
Zwols Historisch Tijdschrift
Jan ter Pelkwijk
een ‘merkwaardige’
kindervriend
33e jaargang 2016 nummer 4 – 8,50 euro
ZHT4 2016.indd 1 11-1-2017 13:39:53
Suikerhistorie
Lunchroom restaurant Backers
Luttekestraat 48
In december 1930 kreeg L. Backers van B en W van Zwolle
vergunning voor de verkoop van zwak alcoholische dranken voor de ‘benedenvoorlocaliteit’ van Luttekestraat 48.
Leendert (roepnaam Leen) Backers (geb. 1903) stamde uit
een zeer muzikale Zwolse familie. Zijn vader Petrus Backers
had een sigarenfabriekje op het Eiland. Daarnaast was hij
dansmeester. De vijf zonen van Petrus Backers – onder wie
Chris Backers, allround musicus met een sigarenzaak in de
Roggenstraat – vormden samen een bandje waarin Leen
drumde.
Het pand Luttekestraat 48 was lang en smal. Het kwam
uit in de Van Hattumstraat waar de keuken was en de vrouw
van Leen de scepter zwaaide. Leen stond achter de toog en
zorgde voor de gezellige praat. Het echtpaar woonde boven
de zaak.
Op het suikerzakje ontbreekt het huisnummer in de
Luttekestraat. De vermelding ‘bij de stoplichten’ was voor
elke Zwollenaar destijds voldoende, want de eerste – en
lange tijd de enige – verkeerslichten in de stad werden eind
1938 op het drukke kruispunt Kamperstraat-LuttekestraatBlijmarkt geïnstalleerd. Al het doorgaande verkeer ging
toen nog door de stad.
Het was een gezellige gelegenheid. Er werd gekletst,
geouwehoerd, een kaartje gelegd en biljart gespeeld.
En ’s avonds schonk Leen ook wel eens een neutje onder de
toonbank. De stemming kwam er dan pas goed in.
Leen hing zijn horeca-jas in 1973 aan de wilgen. Het
pand werd aangetrokken bij de geweermakers- en jachtartikelenzaak van de fa. H.J. Bremer, die al eigenaar was. Voortaan kon je op nr. 48 geen pilsje meer drinken maar waren
er spullen te koop die met de ruitersport te maken hadden.
Sinds 2011 laten dames zich er exclusief aankleden bij Lady
Star Fashion.
186 | jrg. 33 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
Wim Huijsmans
(Collectie Hogenkamp)
Tegenwoordig is in het pand Luttekestraat 48 een modewinkel gevestigd. (Foto: Annèt Bootsma)
ZHT4 2016.indd 2 11-1-2017 13:39:54
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 4 | 187
Inhoud
Suikerhistorie Wim Huijsmans 186
Jan ter Pelkwijk (1769-1834)
Een ‘merkwaardige’ kindervriend
Jan Bijlsma 188
Een jeugd in de Vlasakkers, 1942 – 1955
Annèt Bootsma – van Hulten 201
Zwolle in de jaren zestig
Aflevering 14: Het pakhuis van
Herman Brood Jan van de Wetering 210
‘Veel heil en zegen in het Nieuwe Jaar!!!’
Een nieuwjaarsbrief in oorlogstijd
Geert Banck 220
Boeken en Recent verschenen 223
Mededelingen /Auteurs 225
Redactioneel
Er zijn weinig Zwollenaren die vernoemd
zijn op de kaart van Zwolle. Er zijn maar
heel weinig Zwollenaren die twee keer vernoemd zijn. Dan moet je wel een heel belangrijke
Zwollenaar zijn geweest, iemand van het kaliber
Thorbecke, Thomas a Kempis of Johan Derk van
der Capellen, van wie overigens alleen de eerste
inderdaad twee keer is vernoemd. Maar het is ook
een tegenwoordig wat onbekendere grootheid
gelukt: Jan ter Pelkwijk. Hij heeft het tot een park
en een straat gebracht. Deze Ter Pelkwijk, notabele, provinciaal bestuurder, publicist, geleerde,
actief lid van de Maatschappij tot Nut van het
Algemeen, begaan met de Stadsarmeninrichting
en bovenal geïnteresseerd in onderwijs en een
groot kindervriend staat centraal in het artikel van
Jan Bijlsma.
Hoe relatief roem is blijkt uit de volgende
episode van het vervolgverhaal van Jan van de
Wetering over Zwolle in de jaren zestig. Enigszins
buitensporige ambities tot cityvorming hadden Ter
Pelkwijk – straat, zowel als park – samen met de
Wilhelminasingel bijna van de kaart geveegd. Met
de cityvorming volgde Zwolle de landelijke trend.
En, zo valt uit de Zwolse Courant op te maken,
dat gebeurde ook, zij het op een afstandje, met de
nieuwe muziekvoorkeuren van de jeugd en het
fenomeen van de politieke actie.
Het derde grotere artikel gaat over de herinneringen van emerituspredikant Hans van der
Horst aan zijn jeugd in de Vlasakkers, waar zijn
vader een kruidenierswinkel had. Een relaas over
de Indische Buurt en ruime omgeving in de jaren
veertig en vijftig van de vorige eeuw. Het nummer
wordt gecompleteerd met een suikerzakje van
Backers in de Luttekestraat en een nieuwjaarsgroet van honderd jaar geleden. De redactie sluit
zich natuurlijk volledig bij de goede wensen aan.
Coverfoto: Portret van Jan ter Pelkwijk, omstreeks
1830 geschilderd door Jacobus Schoemaker Doyer.
(Collectie SMZ)
ZHT4 2016.indd 3 11-1-2017 13:39:55
188 | jrg. 33 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
Jan ter Pelkwijk (1769-1834)
Een ‘merkwaardige’ kindervriend
In het Stedelijk Museum Zwolle hangt een door
Jacob Schoemaker Doyer geschilderd portret van
Jan ter Pelkwijk. Volgens zijn biograaf Gerrit Luttenberg is Ter Pelkwijk daarop afgebeeld zoals hij
op woensdagavonden de wetenschappelijke cursus
voor een select clubje belangstellenden placht te
houden. In zijn linkerhand houdt hij een Goudse
pijp vast, die ook als aanwijsstok dienst doet.1 Jan
ter Pelkwijk zal zo rond de zestig jaar oud zijn
geweest toen dit schilderij gemaakt is. Hij stond
op het toppunt van zijn roem. In 1825 had hij
op verzoek van de gouverneur van de provincie
Overijssel een boek geschreven over de vreselijke
watersnoodramp die het gebied rond de Zuiderzee
had getroffen. Het boek werd een bestseller avant
la lettre en de opbrengst kwam ten goede aan de
slachtoffers van de ramp. En vervolgens was 1828
het jaar waarin een ‘welingerigte’ kleine kinderschool tot stand was gekomen. Ter Pelkwijk had met
hart en ziel aan de totstandkoming ervan gewerkt.
Voor hem was het een blijk van erkenning dat in
1830 koning Willem I de school bezocht. Het was
zijn levenswerk, zijn troetelkind. De school was een
groot succes en had een landelijke uitstraling.
‘Een licht onder zijn tijdgenoten’
Gerrit Luttenberg was niet zuinig met zijn loftuitingen op Ter Pelkwijk. ‘Een licht onder zijn tijdgenoten’ werd hij genoemd en de intellectuele elite
van Zwolle was het daar roerend mee eens. Ter
Pelkwijk was inderdaad een buitengewoon geleerd
mens. Hij had onder meer aan de universiteit van
Harderwijk gestudeerd en mocht de kennis die
hij had opgedaan graag etaleren. Toen het bestuur
van de Zwolse Stadsarmeninrichting hem dan ook
benaderde met het verzoek om voor een select
gezelschap een wetenschappelijke cursus op te
zetten, was hij na wat ritueel tegenstribbelen daar
graag toe bereid. Het moeten memorabele bijeenkomsten zijn geweest. Ter Pelkwijk maakte zich
er niet met een Jantje van Leiden af. Hij bereidde
zich altijd grondig voor, wat vaak op nachtwerk
neerkwam. In het vertrek waar de cursus gehouden werd, was voor niet meer dan dertig belangstellenden plaats. Ter Pelkwijk zat op een stoel
en links van hem was een bord opgesteld waarop
allerlei figuren waren getekend en aan de wand
hingen tal van platen en plattegronden. En, zoals
al gezegd, de pijp diende als aanwijsstok. Dat hij
anderhalf uur achtereen uit z’n hoofd sprak, vond
men heel bijzonder.
