse paardenman
Huib Dubbeldam, die toen in Den Haag wachtmeester
was, kwam de paarden met soldaten afhalen.
Luit de Jonge, een andere bekende Zwollenaar
die in Den Haag bij een exportbureau voor vee
werkte, regelde de terugreis voor de begeleiders.
Toch ging in dat jaar ook de gewone handel
door. Zo had een Italiaanse graaf die bij Van Gijtenbeek
aan het Stationsplein logeerde, gehoord
van de exportactiviteiten van Dijk. Hij kwam
langs en in het Frans werd onderhandeld. De graaf
kocht veertig koeien, die Egbert naar Italië bracht.
De zoon van Egbert, Jan Egbert jr. die toen
negentien jaar oud was, deed ook ervaring op in
het buitenland. Hij bracht paarden naar Parijs
voor koning Faroek van Egypte. De voorkeur van
de koning ging uit naar bruine ruinen met weinig
Monstering
Het in een korte tijd aankopen van grote aantallen
paarden voor de export was een omvangrijk
en intensief gebeuren. Tal van boeren werden
bezocht en de afspraken verschilden per aankoop.
De joodse veehandelaarEduard Keizer, die in het
begin van de vorige eeuw aan de Emmawijk 11
woonde, voerde het systeem van monstering in.
Het vond veel navolging. Bij een monstering werd
in een advertentie een oproep gedaan paarden
van een bepaalde soort en leeftijd op een aangegeven
plaats te laten zien. Zo werd op initiatief van
de handelaar een kleine markt gecreëerd, een plek
waar vraag en aanbod elkaar ontmoetten. In de
regio Zwolle was dat vaak de ‘Toerist’ in Berkum
of ‘Waanders’ in Staphorst. Het monsteren, het
laten voordraven van de paarden, vond dan daar
plaats. Met de eigenaar van het paard kwam men
daarna al dan niet tot aankoop.
Een export collectie voor
Spanje staat opgesteld
op de monsterbaan achter
het bedrijf.
Omstreeks 1938. (Collectie
Dijk)
148 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Negen bruine ruinen
bestemd voor koning
Faroek van Egypte.
Klaar om naar Parijs
getransporteerd te worden,
1939. Links vooraan
staat Jacob Dijk.
(Collectie Dijk)
wit. Jan Egbert jr. kende Parijs, waar hij talen had
gestudeerd. Zijn middelbare-schooltijd had hij
doorgebracht aan de Handelsschool in het Refter.
Opnieuw oorlog
In 1939 moesten alle paarden in het gebied van de
waterlinie, tussen Muiden en de Biesbosch, worden
getaxeerd. Jacob Dijk was een van de taxateurs.
Van onder water zetten kwam in de meidagen
van 1940 echter niets, schrijft Jacob: ‘De Duitsers
vlogen er toch over heen.’
Over de oorlog wordt in zijn memoires nauwelijks
geschreven. Met allerlei baantjes werd de
tijd gevuld en taxaties waren aan de orde van de
dag. De boerderij zorgde nog enigszins voor een
vaste bron van inkomsten.
In die oorlogsjaren werd de Noordoostpolder
drooggelegd en in cultuur gebracht. Dierenarts
Bakker uit Kampen zorgde voor de nodige paarden,
die hij als afgekeurde dekhengsten uit Limburg
haalde. De hengsten voldeden echter niet,
want ze waren niet geschikt om te werken. Omdat
Dijk de dierenarts kende kreeg hij van hoofdinspecteur
CL. van Steen van de Directie Wieringermeer
de opdracht eens tien paarden als probeersel
te leveren. Het pakte goed uit. ‘Koop maar
door’, was de vervolgopdracht. Jaren achtereen
werden vanuit Zwolle paarden in de polder ingezet.
Uiteindelijk leverde Dijk er wel 900. Afgerekend
werd steeds in het tegenwoordige Flevogebouw
aan de Menno van Coehoornsingel.
De boerderij aan de
Meppelerstraatweg eind
jaren dertig. Op de
voorgrond is nog een
stukje rails te zien van
de tram naar Dedemsvaart.
In deze tijd
bewoonde Jacob de
boerderij en Egbert de er
links naastgelegen ‘villa’,
waarvan nog een
stukje te zien is. De
boerderij werd rond
1960 gesloopt om plaats
te maken voor de
Hogenkampsweg. (Collectie
Dijk)
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 149
Hofleverancier
Na de oorlog kocht Dijk tientallen jaren lang paarden
voor het Koninklijk Staldepartement. De stalmeester
van 1946 tot 1980, W.F.K. Bishoff van
Heemskerck, was een graag geziene gast van de
familie. Het viel soms niet mee om aan de vereiste
maatvoering en spanvorming te voldoen, zeker
omdat ook aan de betrouwbaarheid niet getornd
mocht worden en de paarden geen opzichtige
kleur mochten hebben. Vanwege de goede relatie
tussen Dijk en het Staldepartement vond in de
jaren vijftig in het Gemeentelijk Sportpark aan de
Ceintuurbaan een demonstratie plaats van koetsen
en paarden van het Koninklijk Huis. Toen
werd er ook gereden met de beroemde ‘crème
calèche’, die was bespannen met vier paarden.
PK’s versus paardenkracht
De verkoop van grote aantallen paarden ging tot
ver na de oorlog door. Zo werden eens meer dan
duizend paarden naar Italië geleverd, een gebeurtenis
die ook in de pers veel aandacht trok. Maar
Dijk leverde ook dichter bij huis. De grutters Bartels
uit de Vechtstraat en Marsman aan de Thorbeckegracht,
de slepers Lenderink en De Munnik,
de biscuitfabriek van Helder uit de Kamperpoort,
de zeepfabriek van Broek aan het Broerenkerkplein
en de oliefabriek van Reinders, zij allen vervoerden
met paarden die door de handslag van
Dijk waren gekocht. Reinders hield de plaatselijke
besteldienst met paard en wagen zelfs in stand tot
1962, het jaar dat koetsier Jochem de Velde Harsenhorst
met pensioen ging.