Ter Pelkwijk sprak bij voorkeur over Bijbelse
geschiedenis. Maar als hij het over Salomo had
Rechts:Het titelblad van
‘Overijssels Watersnood’ door Jan ter
Pelkwijk. (Heruitgave
2002)
Jan Bijlsma
ZHT4 2016.indd 4 11-1-2017 13:39:56
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 4 | 189
dan schakelde hij net zo makkelijk over op het
thema scheepvaart en de onderlinge handel tussen de volkeren. Toen enkele aanwezigen met
het voorstel kwamen om de geschiedenis van
Overijssel te behandelen, wilde Ter Pelkwijk dat
verzoek graag honoreren mits hij voldoende tijd
zou hebben om eerst alles grondig te bestuderen.
Het was inderdaad geen half werk dat hij leverde.
De geschiedenis werd in ‘eene aaneengeschakelde
orde afgehandeld, en het laat zich vanzelve denken dat ook bij de behandeling van dit onderwerp
alles aangevoerd en te berde gebragt werd, wat uit
de algemeene Geschiedenis en die des Vaderlands,
uit de Aardrijks- en Natuurkunde en uit de zeden
en gewoonten der Volkeren licht en belangrijkheid kon aanbrengen.’2 Ter Pelkwijk leverde duidelijk geen half werk. Je zou kunnen zeggen dat hij
naar perfectionisme neigde.
Toen de cursus in november 1834 weer een
aanvang had genomen, gaf hij aan dat het hem allemaal wat te veel dreigde te worden. Hij zou daarom
in plaats van iets nieuws graag nog eens zijn eerste
les willen herhalen. Aldus geschiedde. Helaas bleek
deze les ook de laatste te zijn. Op weg naar huis
voelde hij zich niet goed. Zijn vrienden moesten tot
hun leedwezen vaststellen dat de toestand van hun
zo gerespecteerde vriend zienderogen verslechterde. Na een ziekbed van vijf dagen kwam Jan ter
Pelkwijk te overlijden, op 18 november. Een van de
aanwezige bestuursleden verkeerde in de stellige
overtuiging dat Ter Pelkwijks laatste woorden ‘de
armeninrichting’ waren geweest. Echt onwaarschijnlijk is dat ook niet omdat hij onnoemlijk veel
tijd en energie in de in 1820 door de Maatschappij
tot Nut van het Algemeen opgerichte Stadsarmeninrichting had gestoken.
Spektakel
De begrafenis vond plaats op 22 november 1834
op de recent (1824) aangelegde algemene begraafplaats aan de Meppelerstraatweg en was een
spektakel zonder weerga. Vrijwel de hele burgerij
was aanwezig. De lijkkoets die geëscorteerd werd
door twaalf hoofdonderwijzers, werd voorafgegaan door kinderen van de Stadsarmeninrichting.
Samen met de kinderen die de lijkkoets volgden
waren dat er vierhonderd in totaal. In de stoet
bevonden zich verder onderwijzers, bestuurders
van de gemeente en de provincie, de curatoren
van de Latijnse school, de Schoolcommissie en het
Nut. Naast de gebruikelijke toespraken zongen de
kinderen een treurzang.3
Dat Jan ter Pelkwijk op zo’n indrukwekkende
wijze begraven werd, was niet zo verwonderlijk.
Hij was een van de meest gerespecteerde notabelen van Zwolle. De in 1769 in Heino geboren
domineeszoon ging al op zijn zevende jaar naar
de Franse school te Barneveld, waar hij de vakken
geschiedenis, natuurkunde, wiskunde en aardrijkskunde volgde. Vier jaar later bezocht hij de
Latijnse school te Zwolle. Als zestienjarige vertrok
hij naar het Athenaeum Illustre te Deventer, waar
hij vooral wiskunde studeerde. In 1790 promoveerde hij als jurist en filosoof te Harderwijk.4
Portret van Jan ter
Pelkwijk, omstreeks
1830 geschilderd door
Jacobus Schoemaker
Doyer. (Collectie SMZ)
ZHT4 2016.indd 5 11-1-2017 13:39:56
190 | jrg. 33 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
Daarna leefde hij vijf jaar ambteloos thuis in de
vaderlijke pastorie, alleen verdiept in de wetenschap en gratis les gevend aan boerenjongens
die lezen noch schrijven konden.5 Vanwege zijn
kennis van de Franse taal vervulde Ter Pelkwijk
tijdens de Franse tijd (1795-1813) tal van functies
binnen het provinciaal bestuur. In 1798 werd hij
griffier van de Provinciale Staten en verhuisde
hij naar Zwolle. Na 1814 werd hij Zwols lid van
de Provinciale Staten en was hij regelmatig lid
van het College van Gedeputeerde Staten. Deze
bestuursfuncties verschaften hem financiële
onafhankelijkheid. Maar waar hij echt warm voor
liep dat was het onderwijs. Al in 1800 was hij
medeoprichter van de Zwolse Nutsschool geweest.
Toen deze instelling rond 1806 (voorlopig) alweer
werd opgeheven, begon Ter Pelkwijk aan jongens
met uitzonderlijk talent huisonderwijs te geven.
Tot aan zijn dood had hij altijd wel enkele van
deze ‘kwekelingen’ onder zijn hoede, onder wie
Johan Rudolf Thorbecke. Bij het herstel van het
hoger onderwijs in 1815 na de Franse tijd had
Ter Pelkwijk met onder meer Rhijnvis Feith zitting in het College van Curatoren van de Latijnse
School.6 Voor zijn biograaf Gerrit Luttenberg
stond het vast dat van alles wat voortreffelijk was
in het karakter van Ter Pelkwijk de kinderliefde de
grootste en meest sprekende trek was.7 Zijn grote
‘passie’ was de in 1828 opgerichte ‘welingerigte
kleine kinderschool’.
Om deze prestatie naar waarde te schatten
doen we er goed aan deze tegen de achtergrond
van de hervorming van het onderwijs aan het eind
van de achttiende en het begin van de negentiende
eeuw te plaatsen.
Onderwijshervorming
Aan het eind van de achttiende eeuw was onderwijshervorming een onderwerp dat hoog op de
maatschappelijke agenda stond. Dit had te maken
met de toen heersende overtuiging dat ‘het geluk
eens volks, eener borgerlyke maatschappy juist
zo groot [is] als het geluk van alle de byzondere
menschen, van alle borgers t’zamen genomen.’8
Dit citaat komt uit het tijdschrift De Borger en
de gedachte dat persoonlijk en maatschappelijk
geluk vervlochten waren, vond veel weerklank in
kringen van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen. Het Nut was in 1784 opgericht en beoogde
de positie van ‘het volk’ te verbeteren. Langs deze
weg zou het verval waar de Republiek mee te kampen had een halt toegeroepen kunnen worden. In
Nutskringen ging men er van uit dat het herstel
pas mogelijk was als de gehele bevolking een
bepaald cognitief beschavingsniveau had bereikt
en daarmee burger van de natie was geworden.9
Herstel werd mogelijk geacht door verbetering
van het onderwijs. Zo rond 1790 was de toestand
van het onderwijs inderdaad ronduit zorgwekkend. Volgens hedendaagse maatstaven moet
het onderwijs echt een rommeltje zijn geweest:
leerlingen zaten door elkaar, met leeftijd en niveau
werd geen rekening gehouden. Er werd hoofdelijk
les gegeven, wat wil zeggen dat elk kind individueel bij de lessenaar van de schoolmeester werd
geroepen om te worden overhoord, het werk te
laten nakijken en een nieuwe opdracht te krijgen.