Maar de komst van de tractor was niet meer te
stuiten. De paarden legden het af tegen de vele
pk’s van de McCormick of de Fordson. De edele
viervoeters mochten nog een tijdje op de boerderij
blijven, maar werden niet meer ingezet op het
land. In de jaren zestig verdwenen de paarden van
het boerenerf. Het merendeel ging naar de slacht.
In de nadagen van het paard was het vooral de
jonge Jan Egbert die nog in paarden handelde.
Zijn vader Egbert en oom Jacob waren intussen de
zeventig gepasseerd en hadden afstand genomen
van het bedrijf. De boerderij op de noordelijke
hoek van de Hogenkampsweg en de Meppelerstraatweg
was inmiddels ingeklemd door de nieu-
Inladen voor Italië. De
gebroeders Rivolta, met
bontkraag, paardenhandelaren
uit Milaan
aan wie meer dan 1000
paarden geleverd werden,
zijn ook aanwezig.
Eindjaren veertig.
(Collectie Dijk)
we huizen van Dieze-Oost. Toch bleef er handel in
paarden. Vooral de opkomende ruitersport deed
de animo voor paarden weer toenemen. Op
bescheiden schaal speelde Dijk daarin tot 1990 een
rol.
De stal aan de Meppelerstraatweg uit 1905 is
voor de familie Dijk verbouwd tot geriefelijke
woning. Hoog in de gevel steekt een paardenhoofd
uit de muur, met aan weerszijden de onlosmakelijk
met elkaar verbonden begrippen ‘J-Dijk’
en ‘luxe paarden’.
Een aanspanning van Reinders Oliefabrieken omstreeks 1930. Op de bok zit links
de bekende koetsier Jochem de Velde Harsenhorst. De wagen heet de Aloë en
behoorde bij de gelijknamige fabriek van Reinders. Op de wagen liggen lijnoliekoeken,
een restproduct van de olieproductie en uitstekend geschikt als veevoer.
Op de achtergrond staat de Rode Molen uit 1724, die in 1934 werd gesloopt om
plaats te maken voor de Ceintuurbaan. Rechts is nog net iets van de Passiebloem
te zien. (Collectie van Dijk)
150 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Een zeppelin boven de Zwolse binnenstad
Jeanine Otten Nadat de Zwolse Courant al dagen tevoren
over de mogelijke route van de Graf Zeppelin
boven Nederland had bericht, verscheen
op zondagmorgen 13 oktober 1929 om tien
voor half negen het luchtschip boven Zwolle. Het
was de vorige dag 12 oktober om kwart over elf
’s avonds vertrokken uit het Duitse Friedrichshafen,
waar de zeppelins gebouwd werden, met
aan boord een journalist van de Zwolse Courant.
Zijn verslag van de reis is paginagroot vier kolommen
breed te lezen in de Zwolse Courant van
maandag 14 oktober 1929.
Na een tocht over Delfzijl (6.52 uur), Groningen
(7.15 uur), Meppel, Staphorst (8.10 uur),
Zwolle (8.20 uur), Olst (8.35 uur), Deventer (8.38
uur), Apeldoorn met een ererondje en revérence
boven Paleis het Loo (8.50 uur), Den Bosch (9.50
uur), Waalhaven, Dordrecht, Rotterdam, Delft,
Den Haag, Scheveningen, Leiden, Sassenheim,
Haarlem, Amsterdam (waar boven Schiphol een
postzak werd uitgeworpen), Utrecht, Doorn, Nijmegen,
Beek (12.50 uur) en een sprookjesachtige
reis over de Rijn was de Graf Zeppelin om zeven
uur ’s avonds weer terug in Friedrichshafen. De
tocht boven Nederland had precies zes uur en tien
minuten geduurd. De belangstelling op de grond
was overweldigend. Overal dromden mensenmassa’s
samen op pleinen en markten.
In de krant van 14 oktober 1929 is een ooggetuigenverslag
opgenomen over de Graf Zeppelin
boven Zwolle. Hieronder volgt de letterlijke tekst
(in de oude spelling):
‘Zwolle, “Graf Zeppelin” boven de stad
In den vroegen Zondagmorgen
Het prachtige weer maakte het vroeg opstaan gisterochtend
niet al te moeilijk en wie omstreeks
zeven uur naar buiten wandelde zag zijn moeite
beloond door een kostelijk uitzicht over de velden
in morgennevels onder de blauwe lucht. De meeste
stadsgenooten verwachtten het luchtschip nog
lang niet, ofschoon het vertrek op een vervroegd
uur hen had kunnen waarschuwen. De verwachting
dat het om negen uur zou komen, was gebaseerd
op het eerst aangekondigde vertrek
omstreeks half twaalf. Maar Zaterdagavond werd
nog door den omroep bericht, dat het luchtschip
om kwart voor elf was vertrokken en zoo kon het
ook zooveel eerder hier zijn.
Berichten omtrent den loop der reis bleven uit
en eerst omstreeks acht uur werd hier en daar verteld,
dat de “Graf Zeppelin” te Steenwijk was
gezien. Toen hoorden wij sinds eenigen tijd al
waar wij stonden een ver verwijderd dof gebrom,
dat uit het Noorden scheen te komen.
In zicht
Opeens wees iemand een blanke ronde vlek aan,
als een wolkje met een kern, die zichtbaar werd
boven de verre gebouwen en boomen, en weldra
was er geen twijfel meer aan, het was het naderende
luchtschip. Het bleek te komen uit de richting
van Meppel en Zuidwaarts te koersen, werd grooter
en duidelijker, totdat het eenigszins van richting
veranderde en meer Westwaarts stevende. De
scheepswand blonk helder in het zonlicht, de
voorsteven schitterde als metaal, de gondels werden
zichtbaar.
In allerijl waarschuwden nu de uitkijkers hun
thuisgebleven huisgenooten en grappige tooneeltjes
speelden zich af op balcons en in tuinen, waar
velen zich nu kwamen vertoonen in nachtgewaad,
aangevuld met haastig aangetrokken jassen enz.
Anderen vonden geen gelegenheid meer om zich
te kleeden en bleven uit bed kijken als dit mogelijk
was.