Om het rumoer een beetje binnen de perken te
houden werd er zo nu en dan een fikse tik uitgedeeld. Een punt van kritiek was ook dat leren
beperkt bleef tot het instampen en dat inzicht
nauwelijks werd gestimuleerd. Verder werd kinderen ingeprent om uit angst voor straf, door God
of mens toegediend, braaf te zijn en trouw aan de
kerk.10
De wens om tot een onderwijshervorming te
komen werd gevoed door tal van nieuwe opvattingen over opvoeding en onderwijs. Volgens
filosofen als John Locke en Jean-Jacques Rousseau
was het jonge kind te ‘vormen’. Opvoeden werd
zodoende meer een creatieve in plaats van een
voornamelijk corrigerende activiteit. Belangrijk
was ook dat de redelijke vermogens van het kind
werden aangesproken.
Binnen het Nut bleek men zeer ontvankelijk
te zijn voor dergelijke nieuwe, verlichte ideeën
over opvoeding. Zo had je in Duitsland de filantropijnen die vonden dat kinderen als kinderen
behandeld moesten worden en niet als volwassenen, dat kinderen veel lichamelijke oefeningen
moesten doen, dat onderwijs in aardrijkskunde
en geschiedenis belangrijk was en dat er aandacht
aan muziek en tekenen besteed moest worden.
Jan Hendrik Swildens (1745-1809), die zich tot de
ZHT4 2016.indd 6 11-1-2017 13:39:56
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 4 | 191
onderwijsideoloog van het Nut zou ontwikkelen,
was een half jaar in het Filantropinum in Dessau
geweest en liet zich door die opvattingen sterk
inspireren.11
Nederland was niet het enige land dat zich
druk maakte om de verbetering van het onderwijs, maar wat Nederland onderscheidt van de
omringende landen was dat het zwaartepunt van
de discussie eigenlijk voortdurend bij het elementaire onderwijs heeft gelegen. Hier ging de discussie van meet af aan over wat later de ‘volksschool’
zou gaan heten. Deze discussie vond plaats binnen
het grote kader van het debat over het nationale
verval en het daarin vervatte nieuwe burgerbegrip.
Voor het programma van nationaal herstel werd
opvoeding van het lagere volk een hoofdpunt.
En zo richtte zich de aandacht automatisch op
de school als bij uitstek de instantie waarvan het
bereik zich ook tot armen uitstrekte en bovendien
op een leeftijd dat hun karakter nog niet definitief
was gevormd.12
Vader van de behoeftige volksklasse
Het is aannemelijk dat Jan ter Pelkwijk als lid van
het Zwolse departement van het Nut vanuit een
dergelijk perspectief naar de wereld om zich heen
heeft gekeken. Voor hem sprak het vanzelf dat
onderwijs een belangrijk middel was om armoede
te bestrijden. Ook in Zwolle was armoede een
immens probleem. Rond 1820 waren ruim 1400
Zwollenaren – 10 procent van de bevolking –
afhankelijk van de een of andere vorm van bedeling. Blijkens een rapport waren er in Zwolle veel
arme kinderen die ondervoed waren en nauwelijks kleren hadden ‘om hunnen naaktheid’ te
bedekken.13 Vanuit het Nut werden acties ondernomen om direct de nood te lenigen. Zo werd
in 1815 een commissie ter uitdeling van onder
andere spijzen ingesteld. Deze zorgde er van 1817
tot 1820 voor dat de arme inwoners van Zwolle
‘niet door honger verteerd, noch door koude verkleumd’ werden.’14 De door het Nut geboden hulp
bleef niet beperkt tot deze voedseluitdelingen. In
1820 werd door het Zwolse Nut de armeninrichting opgericht. De doelstelling was ‘verbetering
van het lot der Armen en behoeftigen, door middel van arbeid en onderwijs.’ Ter Pelkwijk kwam
in het bestuur daarvan, en ‘van nu aan’, aldus zijn
biograaf, ‘werd de Stads Armeninrigting het middelpunt van zijn werkzaamheden, de verspreiding en verlichting en beschaving en van zijne
pogingen ter uitbreiding en verbetering van het
De naam van Jan ter Pelkwijk prijkt prominent op het eerste blad van de ledenlijst van de Zwolse Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen uit 1809, evenals die
van Rhijnvis Feith. Het Nut telde toen negentig leden. (Collectie HCO, archief
Zwolse Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen)
ZHT4 2016.indd 7 11-1-2017 13:39:57
192 | jrg. 33 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
lager onderwijs, inzonderheid aan de behoeftige
volksklasse.’15 Ter Pelkwijk was onvermoeibaar in
zijn streven om van die armenschool een succes
te maken. Zijn motivatie moet hij ongetwijfeld
geput hebben uit het optimistisch besef dat kennis mensen op een hoger plan kan brengen. Hij
bemoeide zich met alle facetten die dit werk met
zich meebracht. Hij bedacht leermiddelen, gaf
adviezen over de lesinhoud, gaf les aan toekomstige leerkrachten en als het zo uitkwam, gaf hij
ook nog eens les aan de kinderen. Die waren erg
op hem gesteld. ‘Ome Jan’ werd hij door hen wel
genoemd.16
Jan ter Pelkwijk kan volgens Luttenberg met
recht als ‘den vader van geheel de behoeftige
Volksklasse’ worden beschouwd ‘die alles aanwendt, wat tot hun geluk en tevens tot hun genoegen kan strekken.’ Wat hem uiteindelijk nog de
meeste voldoening zou geven, was de opzet en de
uitbouw van de ‘welingerigte’ kleine kinderschool.
Het zou zijn troetelkind worden.17
Ter Pelkwijks troetelkind, de ‘welingerigte’
kleine kinderschool
Het onderwijs, of beter gezegd de opvang, aan
kinderen van 2 tot 6 jaar werd door zogenaamde
matressenschooltjes verzorgd. Het was waarschijnlijk de meest abominabele vorm van onderwijs. In Zwolle waren er in 1827 39 van dergelijke
bewaarschooltjes. Aan schoolgeld waren de
ouders 5 tot 10 cent per week kwijt.18 De kwaliteit van deze schooltjes liet vaak danig te wensen
over. In 1821 gaf een Haagse hoofdonderwijzer
een weinig lovende beschrijving van een dergelijk
schooltje: ‘In vele dier schooltjes was ik niet bij
magte, wegens stiklucht of onreinheid binnen
te gaan; er werd niets degelijks geleerd, noch bij
het kind ontwikkeld; slechts razen, vechten en
twisten hoorde men er, totdat de maters tusschen
beiden kwam, om de kleinen tot bedaren te brengen, doch sommige vrouwen waren te oud en te
gebrekkig, om eenige orde te kunnen handhaven,
al hadden zij er behoefte aan gevoeld.’19
In Nederland komt er voor dit onderwijs
aan jonge kinderen echt beweging in de zaak als
koning Willem I in 1827 de gouverneurs van de
provincies oproept om ‘welingerigte’ bewaarscholen tot stand te brengen naar het voorbeeld
van de in dat jaar in Brussel opgerichte modelbewaarschool van de Maatschappij tot Nut van ’t
Algemeen.
De raad van de stad Zwolle schoof het verzoek
van de gouverneur van Overijssel door naar de
schoolcommissie en het Zwolse departement van
de Maatschappij tot Nut van het Algemeen die het
naar de in 1820 opgerichte Stadsarmeninrichting
doorschoof.20 En daar hoorde dit verzoek ook
helemaal thuis. De Zwolse raad zag er wel wat in
dat deze nieuwe welingerigte kleine kinderenschool zich zou kunnen ontwikkelen tot een lichtend voorbeeld voor toekomstige bewaarscholen.
Omdat het in deze school meer dan alleen maar
om oppassen of bewaren zou gaan, werden er
extra eisen aan de toekomstige matressen gesteld.
Het nieuwe was dat er ruimschoots aandacht aan
de ontwikkeling van de verstandelijke en zedelijke vermogens besteed moest worden. Dit was
belangrijk omdat: ‘de kinderen in die jaren aan
zichzelve overgelaten wordende, zoo neemt derzelve ontwikkeling veelal eene verkeerde rigting
aan: zij vestigen op niets hunne aandacht, gewennen zich tot altoosdurend speelen, verkrijgen van
geenerhande zaken naauwkeurige denkbeelden
en hunne zielsvermogens geraken, als het ware
aan het sluimeren.’21
Anders dan in de matressenschooltjes was
over dit nieuwe onderwijs aan jonge kinderen
echt nagedacht. De lessen waren zeer aanschouwelijk en ze sloten aan bij de belevingswereld
van de kinderen. In Duitsland was deze aanpak
geïntroduceerd door de filantropijnen en de
pedagoog Johann Heinrich Pestalozzi (1746-
1827), waar Ter Pelkwijk een groot aanhanger
van was.22 Verder liet Ter Pelkwijk zich inspireren door de Groningse onderwijzeres Alberdina
Woldendorp die de Praktische handleiding voor
onderwijzeressen der aanvangs- of kinderscholen
en die der vrouwelijke handwerken voor jeugdige
meisjes (1827) had geschreven. Haar verdienste
was dat ze goed toepasbare aanwijzingen gaf
voor de dagelijkse praktijk van het trainen van
waarneming, gehoor en gevoel van kinderen,
waarmee ze in de lijn stond van de onderwijsopvattingen van het Nut.23
ZHT4 2016.indd 8 11-1-2017 13:39:57
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 4 | 193
De lessen op de Zwolse kleine kinderschool
bestonden uit duidelijk leren spreken, opmerken
en onderscheiden van voorwerpen, eenvoudige
meetkunde en lezen (alleen voor de oudste kinderen). Geheel in de lijn van de filantropijnen werden er spelletjes en lichaamsoefeningen gedaan.
Het speelmateriaal bestond uit een hobbelpaard,
hoepels, tollen en knikkers.
Het Nut en de welingerigte kleine kinderschool
Dat de welingerigte kleine kinderschool sterk op
het gedachtegoed van het Nut leunt is zonneklaar.
Het was een Nutslid als Ter Pelkwijk te doen om
het brengen van beschaving, om ‘opbeuring’ en
verheffing van de lagere stand. De beschavingsarbeid kon beginnen bij het taalgebruik van de
kinderen. Ook in Zwolle werd daar blijkens het
verslag uit 1834 aan gewerkt:
‘In de eerste plaats oefent men hen in het
opnoemen en aanwijzen der deelen van het eigen
ligchaam, en daarbij gezamenlijk spreken, b.v.
Dit zijn mijn ooren, wat doet gij met de ooren?
hooren met de ooren kan ik hooren enz. De uitspraak der hier op gegeven woorden is hier vooral
noodig, daar men in het Zwolsche dialect de letter
h gewoonlijk laat hooren wanneer zij niet noodig
is en integendeel verzwijgt waar zij vereischt is.’24
Het volk is ‘verbasterd’, het spreekt onverstaanbare
dialecten en daar moet iets aan gedaan worden.25
Ter Pelkwijk moet deze opvatting gedeeld hebben.
Pas in de twintigste eeuw zouden pedagogen een
ander geluid laten horen. Zo was de uit Zwolle
afkomstige veelzijdige onderwijsman Willem
Kloeke (1852-1934) van oordeel dat Zwolse kinderen die voor het eerst naar school gingen niet
goed werden opgevangen omdat ze direct met het
‘deftige’ Hollands werden geconfronteerd. Het
zou veel beter zijn de kinderen in het Zwols op
te vangen. Van leerkrachten in het Zwolse lager
onderwijs mocht je verwachten dat ze het Zwols
beheersten. Willem Kloeke heeft veel verhalen in
het Zwolse dialect geschreven, die in 1931 werden
uitgegeven onder de titel Zwolsche Sketsies.26
En laat nu een van die sketsies uitgerekend over
Jan ter Pelkwijk gaan, door hem de ‘Zwolsche
Pestalozzi’ genoemd. Ter Pelkwijk wordt door
hem als een voorbeeldig pedagoog getekend:
‘D’er was in diie tied ’n skooelopziiender, diie biej
zien skooelbezuken niks anders deed dan onderzuken, wat de kinders van ’t iiene en ’t ander wisten; an
d’uutblinkers gaff-e dan ’n klein papiertien doeur
met zien naeme d’er onder op e-drukt ston:
“Ik ben over U te vrede.
De Schoolopziener.”
‘k Wete niiet of diie skooelopziiender ook nô
de kennisse van Nederlandsche tael informeeren
en of t’er nog meer schooelopziienderas zokke
mooie papierties zonder adres uut-deelen, maer
‘k wete wel, dät Ter Pelkwijk dat veurbeeld niiet
volgen; iie ield niiet van zo’n iiewigdurend papieren bewies van tevrèdeneid; iie ad wat anders. Iie
droegh in de regel ’n eele lange jässe met ’n kneep
in de rugge en lange slippen met groote zakken
en in diie zakken att-e ôste altied appels, paeren,
nötten of ander läkkers veur de kinders, diie goed
adden op e-past.’27
In dit sketsie wijst Kloeke ook op het belang
dat Ter Pelkwijk aan goed zangonderwijs hechtte.
Willem Kloeke (1852-
1934) in 1925. (Uit:
Zwolsche Sketsies, foto
H. Deutman)
ZHT4 2016.indd 9 11-1-2017 13:39:57
194 | jrg. 33 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
Naast populaire liedjes van Hieronymus van
Alphen zoals Jantje zag eens pruimen hangen werd
in het door het Nut geïnspireerd onderwijs veel
waarde gehecht aan het zingen van volksliederen
waardoor liefde tot het vaderland bevorderd zou
worden.
Met de invoering van het klassikale onderwijs
binnen het lager onderwijs was ook het schoolklimaat veranderd. Om te bepalen of een kind naar
een volgende klas kon gaan, moesten kinderen
onderling vergeleken kunnen worden. Schoolrapporten deden hun intrede en vlijt en gedrag
werden beoordeeld. Er kwamen halfjaarlijkse examens en prijsuitreikingen. De prijzen bestonden
uit prenten of boekjes, zodat kinderen, geheel in
de geest van het Nut, een eigen boekenbezit konden opbouwen.28 Deze praktijk werd nu getuige
het Verslag uit 1830 ook naar de kleine kinderschool overgeheveld:
‘Dat bij iedere school en telken schooltijd,
behoorlijke aantekening wordende gehouden
van het gedrag der kinderen, er jaarlijks afzonderlijke openbare examens en prijsuitdeelingen
worden gehouden van de kleine kinderschool (…)
weze examens steeds opgeluisterd werden door
tegenwoordigheid van Zijne Excellentie de Heer
Gouverneur dezer provincie, (…) van Commissie
uit de onderscheidene nuttige inrigtingen in deze
stad, en vooral van de ouders der kinderen. Bij die
examens worden de meest verdienstelijke leerlingen, van Stadswege, met premien, bestaande
deels in boekengeschenkjes en deels van kledingstukken begiftigd. (…) Ter gelegenheid van het
examen der kleine kinderschool en de leerscholen
worden kinderen des avonds van die dag, in het
locaal der inrigting, op bier en brood onthaald.’29
In 1841 kon het bestuur van de Armeninrichting in zijn verslag er vol trots melding van
Fragment uit het verslag in de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant (23 juli 1830) van het bezoek van koning Willem I aan
Zwolle in juli 1830: ‘Zijne Majesteit bezigtigde, met blijkbare tevredenheid, de onderscheidene scholen enz., zag en hoorde met welgevallen eenige proeven van de wijze waarop de kinderen, ook zelfs die der school van de zoodanige beneden de zes jaren, werden onderwezen, en onderhield zich daarover in het bijzonder met den heer Burgemeester en den heer Mr. J. ter Pelkwijk, welke laatste mede zoo
bijzonder veel aan den bloei der inrigting toebrengt’. (www.delpher.nl)
ZHT4 2016.indd 10 11-1-2017 13:39:57
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 4 | 195
maken dat het onderwijs van de kinderschool duidelijk vruchten had afgeworpen. Een onderzoek
had aangetoond ‘dat de personen, die bij hunne
opneming tot de kring der bedeelden behooren,
grootendeels daaruit opgebeurd en tot de bijdragende leden van de burgerlijke maatschappij
opgeleid worden.’30 Van 600 oud-leerlingen waren
er 449 uit de behoeftige stand geweest; slechts één
verkeerde in 1841 nog in die staat. Van de 118
kinderen uit de bedeelde stand werden er op dat
moment nog drie bedeeld.31
Zwolle als trendsetter
Wat opvallend is in dit verhaal over het ontstaan
van de de welingerigte kleine kinderschool is dat
in de stad Zwolle zo snel gereageerd werd toen
koning Willem I in 1827 aan de gouverneurs van
de provincies de oproep deed om de bestaande
praktijk van bewaarschoolonderwijs te hervormen. De zaken werden voortvarend aangepakt.