Zoo kwam het, dat op de straten en buitenwegen
weinig mensen bijeen waren, maar dat het
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 151
luchtschip toch door iedereen is gezien. Het voer
hoog, statig nader, naar het scheen op halve
kracht. Tenminste was het motorgebrom niet
sterk en de vaart betrekkelijk gering.
Boven Zwolle
Na zijn koers gewijzigd te hebben, is de “Graf Zeppelin”
dwars over de stad gekomen, zeker op een
paar honderd meter hoogte, van Oost naar West,
over het Noordelijk deel, ongeveer boven de
Thorbeckegracht langs. Het was toen ongeveer
kwart na acht. Hij voer vrij ver Noordelijk langs de
Peperbus, waar de vlag was uitgestoken, over de
nieuwe stadswijk in het Westen [Schildersbuurt],
iets ten Noorden daarvan, boog daarna weer om
naar het Zuiden, werd boven het Engelsche werk
gezien en voer zeer snel langs de IJssel, ver links
van het torentje van Hasselt zuidwaarts.
Het is een onvergetelijk gezicht geweest, zooals
het gevaarte rustig en met kalme vaart voorbijging,
blinkend grijs, de motorgondels en de kajuit
met groote ramen. Het was niet mogelijk menschen
op te merken. Wel werd beneden hangend
de Duitsche handelsvlag zwart wit rood gezien en
duidelijk was in roode letters de naam Graf Zeppelin
te lezen, evenals in zwart de letters en het
nummer van het luchtschip. Op het oogenblik,
dat het passeerde, begonnen de locomotieven op
het emplacement de begroeting met de stoomfluit,
welke aan boord ook gehoord is, zooals men
elders in dit nummer kan lezen. Overal zag men
kijkers met foto-toestellen in de weer en menige
mooie opname werd gemaakt.
Zoo langzaam voer het grootsche luchtvaartuig,
dat velen trachtten mee te loopen om het te
zien verder gaan. Eenmaal over de Willemsvaart
echter ontwikkelde het dadelijk weer een groote
snelheid, zoodat men het nog alleen kon zien verdwijnen
aan den Zuidelijken hemel, waar het nog
lang zichtbaar bleef.
Natuurlijk was het luchtschip het gesprek van
den heelen verderen dag. “Heb je hem gezien?”
was de inleiding van elk gesprek en ieder had hem
nog weer mooier gezien dan de vorige. Daarover
echter is wel iedereen het eens, dat alles heeft meegewerkt
om ons dezen Zondagmorgen iets onvergetelijks
te doen zien.’
De Zwolse Courant wordt bewaard in het Historisch
Centrum Overijssel. Het oudste exemplaar
dateert uit 1791. Om de kranten tegen schade door
raadplegen te beschermen, zijn ze op microfilm gezet.
Iedereen kan gratis in het Historisch Centrum
Overijssel de kranten op een speciale reader-printer
lezen. Een fotokopie van een pagina kost € 0.57.
Het Historisch Centrum Overijssel is gevestigd aan
de Eikenstraat 20 te Zwolle. De toegang is gratis.
Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag 9-17 uur.
Tel. 038 4266300, e-mail: info@hcov.nl, website:
http://www.historischcentrumoverijssel.nl
Zondagmorgen 13 oktober
1929 8.20 uur;
ondanks het vroege tijdstip
zijn vele Zwollenaren
op de Grote Markt
ooggetuige van de zeppelin
boven de stad.
(Foto SMZ)
152 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
De Hottinger-kaart van Zwolle en omgeving
(1783)
Herman Versfeit Ruim tweehonderd jaar geleden hebben militaire
ingenieurs de streek rond Zwolle en
andere delen van Overijssel in kaart
gebracht. De door hen vervaardigde kaarten, die
lang verborgen hebben gelegen in de voor buitenstaanders
niet toegankelijke militaire archieven,
zijn in vrijwel alle gevallen de oudste betrouwbare
en gedetailleerde kaarten van het gekarteerde
gebied. Zij maken deel uit van de ‘Atlas Topographique
van het frontier des IJssels, Wedde en Westerwoldingerland’.
Deze als de ‘Hottinger-atlas’
bekend staande verzameling van 112 handschriftkaarten
van Noord- en Oost-Nederland, vervaardigd
tussen 1773 en 1792, berust in het Nationaal
Archief te Den Haag. Van deze kaartenserie hebben
64 geheel of gedeeltelijk betrekking op Overijssel.
Een van de kaarten geeft een fraai beeld van
Zwolle en omgeving, in het jaar 1783. In dit artikel
zal het ontstaan van de Overijsselse kaarten worden
beschreven. De kaarten uit de Hottinger-atlas
zullen in juni 2003 door de Drentse Historische
Vereniging als atlas worden uitgegeven.1
Militaire kartografie
Veel van de kaarten die in het verleden van ons
land zijn vervaardigd hebben een militaire achtergrond.
Voor de legerleiding is door de eeuwen
heen een goede kennis van het gebied waarop de
strijd zich zou kunnen afspelen van groot belang
geweest. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-
1648) en de tijd daarna waren de krijgshandelingen
voornamelijk gericht op het veroveren van
vijandelijke en de verdediging van eigen vestingsteden
en schansen. Eenmaal in het bezit van dergelijke
versterkingen viel het omliggende gebied
welhaast automatisch toe aan de bezitter van de
vesting. In die tijd was er dan ook vooral behoefte
aan stadsplattegronden en tekeningen van schansen.
In de loop der tijd verschoven de krijgshandelingen
echter steeds meer in de richting van een
strijd tussen grote legereenheden te velde. Begin
negentiende eeuw, ten tijde van de Napoleontische
oorlogen, zouden dit soort veldslagen de
uitslag van de oorlogvoering zelfs vrijwel geheel
gaan bepalen. Door deze veranderingen ontstond
er bij de militairen een toenemende behoefte aan
gedetailleerde topografische terreinkaarten. In
ons land betrof dat vooral kaarten van de gebieden
die voor de verdediging van belang waren. Een
aanzienlijk deel van het grondgebied van de Republiek
werd omsloten door natuurlijke barrières,
die voor een vijandelijk leger een flinke belemmering
vormden. Van noord naar zuidwest waren
dat de moerassen in het oosten van Groningen en
Drenthe, die langs de zuidgrens van Drenthe, de
IJssel, Maas, Rijn en Waal en de Zeeuwse wateren.