Zo was op 20 oktober 1827 al vastgesteld aan
welke eisen de matressen nieuwe stijl moesten
voldoen. Ter Pelkwijk kreeg de taak toebedeeld
deze vrouwen op hun nieuwe taken voor te bereiden. Bij de beoordeling van hun geschiktheid lette
hij niet alleen op braaf gedrag, goedaardigheid en
kinderliefde maar ook op ‘de opslag van het oog’.
Op 14 augustus 1828 werden kinderen uitgekozen
om tot de school toegelaten te worden en op 29
september 1828, een jaar na de oproep, ging de
school van start met 35 leerlingen.32 De lessen
vonden plaats in het Renovatum, het gebouw van
de Stadsarmeninrichting aan de Blijmarkt dat
later werd afgebroken om plaats te maken voor
het Paleis van Justitie. Zwolle liep echt voorop. In
andere steden met toch ook een burgerlijke elite
die de beschavingsidealen van het Nut waren
toegedaan, werd in het geheel niet of soms veel
later op de oproep gereageerd. Zo kwam er in
Dordrecht in 1844 een stadsbewaarschool en in
Leeuwarden pas in 1850 een Armenbewaarschool.
Ook de aandacht die in Zwolle aan de scholing
van bewaarschoolhouderessen werd besteed, was
nieuw. Lange tijd was deze opleiding, ook wel
‘vormschool’ genoemd, uniek in Nederland. Ze
heeft ertoe bijgedragen dat het bewaarschoolonderwijs een schoolser karakter kreeg; lezen, schrijven en rekenen vormden de belangrijkste bezigheden. In 1836 kwam een soortgelijke opleiding
in Rotterdam tot stand, enkele jaren later gevolgd
door opleidingen in Den Haag en Groningen.33
Dat het in Zwolle zo snel is gegaan mag op het
conto van Jan ter Pelkwijk worden geschreven.
Met tomeloze energie heeft hij zich voor deze
school ingespannen. Is daar een verklaring voor te
geven? Waarom was hij eigenlijk zo gemotiveerd
om met deze onderneming van start te gaan? Om
een – voorlopig – antwoord op die vraag te vinden, loont het de moeite om datgeen wat Gerrit
Luttenberg in zijn Levensberigt over de persoon
Ter Pelkwijk te berde brengt eens nader te bekijken.
Een ‘merkwaardige’ kindervriend
In dit artikel is al meerdere malen naar het Levensberigt van de Zwolse stadssecretaris Gerrit Luttenberg (1793-1847) verwezen. Het is aan hem
te danken dat de mens Jan ter Pelkwijk wat meer
reliëf heeft gekregen. Luttenberg was ook één van
de prominente leden van het Nut en volgens het
Biografisch Woordenboek van Van der Aa was hij
‘in nederige stand’ te Zwolle geboren, maar ‘beurde zich door eigen geestkracht en eigen verdienste
uit die laagte op, en steeg van trap tot trap tot de
waardigheid van secretaris van zijn geboortestad.’
Vrij snel na het overlijden van Ter Pelkwijk werd
het Levensberigt gepubliceerd. Het is een biografie
zoals die vaker in de negentiende eeuw werden
geschreven, namelijk van het type waarin de dode
een overdreven lofrede kreeg en die deed denken
aan de middeleeuwse hagiografie.34 Luttenberg is
inderdaad niet zuinig met zijn loftuitingen, maar
biedt daarnaast veel interessante informatie over
het leven van zijn held.
Het is voor Luttenberg boven alle twijfel verheven dat Ter Pelkwijk een ‘hoogst merkwaardig’,
in de zin van opmerkelijk, man is geweest. Wat
geleerdheid aanging stak hij met kop en schouders boven de gemiddelde Zwolse notabele uit.
De onderwerpen waar hij zich mee bezig hield,
waren, getuige de opsomming van Luttenberg,
zeer divers: Bijbelse geschiedenis, Griekse
beschaving, scheepvaart, tijdrekening, maten en
gewichten, wiskundige aardrijkskunde, natuurZHT4 2016.indd 11 11-1-2017 13:39:57
196 | jrg. 33 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
kundige aardrijkskunde, de sterrenhemel en de
wind.
Hij was niet alleen ‘merkwaardig’ omdat hij
een aantal opvallende prestaties had geleverd op
het gebied van het onderwijs, maar hij moet door
veel Zwollenaren door zijn doen en laten ook
wel merkwaardig in de betekenis van een beetje
vreemd zijn ervaren. Hij moet een enigszins zonderlinge man zijn geweest.
Luttenberg schrijft: ‘Waar men hem ook aantrof was hij steeds voorzien met onderscheidene
zakboekjes en losse papieren, op welke hij aantekeningen maakte, en met deze boekjes en papieren en onderscheidene kleine gereedschappen van
verschillende aard was hij steeds zoo zeer beladen,
dat de gewone zakken in zijne kleederen niet toereikende waren, om de geheele toestel te bergen;
zoo dat de panden van zijne jas, daarmede geheel
gevuld waren. (…) Die gewoonte, om aantekeningen te houden en steeds met onderscheidene zakboekjes en gereedschappen, als passerdoos, kompas enz. voorzien te zijn heeft hij tot aan zijnen
dood gehouden hetgeen hem in zijne dagelijkse
werkzaamheden van groot gerief was.’35
Voor Luttenberg is het boven alle twijfel verheven dat kinderliefde Ter Pelkwijks allergrootste
deugd is: ‘Nooit was hij gelukkiger dan wanneer
hij zich omringd vond door een groote schare kinderen, hoe jonger hoe liever, en onverschillig uit
welken stand der maatschappij; schoon men altijd
eene zekere voorkeur voor de behoeftige volksklasse, duidelijk bij hem heeft kunnen bespeuren.
Al die leerlingen op de Stads Armeninrigting, ten
getale van meer dan 800, kende hij meest alle bij
hunne namen, bij hun karakter, aanleg en gedrag,
en bij den graad der vorderingen die zij maakten.
In elke school en in elke klasse had hij zijne lievelingen, die met eenen kus of handdruk of ander
teeken van goedkeuring begunstigd werden. En
het kon niet anders, of de man, die met zoo vele
neergebogenheid en teedere liefde voor het welzijn en het genoegen der kinderen zorgde, moest
als een vader geëerd en bemind, en als de algemeene kindervriend beschouwd worden.’36
Jan ter Pelkwijk hield zielsveel van kinderen en liet
dat blijken ook. Het was zijn lust en zijn leven om
‘met arme kinderen dagelijks te verkeeren en aan
hunne onschuldigen spel en vermakelijkheden
deel te nemen.’37 Die hoogst geleerde man, met
zijn opschrijfboekjes, passer en kompas vond het
heerlijk om met de kinderen te tollen en te hoepelen. Dan was hij ‘Ome Jan’. Kunnen we zeggen dat
Jan ter Pelkwijk een pedofiel was? Ik denk het wel,
waarbij we ons goed moeten realiseren dat in die
tijd dat etiket nog niet de negatieve connotatie had
die het tegenwoordig heeft. Pedofilie is wat anders
dan pedoseksualiteit. Iets wat tegenwoordig nog
wel eens vergeten wordt. Het was overigens wel
kinderliefde in extremis en kon wel degelijk argwaan wekken. Zo bestaat er een brief uit 1927
waar de al eerder genoemde Willem Kloeke de
herinneringen van zijn ouders aan Jan ter Pelkwijk opschrijft. Hij deed dat op verzoek van de
heer G.A.W. ter Pelkwijk (1882-1964), die een
verre achterneef van Jan ter Pelkwijk was. Kloeke
schrijft in zijn brief hoe zijn grootmoeder, een
‘godsdienstige maar zeer bijgeloovige vrouw’, door
het doen en laten van de ‘zoo beminden kindervriend’ onaangenaam verrast werd:
‘Mijn moeder kwam als klein kind reeds vaak
met anderen in de stad en… leerde door andere
kinderen den zoo beminden kindervriend Ter
Pelkwijk kennen. Toen ze als tienjarig meisje eens
met haar moeder in de stad kwam, zag ze den
zoo gevierden man en liep, eer haar moeder ’t
kon verhinderen, naar hem toe. Ter Pelkwijk, die
voor dien tijd zeer ouderwets gekleed was, droeg,
zooals mijn moeder vaak vertelde, een lange donkergrijze jas. In die jas waren groote zakken, die
in den regel goed voorzien waren van kleine versnaperingen, prentjes of eenvoudige stukjes speelgoed voor kinderen. Ter Pelkwijk sprak moeder
en kind vriendelijk toe en gaf de kleine een lekkere
peer, maar mijn grootmoeder (de dochter van ’n
catechiseermeester), een godsdienstige maar zeer
bijgeloovige vrouw, die Ter Pelkwijk niet kende
en ontdekte, welk een betooverenden invloed die
zonderlinge mijnheer met zijn schrandere oogen
en toch zoo vriendelijken blik op de kleinen had,
en wel wetende, dat Satan zich soms vertoont in
de gedaante van een engel des lichts, wist haar
dochtertje met een enkel gebaar te beduiden, de
peer niet op te eten. Na van Ter Pelkwijk afscheid
ZHT4 2016.indd 12 11-1-2017 13:39:57
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 4 | 197
genomen te hebben, nam ze de peer en gaf haar
kind een betere! Eerst heel veel later begreep mijn
moeder, wat haar moeder had gevreesd.’38
Uit het al eerder aangehaalde sketsie dat
Kloeke schreef, komt duidelijk naar voren dat
hij de reserves die zijn grootmoeder jegens Ter
Pelkwijk koesterde, niet deelde. Het slot van zijn
brief spreekt duidelijke taal: ‘Telkens en telkens
weer wisten mijn ouders wat te vertellen van den
zoo geachten Ter Pelkwijk en zoo werd deze paedagoog, dien ik nooit had gezien, voor mij als kind
een soort heilige en daardoor ook is het mij nu
nog zoo aangenaam eenige regelen aan zijne nagedachtenis te kunnen wijden.’39
‘Een afgetrokkene levenswijze’
Afgaande op de beschrijving van Luttenberg
kunnen we stellen dat Ter Pelkwijk een complexe
persoonlijkheid was. Hij was perfectionistisch. De
manier bijvoorbeeld waarop hij de wetenschappelijke cursus voor het bestuur van de Stadsarmeninrichting voorbereidde, maakt dit duidelijk.
Zonder nu direct zijn persoonlijkheid in een
pathologisch keurslijf te plaatsen, kunnen begrippen als obsessief en compulsief enig licht werpen
op zijn gedrag. Obsessieve mensen zijn heel sterk
op één onderwerp gericht en streven naar het in
detail perfectionistisch zijn. Dat hij zijn hele ziel
en zaligheid in de welingerigte bewaarschool legde, heeft iets dwangmatigs. Toch heeft dit obsessieve wel degelijk een enorme hoeveelheid energie
weten vrij te maken om dit project tot een groot
succes te maken.
Hoewel het Levensberigt veel weg heeft van
een hagiografie, heeft Luttenberg wel degelijk oog
voor enkele zwakke plekken van zijn held. Het
volgende fragment biedt een curieus kijkje achter
de schermen.
‘Het mag noodeloos geacht worden op te
merken, dat Ter Pelkwijk, niettegenstaande zijn
voortreffelijke hoedanigheden, even als alle
menschen, gebreken aankleeft; doch wij blijven
de waarheid getrouw, wanneer wij betuigen, dat
die onvolkomenheden niet zoo zeer uit het hart
voorkomen, maar hebbelijkheden waren, die
voornamelijk hare oorsprong ontleend uit de
De Diezerstraat
omstreeks 1910. Ter
Pelkwijk bleef altijd
wonen in een bovenwoning op nr. 31, het
pand rechts met de gele
luiken en de uitstaande
zonnewering. (Collectie
HCO)
ZHT4 2016.indd 13 11-1-2017 13:39:58
198 | jrg. 33 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
eenzelvige, afgetrokkene levenswijze, die hij in
vroegere tijd had aangenomen toen hij, zich nog
niet rechtstreeks met het Schoolwezen ingelaten
hebbende, de meeste tijd, buiten het gezellige
verkeer, op zijn kamer doorbragt. De goedaardige man konde echter niet lange uit zijn gewoon
zachte humeur blijven en zijn vrienden, die hem
nauwkeurig kenden, wisten zijn opwellingen
van drift en onvergenoegdheid altijd spoedig
te doen wijken, door zijne denkbeelden af te
leiden, tot het een of ander onderwerp, met het
Schoolwezen in verband staande, te trekken. En,
wanneer de rimpels niet spoedig genoeg van het
voorhoofd weken, dan nam men een ander en
altijd onfeilbaar middel te baat: men zorgde dat
er eenige kleine kinderen, uit zijne lievelingen,
met hem in betrekking kwamen, en, op het aanschouwen deze onnozele kinderen, geraakte zijn
Een jaar na het overlijden en de begrafenis van Jan ter Pelkwijk werd door de stad Zwolle te zijner nagedachtenis op zijn graf een aanzienlijk maar sober vormgegeven monument geplaatst. Het is tegenwoordig een rijksmonument, het is namelijk een van de oudste nog
bestaande gietijzeren grafmonumenten van ons land. (Foto Jan van de Wetering)
ZHT4 2016.indd 14 11-1-2017 13:39:59
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 4 | 199
ziel terstond in haar gewone zachte stemming en
de armen werden tot de kinderen uitgestrekt en
bij de omhelzingen en liefkozingen der kleinen
verdwenen de sporen van onvergenoegdheid en
geheel het gelaat was opgehelderd.’40
Waar Luttenberg precies op doelt als hij het
over ‘hebbelijkheden’ heeft, is niet geheel duidelijk. Die hebbelijkheden zouden te maken hebben
met het gegeven dat Jan ter Pelkwijk lange tijd
nauwelijks deel had aan het sociale verkeer. Of
dat iets te maken had met zijn status als vrijgezel,
is moeilijk te zeggen. Hij moet in zijn gehuurde
bovenwoning aan de Diezerstraat 31 een tamelijk
geïsoleerd en eenzaam leven hebben geleid. Vanaf
het moment dat hij zich meer met het onderwijs
ging bemoeien, zou er verandering in die toestand
zijn gekomen. Toch scheen hij ook toen nog met
regelmaat geplaagd te worden door opwellingen
van drift en ‘onvergenoegdheid’. In voorkomende
gevallen bleken kinderen op wonderbaarlijke wijze zijn stemming positief te kunnen beïnvloeden.
Het zou interessant zijn om die kinderliefde
van Jan ter Pelkwijk eens nader onder de loep
te nemen. Helaas ontbreekt het ons verder aan
betrouwbare gegevens. Wat echter wel aannemelijk is, is dat zijn preoccupatie met kinderen hem
snel en voortvarend heeft doen reageren op het
verzoek van de koning. Het voorstel viel, zoals we
inmiddels weten, in vruchtbare aarde.