Een relatief groot deel van de militaire topografische
kaarten die in het verleden werden vervaardigd
hebben daardoor op die gebieden betrekking.
Ook andere grensgebieden, zoals het oosten
van Overijssel en Gelderland, waren als mogelijk
strijdtoneel van militair belang en werden dus
gekarteerd.
De kartering van de rivieren
Zoals hiervoor genoemd, hebben de IJssel en
delen van de Rijn en de Waal vroeger een belangrijke
rol gespeeld in de verdediging van ons land
tegen aanvallen vanuit het oosten. Betrouwbare
kaarten waren voor de legerleiding dan ook van
groot belang. In juli 1773 gaf stadhouder Willem V
luitenant ingenieur Herman van Hooff opdracht
om ‘Eene Kaarte te formeeren van het terrein tusschen
Nijmegen, de Rivier de Whaal op, en de Rijn
af, over Arnhem, langs den IJssel, over Doesburg,
Zutphen, Deventer, Zwolle en Campen, tot aan
Zwarte-Sluis, met de situatie daar annex, bijzonZWOLS
HISTORISCH TIJDSCHRIFT 153
derlijk de gefortificeerde Steeden en Forten, Rivieren,
Watergangen, Dijken en Sluijzen’.2
Van Hooff is ruim vijfjaar met het opmeten en
tekenen van de kaarten bezig geweest. Het gebied
dat hij karteerde bestond uit de rivieren en een
strook land aan weerszijden ervan. De breedte van
die strook wisselde, meestal bedroeg hij ongeveer
één uur gaans, zo’n vijf kilometer dus. In februari
1779 kon hij het resultaat van zijn arbeid, een kaart
met een omvang van maar liefst 630 x 270 centimeter,
aan de Raad van State toezenden. Drie jaar
later was ook het nette exemplaar van de kaart
gereed. Hij tekende dit met hulp van de extraordinaris
ingenieurs M.A. Snoeck en J.A. van Kesteren.
Op 26 februari 1782 overhandigde hij deze
‘Caart van een gedeelte der Whaalstroom, gedeelte
van de rivier den Rhijn en den geheelen IJsselstroom
met de situatie daar annex’ aan de Raad
van State. Zowel deze nette kaart als de eerder
genoemde brouillonkaart bevinden zich nu in het
Nationaal Archief.3
Zijn werk moet in de smaak gevallen zijn, want
de Raad gaf hem direct na ontvangst van de nette
kaart opdracht nog een tweede exemplaar te vervaardigen.
Ditmaal moesten de bladen een dusdanig
formaat hebben dat zij in een atlas konden
worden opgenomen. Zij moesten daar echter ook
weer uitgenomen kunnen worden om ze desgewenst
aaneen te kunnen voegen. Dit exemplaar
was al in oktober 1783 gereed.
De kartering van Salland
Het gebied ten oosten van de IJssel is in de loop
der eeuwen herhaaldelijk het toneel van strijd
geweest. Veel meer dan het westen van ons land
heeft het in het verleden geleden onder invallen
van vijandelijke legers, van belegeringen van vestingsteden
en van verwoestingen op het platteland.
Tijdens de Tachtigjarige Oorlog heeft Holland
alleen in de beginperiode te maken gehad
met Spaanse invallen. In Oost-Nederland daarentegen,
is tijdens deze oorlog tot eind twintiger
jaren van de zeventiende eeuw gevochten. Later in
die eeuw heeft het gebied ook nog twee Munsterse
en een Franse inval te verduren gehad. Voor de
verdediging van de Republiek hadden deze delen
van Overijssel en Gelderland een grote strategi-
Het in Oost-Nederland gekarteerde gebied is op dit kaartje met lichtgrijs aangegeven.
De rechte lijnen markeren de uiterste grens van de kaartbladen. De militaire
ingenieurs vervaardigden tussen 1773 en 1787 in totaal go kaarten, alle op
een schaal van honderd roeden op een Rijnlandse duim (1:14.400). De niet
gekarteerde stroken langs de Duitse grens werden in 1812 alsnog door Franse
militaire ingenieurs in kaart gebracht.
sche waarde. Betrouwbare kaarten van het gebied
waren voor de legerleiding dan ook van groot
belang.4
De Raad van State gaf daarom in 1785 de ervaren
ingenieur J.F. Wollant opdracht Salland en de
154 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Detail van de kaart met
Zwolle en omgeving. In
de nieuwe atlas zullen
de kaarten in kleur
opgenomen worden,
wat de details beter tot
hun recht doet komen.
Voor ‘ons gevoel’ moet
de kaart een kwartslag
gedraaid worden,
omdat het noorden
links ligt in plaats van
boven.
Graafschap in kaart te brengen. Hij moest zijn
kaarten op de door Van Hooff vervaardigde
rivierkaarten laten aansluiten. Na een jaar alleen
aan het werk te zijn geweest kreeg hij versterking.
In maart 1786 werd extraordinaris ingenieur M.A.
Snoeck bij de werkzaamheden ingeschakeld en in
het voorjaar 1787 kwam ook extraordinaris ingenieur
H.J. van der Wijck de gelederen versterken.5
Zonder problemen verliepen de terreinopnames
niet. De ingenieurs werden door de inwoners
van de streken waar zij hun werkzaamheden
moesten verrichten soms zeer onvriendelijk bejegend.