Epiloog
Het is ruim 180 jaar geleden dat Jan ter Pelkwijk
overleed. Zoals in het begin van dit artikel opgemerkt, was zijn begrafenis een spektakelstuk. Het
waren ook ronkende woorden die bij de groeve
gesproken werden. Dominee Van Senden zag
de zon daar onder gaan: ‘Hij was geene star, hij
was eene zon en die zon is ondergegaan voor
Nederland.’ Voor Gerrit Luttenberg was hij ‘een
licht onder zijne tijdgenoten’ en ‘een zeldzame en
gelukkige verschijning aan de zedelijke horizont.’
Lijnrecht tegenover deze loftuitingen staat het
enigszins misprijzende oordeel van Jean Streng
die in zijn boek over het Zwolse culturele leven
in de vroege negentiende eeuw tot de slotsom
komt dat Jan ter Pelkwijk de meest overschatte
Zwollenaar uit de eerste helft van de negentiende
eeuw is.41 Zelf geef ik er de voorkeur aan een
middenpositie in te nemen. Ter Pelkwijk is niet
een groot genie geweest die onsterfelijke meesterwerken heeft gewrocht of grootse ontdekkingen
heeft gedaan. Maar hij is wel een veelzijdig en in
alle opzichten merkwaardig mens geweest. Nu
wil ik meteen toegeven dat Ter Pelkwijk geen
wereldschokkende ontdekkingen heeft gedaan
of grote kunstwerken heeft gewrocht. Maar hoe
bescheiden dat ook geweest mag zijn; hij heeft wel
degelijk een pioniersrol gespeeld op het terrein
van het onderwijs. Met zijn verlichte opvattingen
over opvoeding en onderwijs en met zijn organisatievermogen en zijn enthousiasme heeft hij een
wezenlijke rol gespeeld in de eerste fase van het
ontstaan van het moderne kleuteronderwijs.
Maar zoals gezegd – Jan ter Pelkwijk was een
veelzijdig mens en dan in het bijzonder op het
intellectuele vlak. We mogen ons dan ook gelukkig prijzen dat de Stichting IJsselacademie Kampen in 2002 met een heruitgave van Ter Pelkwijks
verslag van de watersnoodramp van 1825 is gekomen. Volgens Gerrit Luttenberg was het verslag
‘door deskundigen als een meesterstuk in haren
soort beoordeeld geworden.’ Het is inderdaad een
goed leesbaar meesterstuk dat Ter Pelkwijks streven naar perfectie in positieve zin uit laat komen.
Als de tekst een indicatie is van de wijze waarop
Ter Pelkwijk les gaf dan valt het te begrijpen dat
zijn toehoorders daar met groot genoegen naar
geluisterd moeten hebben en dat de wetenschappelijke cursussen waar we dit verhaal mee begonnen zo memorabel waren.
Literatuur
Coronel, S., ‘De bewaarschool: Een schets van een matressenschooltje te Amsterdam in 1827 in 1827’. In:
Kruithof, B., J. Noordman, P. de Rooy (red.). (1982).
Geschiedenis van opvoeding en onderwijs. Inleiding,
bronnen, onderzoek. Nijmegen, SUN
Bakker, N., J. Noordman, M. Rietveld-van Wingerden
(2006). Vijf eeuwen opvoeden in Nederland. Idee &
Praktijk 1500-2000. Assen, Van Gorcum
Bloemhoff-de Bruijn, Ph. (2014). ‘Willem Kloeke’. In:
www.wieiswieinoverijssel.nl
Derde verslag van den staat der Stadsarmeninrigting te
Zwolle op den 1sten Januarij 1841. Zwolle, Tijl
Bootsma-van Hulten, A., ‘Herinneringen van Willem
ZHT4 2016.indd 15 11-1-2017 13:39:59
200 | jrg. 33 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
Kloeke aan Jan ter Pelkwijk’. In: Zwols Historisch
Tijdschrift 26 (2009) nr. 3, 133-137
Hagedoorn, J. en W. van der Most, ‘De welingerigte
kleine-kinderschool van de Stadsarmeninrichting
te Zwolle (1827 tot ca. 1841)’. In: Zwols Historisch
Tijdschrift 3 (1986) nr. 4, 85-96 en 4 (1987) nr. 1,
1-12
Kloek, J. en W. Mijnhardt. (2001). 1800 Blauwdrukken
voor een samenleving. Den Haag, Sdu Uitgevers
Kloeke, W. ((1931) 1986). Zwolsche Sketsies, Kampen
Koenders, P. ‘Het Zwolse Nut’. In: Zwols Historisch Tijdschrift 18 (2001) nr. 4
Kruithof, B, ‘De deugdzame natie. Het burgerlijk beschavingsoffensief van de Maatschappij tot Nut van
’t Algemeen tussen 1784 en 1860’. In: Kruithof, B., J.
Noordman en P. de Rooy (red.) (1982). Geschiedenis van opvoeding en onderwijs. Inleiding, bronnen,
onderzoek. Nijmegen; SUN
Loo, L. Frank van (1981). ‘Den arme gegeven…’ Een beschrijving van armoede, armenzorg en sociale zekerheid in Nederland, 1784-1965. Meppel Amsterdam,
Boom
Luttenberg, J. (1835). Levensberigt van J. ter Pelkwijk.
Zwolle, Tijl
Pelkwijk, J. ter (2002). Overijssels Watersnood. Een
heruitgave van het verslag van de ramp van 1825.
Kampen, Stichting IJsselacademie
Streng, J.C. (1999). ‘Het is thans zeer briljant’ Aspecten
van het Zwolse culturele leven tijdens de overgang
van ancien regime naar moderne tijd. Hilversum,
Verloren
Streng, J.C. (2004). Zwols Biografisch Woordenboek. Een
draagbaar mausoleum. Hilversum, Verloren
Tweede verslag van den staat der Stadsarmeninrigting te
Zwolle op den 1sten Augustus 1834. Zwolle, Tijl
Voorhorst, M. ‘De deugd der Weldadigheid’ De maatschappij tot Nut van het Algemeen in Zwolle van
1815-1830. In: Zwols Historisch Jaarboek 1989,
25-57
Vries, Th.J. de (1961). Geschiedenis van Zwolle, dl. II,
Zwolle, Tijl
Wolf, H.C. de (1983). ‘Onderwijs en opvoeding in de
Noordelijke Nederlanden 1795-1813’. In: Algemene
Geschiedenis der Nederlanden, deel 11. Weesp, Fibula Van Dishoeck
www.wieiswieinoverijssel.nl (2014). J. ter Pelkwijk, bestuurder en bevorderaar onderwijs
Noten
1. Luttenberg 58
2. Luttenberg 59
3. Streng (1999) 205
4. wieiswieinoverijssel
5. De Vries 178
6. Bootsma 133-134
7. Luttenberg 73
8. Kloek en Mijnhardt 267
9. Kloek en Mijnhardt 261
10. De Wolf 38
11. Kloek en Mijnhardt 283
12. Kloek en Mijnhardt 285
13. Ten Hove 422
14. Voorhorst 33
15. Luttenberg 44
16. Voorhorst 46
17. Luttenberg 66
18. Hagedoorn en Van der Most (1986) 84
19. Bakker, Noordman en Rietveld-van Wingerden 482
20. Hagedoorn en Van der Most (1986) 86
21. Verslag 1830, pag. xvi
22. Hagedoorn en Van der Most (1987) 3
23. Bakker, Noordman en Rietveld-van Wingerden 486
24. Verslag 1834, pag. 29-30
25. Kruithof 366
26. Bloemhoff
27. Bootsma 134
28. Bakker, Noordman en Rietveld-van Wingerden
468, 469
29. Verslag 1830, pag. xxxvi
30. Verslag 1841, pag.12
31. Hagedoorn en Van der Most(1987) 8
32. Hagedoorn en Van der Most (1986) 88-91
33. Bakker, Noordman en Rietveld-van Wingerden 487
34. www. kunst-en-cultuur.infonu.nl/biografie
35. Luttenberg 7 en 8
36. Luttenberg 73
37. Luttenberg 70
38. Bootsma 136
39. Bootsma 137
40. Luttenberg 72
41. Streng (1999) 23
ZHT4 2016.indd 16 11-1-2017 13:39:59
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 4 | 201
Een jeugd in de Vlasakkers, 1942 – 1955
Annèt Bootsma – D van Hulten
e Vlasakkers is een klein straatje in de