Zo schreef Wollant in september 1786 dat
hij: ’te platten lande door de bewoonders op eene
verregaand licentieuse wijse in deselve quartieren
gemaltraiteert werd’. Ondanks deze moeilijkheden
kon Wollant de gereedgekomen kaarten in
oktober 1787 bij de Raad inleveren. Tezamen bestreken
zij de provincie Overijssel (met uitzondering
van Noordwest-Overijssel en Twente) en, op
enkele stroken langs de Duitse grens na, de gehele
Graafschap Zutphen. Ook de door Van Hooff c.s.
vervaardigde rivierkaarten maakten er deel van
uit. Deze waren, zoals in een voorgaand hoofdstuk
beschreven, tijdens de kartering van de rivieren
tussen 1773 en 1783 niet vol getekend. In de volgende
karteringsfase werden de wit gebleven delen
van de kaarten alsnog ingevuld. De door het drietal
vervaardigde kaarten maken nu deel uit van de
Hottinger atlas in het Nationaal Archief te Den
Haag. Wel werden de 25 kaarten wegens het
onhandig grote formaat – een van de kaarten had
bijvoorbeeld een afmeting van 90 bij 180 cm – in
een later stadium in 74 kleinere opgedeeld.6
In een volgende karteringsfase werden ook van
Twente, Zuidoost-Drenthe en Westerwolde kaarten
vervaardigd. Dat gebeurde onder leiding van
de van oorsprong Zwitserse kapitein ingenieur
J.H. Hottinger, aan wie de kaartenverzameling
zijn naam ontleend. De niet gekarteerde stroken
langs de Duitse grens in het oosten en zuiden van
de Graafschap en Twente werden in 1812 alsnog
door Franse en Nederlandse militaire ingenieurs
onder leiding van chef d’escadron d’Epailly in
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 155
kaart gebracht. De acht door hen op een schaal
van 1:20.000 vervaardigde kaarten berusten in het
militaire archief te Vincennes. In het Rijksarchief
in Gelderland zijn foto’s van deze kaarten aanwezig.
7
De kaart van Zwolle
Weliswaar woonden de inwoners van Zwolle aan
het eind van de achttiende eeuw nog grotendeels
binnen de wallen, maar daarbuiten begon naar het
noord- en zuidoosten toch al bebouwing te ontstaan.
Die bebouwing is op de kaart huis voor huis
te herkennen. In de stad zelf is de bebouwing gegeneraliseerd,
maar het nu nog vrijwel geheel
bestaande stratenpatroon is goed zichtbaar. Anno
2002 is Zwolle enorm gegroeid, onder andere tot
aan de op de kaart getoonde plaatsen Berkum en
Zalné. Nabij de stad lagen de met arcering aangegeven
essen, waarop de landbouw werd bedreven
en daarbuiten strekten de hooi- en graslanden
zich over grote afstanden uit.
Opvallend op de kaart zijn de vele buitenplaatsen
in de omgeving van de stad. Ten zuidoosten is
bijvoorbeeld het aan de weg naar Almelo gelegen
Boschwijk te zien, vanaf 1783 de woning van de
dichter Rhijnvis Feith. Tot zijn dood in 1824
gebruikte hij dit buiten als zomerverblijf. Ook de
andere buitens stelden welgestelde inwoners van
Zwolle in staat de drukte en warmte van de
zomerse stad te ontvluchten om op het platteland
verkoeling te zoeken.
De atlas
In de door de Drentse Historische Vereniging uit
te geven atlas zullen alle kaarten van de Hottingeratlas
van Noord en Oost-Nederland worden opgenomen.
In totaal bestrijken deze kaarten Salland,
Twente, de Graafschap, de streek rond Arnhem en
Nijmegen, Zuidoost-Drenthe en Westerwolde.
Ook de zes tussen 1792 en 1794 door Hottinger
c.s. vervaardigde kaarten van de omgeving van de
stad Groningen zullen worden opgenomen.
De oorspronkelijke kaarten zijn alle op een
schaal van honderd roeden op een Rijnlandse
duim (1:14.400) getekend. In de uit te geven atlas
zullen zij op een kleinere schaal worden afgebeeld.
De details zullen echter goed herkenbaar blijven.
De atlas, die een formaat krijgt van 33,5 x 24 cm,
zal in kleurendruk worden uitgevoerd. Juist het
kleurgebruik op de kaarten maakt details, zoals
bijvoorbeeld de bebouwing, goed zichtbaar. Het
kaartgedeelte zal worden voorafgegaan door een
uitgebreide historische inleiding, waarin van elk
van de gekarteerde gebieden een beschrijving zal
worden gegeven van het militaire belang ervan en
van de wijze waarop de kaarten tot stand kwamen.
Naschrift
Het initiatief van de Drentse Historische Vereniging
verdient alle lof. De kaarten zullen door deze uitgave
voor een groot publiek toegankelijk zijn. Hoewel Zwolle
met haar omgeving maar een klein deel in deze uitgave
beslaat, is zij vanwege de precieze en fraaie weergave van
belang.
De atlas kan besteld worden bij de Drentse Historische
Vereniging, Postbus 243,9400 AE Assen. Tot juni 2003
bedraagt de voor intekenprijs € 40 (excl. verzendkosten).
Een briefje of een e-mail naar dhv@dhvdrenthe.
info met vermelding van ‘Bestelling Hottingeratlas’
is voldoende. U krijgt de atlas dan eind juni, begin
juli met een acceptgiro voor de betaling toegezonden.
Noten
1. Nationaal Archief (NA), Geniearchief, OSK IJ 11, W
17, OSPV G 41. In het Nationaal Archief wordt onder
nummer IJ lla ook een verkleinde versie van de
kaarten, op een schaal van 1:44.600, bewaard.
2. Scholten, F.W.J., Militair topografische kaarten en
stadsplattegronden van Nederland 1579-1795, Alphen
aan de Rijn 1989,115; NA, Geniearchief, Memoriën
4.OMM, inv.nr. 202, IJ 41, bijlage; NA,
RvSt, inv.nr. 329, resolutie 31.8.1773.
3. Scholten, 115,116; NA, RvSt, inv.nr. 341, resolutie
3.9.1779; inv.nr. 345 resolutie 29.11.1781; inv.nr.
346, resoluties 6.2.1782, 26.2.1782; Geniearchief,
Memoriën 4.OMM, inv.nr. 202, IJ 41. De brouillon
en de nette kaart worden onder nummer 4 OSK IJ
10 c en 4 OSK IJ 10 in het Nationaal Archief bewaard.
4. Meij, PJ. e.a., Geschiedenis van Gelderland 1492-
1795, Boek II, Zutphen 1975,109,131.
5. NA, RvSt, inv.nr 358, resoluties 28.3.1786,5.4.1786,
Scholten, 118,119.
6. NA, RvSt, inv.nr. 1146, ingekomen stukken,
31.10.1786; Scholten 119.
7. Zie ook: Versfeit, H.J., De Franse kaarten van
Drenthe en de noordelijke kust, Groningen 2001,36.
156 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Thomas a Kempis
Ton Hendrikman
Thomas van Kempen
op de Agnietenberg bij
Zwolle. Schilderij op
doek, anoniem, vermoedelijk
zeventiende eeuw.
(Collectie Onze Lieve
Vrouwebasiliek). Een
vrijwel identiek schilderij
hangt in het Stedelijk
Museum Zwolle.
Door een bijzondere samenloop van
gebeurtenissen stond het jaar 2001 in het
teken van Thomas a Kempis (of van Kempen).
Aan het begin van dat jaar vond er een fusie
plaats tussen de Zwolse rooms-katholieke
parochies (met uitzondering van de Dominicanenkerk
of, officieel, het Rectoraat Thomas van
Aquino) die verder gingen onder de koepelnaam
Parochie Thomas a Kempis. De Zwolse beeldhouwer
Torn Waterreus kreeg de opdracht een nieuw
beeld van Thomas a Kempis te vervaardigen ter
vervanging van het oude verweerde beeld uit 1904,
mede in verband met het toen op handen zijnde
eeuwfeest van Dominicanenkerk en -klooster in
het jaar 2002. Kunstenaar Jan Snoeck kreeg van de
gemeente Zwolle de opdracht, gebaseerd op en
geïnspireerd door de nagelaten werken van Thomas,
een werkstuk te maken voor de Thomas a
Kempiszaal in het oude stadhuis. De componist
en oud-directeur van het Conservatorium Zwolle,
Jacques Reuland, liet zich onder meer inspireren
door het geestelijk erfgoed van Thomas en componeerde
een klein oratorium onder de titel
Thomas a Kempis in Monte Sanctae Agnetis. In het
najaar van 2001 maakte de KRO-televisie een programma
over Thomas a Kempis in de reeks MystiZWOLS
HISTORISCH TIJDSCHRIFT 157
ci van Hadewijch tot Hillesum. Bij Ten Have/Agora
verscheen de vierde uitgave van De navolging
van Christus in de vertaling van Gerard Wijdeveld.
En tenslotte werden er in het jaar 2001 initiatieven
genomen voor een tentoonstelling in het Stedelijk
Museum Zwolle over Thomas a Kempis. Deze
tentoonstelling is inmiddels gerealiseerd in
samenwerking met het Stadtische Kramermuseum
in Kempen. De opening vond plaats op
9 november 2002 en de tentoonstelling zal nog te
bezichtigen zijn tot 12 januari 2003.
Al met al aanleiding genoeg in te gaan op de
persoon van Thomas a Kempis, zijn plaats binnen
de Moderne Devotie, de beweging van Geert Grote
(1340-1384) uit Deventer, en op de geestelijke
nalatenschap van deze beweging, waarvan Thomas
tot de belangrijkste vertegenwoordigers mag
worden gerekend.
De beginjaren
Thomas Hemerken of Hamerken werd in 1379 of
in 1380 in het – tegenwoordig in Duitsland gelegen
– stadje Kempen geboren. Kempen behoorde tot
het aartsbisdom Keulen, waaronder toen ook een
groot deel van de noordelijke Nederlanden ressorteerde.
De vader van Thomas was een ambachtsman,
vermoedelijk zilversmid, getuige het hamer –
tje dat hij in het familiewapen voerde. Thomas
had nog een vijftien jaar oudere broer, Johannes.
Deze Johannes behoorde tot de kloosterlingen van
het eerste uur van het Mariaklooster in Windesheim;
hij was in 1387 betrokken bij de stichting
ervan. Evenals zijn broer voelde Thomas Hemerken
zich aangesproken door de roep die van de
religieuze en kerkelijke vernieuwingsbeweging
van Geert Grote uitging en die reeds een grote
bekendheid had gekregen binnen het bisdom
Utrecht waarvan Zwolle en Deventer de regionale
uitstralingscentra waren. De Moderne Devotie
verzette zich tegen het toenemend geestelijk verval
in kerk en maatschappij. Het kerkelijk gezag van
de paus was ernstig aangetast door het Westers
Schisma (1378-1417). Twee pausen resideerden er
toen; één in Avignon, de andere in Rome. In alle
geledingen van de kerkelijke hiërarchie was het
verwerven van betaalde ambten en carrièremakerij
als een sluipende ziekte doorgedrongen. In de
samenleving stond materieel gewin hoger aangeschreven
dan het gedrag van een innerlijk evenwichtig
levend mens. Het kon niet uitblijven dat
dit gevolgen had voor de kwaliteit van het geestelijk
leven en het daaruit voortvloeiend gedrag. De
Moderne Devotie stond ten opzichte van deze
misstanden een mentaliteitsverandering voor. In
het bijzonder richtte zij zich op jonge mensen;
scholieren, schoolgaand aan de verschillende
Latijnse stads- en kapittelscholen waarvan diverse
door onderwijshervormingen die nieuwe levenshouding
uitdroegen. De stadsschool van Zwolle
onder leiding van de onderwijshervormer magister
Johan Cele (ca. 1340-1417) en de kapittelschool
van Sint-Lebuïnus te Deventer onder leiding van
Willem Vreden waren toonaangevend in Thomas’
tijd.
Zo trok in 1392 de twaalfjarige scholier Thomas
vanuit Kempen naar het klooster Windesheim.
Zijn broer stuurde hem terug naar Deventer
met een aanbevelingsbrief voor Florens Rade-
Thomas a Kempis.
Fragment uit de houtsnede
‘St. Augustinus,
vader der reguliere
kanunniken en leraar’.
Anoniem, ca 1480.
Staatsmuseum voor
Kunst, Kopenhagen.
158 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Thomas a Kempis, foto
van het oorspronkelijke
vijftiende-eeuwse schilderij
dat zich in Keulen
bevond en in 1942 verloren
is gegaan. Het schilderij
werd toegeschreven
aan de Zwolse schilderJohan
van den
Mynnesten (1435? –
1504).(Collectie SMZ)
wijns, een van Geert Grote’s goede vrienden. In
Deventer werd Thomas opgenomen in het convict
(kosthuis) voor arme scholieren (domus pauperum)
onder de hoede van heer Florens, die als
Thomas’ mentor optrad. Florens Radewijns was
ook de stichter van het eerste fraterhuis in Deventer,
waar de grondslag werd gelegd voor de latere
huizen van de Broeders van het Gemene (gemeenschappelijke)
Leven. Het betrof een gemeenschap
van leken, die geen kloostergeloften aflegden,
maar gehoorzaamheid beloofden aan de rector
van het huis en met elkaar wilden leven volgens
het ideaal van de vroege kerk.
Intrede in het klooster op de Agnietenberg
In 1399, na zijn schoolloopbaan te hebben beëindigd,
keerde Thomas naar Windesheim terug.
Vandaaruit trok hij verder naar Zwolle. Vermoe-
VROMAS AKEMPISl
delijk volgde hij nog enkele lessen aan de beroemde
Latijnse school van meester Cele en kerkte hij
in de Onze Lieve Vrouwekapel aan de Ossenmarkt,
waarvan de eerste bouwfase net was voltooid.
Naar gebruik van die tijd en om geld voor
de bouw te genereren, was aan het bidden in de
druk bezochte kapel een aflaat verbonden. Zo trad
ook Thomas hier in de voetsporen van de vele pelgrims
want De Onze Lieve Vrouwekapel was toen
ook een bedevaartskerk, mede toegewijd aan de
pestheilige Antonius Abt. In hetzelfde jaar, hij was
toen 18 of 19, meldde Thomas van Kempen zich
aan de kloosterpoort van het Agnietenklooster op
de Nemelerberg vlak bij de Vecht, waar naar het
Deventer voorbeeld in 1386 vanuit de Praubstraat
een fraterhuis was gesticht en onder de schutse
gesteld van Sint-Agnes. Thomas ontmoette hier
voor de tweede keer zijn broer. Het broederhuis
werd namelijk in 1398 omgevormd tot een klooster
van Reguliere kanunniken van Windesheim volgens
de regel van Augustinus en behoorde tot de
kloosterfederatie het Kapittel van Windesheim.
Tot eerste prior werd benoemd Johannes van
Kempen. Dit klooster zou Thomas, behoudens
twee onderbrekingen, niet meer verlaten. De eerste
keer in 1402 om samen met zijn broer de nalatenschap
van zijn ouders te regelen in Kempen en
de tweede keer gedurende een conflict rond de
Utrechtse bisschopsbenoeming, toen de communiteit
moest uitwijken naar Ludingakerke bij Franeker
(1429-1432).
Schrijf- en vormingswerk
Na een noviciaatsperiode van zeven jaar deed
Thomas in 1406 zijn eeuwige professie, maar het
duurde nog tot 1413 of 1414 voordat hij zich tot
priester liet wijden. Waarom hij met dat besluit zo
lang heeft getalmd, is onbekend. In 1425 werd
Thomas benoemd tot subprior. Dat hield onder
meer in dat hij de taak van novicenmeester uitvoerde.
Dit was hem op het lijf geschreven. Thomas
heeft een belangrijke rol gespeeld bij de opleiding
en vorming van jonge kloosterlingen. In die
tijd schreef hij talloze geestelijke tractaten (opstellen),
die met die novicenmeesterstaak samenhingen.
Alles in het Latijn, naar het gebruik van die
tijd. Latijn was immers de universele taal van kerk
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 159
en wetenschap. Intussen was Thomas ook begonnen
met het verzamelen van uitspraken en kernachtige
bijbelspreuken, die in kringen van de
Moderne Devotie opgeld deden; zij noemden dit
het geestelijk notitieboekje otRapiarium. Hiermee
legde Thomas vanaf 1420 de basis voor het al tijdens
zijn leven beroemd geworden boek De Imitatione
Christi (Over de Navolging van Christus).
Twintig jaar lang voegde Thomas aan deze tractaten
verbindende teksten toe, herschreef en redigeerde
ze. Hij structureerde de tekst in uiteindelijk
vier ‘boeken’, die samen de Navolging vormen. Al
tijdens zijn leven werden diverse redacties gekopieerd,
verspreid en gelezen binnen en buiten de
kringen van de Moderne Devoten. Vandaar dat er
verschillende redactionele versies bekend zijn. In
1441 sloot Thomas dat project af. De definitieve
handgeschreven redactie, voorzien van het jaartal
1441 en van zijn naam, bevindt zich in de Koninklijke
Bibliotheek in Brussel.
Tot op de dag van vandaag blijkt dit boek een
bron van grote geestelijke en mystieke rijkdom te
zijn met veel praktische wenken voor de opbouw
van een persoonlijk geestelijk leven. De populariteit
van de Navolging blijkt ook uit de vroege vertalingen
die er bekend zijn in diverse toenmalige
landstalen. Zo is er al een Middelnederlandse vertaling
bekend uit omstreeks 1440, een Middelengelse
vertaling uit circa 1475 en een Middelfranse
uit rond 1490, afgezien nog van de vele drukken
die vanaf het derde kwart van de vijftiende eeuw
verschijnen.
In de periode tussen 1427 en 1439 kopieerde
Thomas van Kempen ook de gehele bijbel in vijf
delen. Dit op de Agnietenberg tot stand gekomen
en door enkele medebroeders rijk geïllustreerde
werk is te bewonderen in de Hessische Hochschul-
& Landesbibliothek in Darmstadt. Een
ander belangrijk werk is de kroniek van het Agnesklooster.
Op de hoge leeftijd van 84 jaar begon
Thomas op aandringen van zijn medebroeders
aan dit karwei. Hij heeft de geschiedenis van het
huis tot aan zijn dood in 1471 bijgehouden. Hij
beschreef daarin de periode van 1386 tot 1471. Veel
heeft hij dus nog kunnen optekenen uit mondelinge
overleveringen. Een onbekend gebleven
medebroeder zette de geschiedschrijving nog
/ // 9 7 nocoa/Ccrcff . /
J
1
Irmvrls u/er.
Qoro. Nild<$n 1 ik/oosécrhof vopcfrnv'//5o(?/ï //*> C7ÊöoScCWnC-
Kyvi>SGancr
Van neé ~^Qntelen —
V) /’T) , nair,r/m)
•jfenrtcoS fèvh
JfoA. Ommen
(yer. Coriiiasn
yenr. QicxKer
4Jenf. Vjilhalmi
f L “7 V^
1
•J^rJi
i
3aet-/srt£
£afiiéée/-
2 aal
CC/ 6t~/or-
Grafplaats van Thomas van Kempen in de oostelijke kruisgang van het Sint-
Agnesklooster, zoals beschreven in de Agnietenbergkroniek. Reconstructie door
Paul Rademaker, 1999. (Uit: Een klooster ontsloten. De kroniek van Sint-Agnietenberg
bij Zwolle, p. ji)
i6o ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Het door de kunstenaar
F. W. Mengelberg ontworpen
monument voor
Thomas a Kempis in de
oude Sint Michaëlkerk
aan de Roggenstraat.
Het monument was 8
meter hoog en werd in
1897 onthuld. Onderin
bevond zich de schrijn
met het gebeente van
Thomas. Op de zwart
marmeren onderbouw
stond, in het Latijn:
‘Ter ere, niet ter herinneringvan
Thomas a
Kempis, wiens naam
langer blijft dan elk
monument’. Profetische
woorden, want het
monument werd bij de
sloop van de kerk in
1965 evenmin gespaard.
Op de tentoonstelling in
het SMZ is een reconstructie
gemaakt met de
brokstukken die men
her en der heeft kunnen
traceren. (Uit: Ach Lieve
Tijd, deel 9)
voort tot 1477. De oudst bekende vertaling in het
Nederlands van de in het Latijn geschreven
Chronicon Canonicorum Regularium Montis SanctaeAgnetis
door Johannes Kattenbelt verscheen in
1718. Johannes Kattenbelt was een neef van
Arnold(us) Waeyer, die in de schuilkerkentijd veel
betekend heeft voor de zielzorg onder de Zwolse
katholieken.
Bij zijn dood liet Thomas van Kempen een
omvangrijk oeuvre na. De rector van het Gymnasium
Thomaeum in Kempen, Michael Josephus
Pohl, verzorgde tussen 1902 en 1922 een zevendelige
uitgave van het verzameld werk van Thomas,
de Opera Omnia. Ter gelegenheid van het eeuwfeest
van het eerste deel in de reeks is in het Duitse
Kempen dat feit dit jaar met een internationaal
congres gevierd.
Na Thomas’ dood
Toen Thomas van Kempen op 25 juli 1471, de
feestdag van Sint-Jacobus, in het klooster op de
Agnietenberg ’s avonds na de completen overleed,
werd hij begraven in het oostelijk deel van de
trans, die deel uitmaakte van de kruisgang. In een
bescheiden hoekje in de directe nabijheid van een
van de steunberen van de kloosterkerk werd Thomas’
lichaam bijgezet. Later zal deze informatie
van groot belang blijken te zijn voor het vinden
van Thomas’ stoffelijke resten twee eeuwen na zijn
dood. Het Sint-Agnesklooster op een uur gaans
van de binnenstad was toen vrijwel verdwenen, al
moeten er toen nog muurresten in het terrein op
Bergklooster zichtbaar geweest zijn.
De zestiende eeuw was een tijdperk van grote
onrust. De conflicten met de hertog van Gelder en
later de godsdiensttwisten en de daaruit voortvloeiende
Tachtigjarige Oorlog hadden een verwoestende
uitwerking op het Agnietenklooster. In
1561, nog geen honderd jaar na Thomas overlijden,
werd het klooster opgeheven. Tien jaar later
werd de kloosterbibliotheek verkocht en raakten
de kostbare boeken verstrooid. Enkele gebouwen
werden afgebroken en het overig deel verkocht
aan de zusters Augustinessen van het Zwolse
klooster ‘Op die Maet’, die er hun intrek namen.
Vanaf 1575 nam allerhande krijgsvolk bezit van het
strategisch gelegen gebouwencomplex nabij de
Vecht. In 1580 kreeg het Zwolse stadsbestuur, dat
toen de kant van de reformatie had gekozen, de
goederen van het Agnietenklooster definitief in
handen. Een jaar later besloten schepenen en
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
raden het klooster af te breken. Met het vrijgekomen
materiaal werden ondermeer de vestingwerken
aangelegd. De openbare uitoefening van de
katholieke eredienst werd verboden en de tijd van
de schuilkerken brak aan.
Reliekschrijn
In 1672, in de geschiedenis bekend als het ‘Rampjaar’,
bezetten troepen van de bisschoppen van
Munster en Keulen ondermeer Zwolle. Deze
bezetting zou twee jaren duren. In de middeleeuwen
viel ons land kerkelijk bijna in zijn geheel
onder het bisdom Utrecht dat op zijn beurt weer
deel uitmaakte van het aartsbisdom Keulen. Er
bestonden dus oude historische banden met deze
streek. De Keulse keurvorst en kardinaal-aartsbisschop
Maximiliaan Hendrik Ernst van Beieren liet
de boven al eerder genoemde Arnold Waeyer,
priester in de schuilkerkentijd van de statie in de
Spiegelsteeg en goed bekend met de kloosterkroniek,
de plek aanwijzen op Bergklooster waar
Thomas van Kempen begraven was. Aanvankelijk
had de Keulse bisschop de bedoeling de stoffelijke
resten van Thomas als relikwieën na