Indische Buurt, gelegen tussen de Madurastraat en de hoek Javastraat / Riouwstraat. Oorspronkelijk was het een zijstraat van
de Thomas a Kempisstraat, vanuit de stad gezien
helemaal aan het eind gelegen, schuin tegenover
de ingang van de algemene begraafplaats aan de
Meppelerstraatweg. De aansluiting van de buurt
op de Meppelerstraatweg is eind jaren zestig verlegd, waardoor de Vlasakkers feitelijk een zijstraat
van de Madurastraat werd. Voor het gebied tussen de Meppelerstraatweg en de Nieuwe Vecht,
waarin de Vlasakkers gesitueerd is, werd in 1908
door woningbouwvereniging Openbaar Belang
een vergunning aangevraagd voor de aanleg
van straten, ten behoeve van 79 daar te bouwen
arbeiderswoningen.1 Het vormde het begin van
de Indische buurt, zo genoemd omdat de straten
namen kregen uit Nederlands Oost-Indië. Alleen
het stukje Vlasakkers draagt een afwijkende
naam, het is het laatste restant van de weg die in
de negentiende eeuw van de Meppelerstraatweg
schuin naar de oliemolens aan de Nieuwe Vecht
liep. De benaming ‘Vlasakkers’ is een verwijzing
naar de aanduiding en functie van het gebied voor
er huizen kwamen. De bouw van de volgende
tachtig woningen ging van start in 1921, groepsgewijs per twintig.2
De emerituspredikant Hans Pieter van der Horst
(geb. 1942) bracht zijn jeugd door in de Vlasakkers, waar zijn vader een kleine kruidenierszaak
had. Van der Horst studeerde eerst een aantal
jaren geschiedenis in Utrecht, maar zwaaide toen
om naar theologie, uiteraard uit overtuiging, maar
ook omdat hij meer direct contact met mensen
wilde. Hij was predikant in Friesland en NoordBrabant. Via de recentelijk overleden (december
2016) theologe Hebe Kohlbrugge kwam hij al als
student in contact met de destijds onderdrukte
kerkgemeenschap in Tsjecho-Slowakije. Dit resulteerde in een studietijd theologie in Praag en in
vruchtbare, intensieve en langdurige contacten
met christenen daar, die tot op de dag van vandaag
voortbestaan.
Van der Horst stamt uit een eigenzinnige
Zwolse familie, een volle neef van hem was bijvoorbeeld de (kunst)schilder Jan van der Horst
(1924-2014), die de replica van de Nachtwacht
schilderde die zich in Expo Madrid in Dalfsen
bevindt. In 2012 bracht Hans van der Horst
zijn familiearchief, bestaande uit fotoalbums en
documenten, onder bij het HCO. Naar aanleiding
daarvan sprak ik een aantal keren met hem. Zo
ontvouwde zich het verhaal van een gelukkige
jeugd in een buurt waaraan nog nooit aandacht in
dit tijdschrift is besteed, eenvoudig maar liefdevol, een herkenbaar tijdsdocument uit het sobere
en verzuilde Nederland van vlak na de oorlog.
De Vlasakkers, gesitueerd tussen de Thomas a Kempisstraat
/ Meppelerstraatweg
en de Riouwstraat /
Javastraat. Kaart uit de
jaren vijftig. (Particuliere collectie)
ZHT4 2016.indd 17 11-1-2017 13:39:59
202 | jrg. 33 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
Hieronder volgt zijn relaas, over de laatste molenaar van Zwolle, over zijn Joodse ‘nichtje’, over het
verplichte meewerken als middenstandstelg.
Tuberculose
‘Ik ben geboren op 25 juni 1942, in het Sophia
Ziekenhuis. Mijn ouders waren in november 1940
getrouwd, laat voor hun leeftijd, vader was toen
al 41, moeder 30. Mijn vader was Klaas van der
Horst, geboren op 28 april 1899. Hij kwam uit een
gezin van dertien kinderen, waarvan de helft jong
overleed. Mijn moeder was Hendrikje Schurink,
geboren op 22 juni 1910. Haar roepnaam was
Hennie. Zij kwam ook uit een groot gezin, ze had
zeven broers en zusters. Ik was hun eerste kind.
Mijn broer Jaap werd in oktober 1943 geboren en
mijn zus Anneke in 1946. De P in mijn naam staat
voor Pieter. Mijn volle neef Pieter Reijenga, zoon
van vaders zuster Dina, stierf in 1934 op 17-jarige
leeftijd aan tuberculose. Naar hem ben ik vernoemd. Tbc zat in de familie. Mijn vader had
het ook gehad, hij had daarom in eerste instantie
geaarzeld om kinderen te krijgen.
Mijn grootvader Hendrik van der Horst (geb.
1860) was stoker. Volgens zijn zoon Frits werkte
hij bij de zoutfabriek “In Sale Salus” (in het zout zit
het heil) in de Waterstraat. Zijn oude zakhorloge,
dat hij na twaalf en half jaar dienstverband ontving, is in mijn bezit. Daarin staat gegraveerd
“H. v.d. Horst 1 Nov. 1893 – 1 Mei 1906”.
Mijn vader Klaas had alleen lagere school.
Hij heeft nog gevent met zakjes blauw Reckitt,
daarmee moest hij door heel Overijssel trekken.
Hij werkte eerst bij een sigarenbedrijf aan de Luttekestraat. Daar moest hij sigaren wegbrengen en
dan liep hij achter de tram aan in plaats van mee
te rijden, om een dubbeltje uit te sparen. In 1924
kon hij geld lenen bij de Nederlandse Kruideniers
Bond en begon toen een kruidenierszaakje aan de
Vlasakkers. Aanvankelijk bezorgde hij zelf op de
bakfiets, met een mand er op, de boodschappen.
Dat ging door de hele stad, wel tot Langenholte en
Schelle aan toe.
Mijn vader begon zijn winkeltje op de Vlasakkers nr. 6. Het pand was in bezit van Klaas van
Berkum, de schoonvader van zijn oudste broer Jan
van der Horst. Van Berkum woonde er zelf ook,
op 6a. In 1925 verhuisde hij. Daarop betrokken
mijn vader en grootvader Vlasakkers nr. 6a. Mijn
grootmoeder was al overleden. Grootvader is daar
tot zijn dood, op 23 juni 1940, blijven wonen.
Na een paar jaar kreeg Klaas tbc. Zijn zuster
Martha nam de zaak in die periode voor hem
waar. Hij lag in een sanatorium in Apeldoorn.
Toen hij terug kwam en de draad weer wilde
oppakken, bleken er alleen maar schulden te zijn.
Hij kon weer helemaal van voren af aan beginnen. Toen hij de zaak weer op de rit had, kwam de
oorlog. Ik weet niet hoe mijn ouders het in die tijd
gehad hebben. Ze zijn er met de winkel en twee
baby’s doorgekomen. Klaas had nog wel wat en
alles ging ten slotte door, het hele leven. Dit was
niet het westen van het land, dat scheelde ook.
Krediet
De verkoop in de winkel ging in mijn jeugd allemaal op krediet, er werd met boekjes gewerkt. Er
werd vaak pas betaald als de volgende boodschappen gebracht werden. Sommige mensen betaalden
zelfs pas als het boekje vol was. Mijn vader moest
Klaas van der Horst
(1899-1980) als jonge
man.
ZHT4 2016.indd 18 11-1-2017 13:39:59
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 4 | 203
dat wel toestaan, bang als hij was om klanten te
verliezen. Hij hielp altijd veel mensen, met levensmiddelen en kredietverlening. Want veel van die
mensen hadden hem geholpen bij de opbouw van
de zaak en die wilde hij niet in de steek laten. Maar
het geld viel soms moeilijk binnen te krijgen. Ik
weet nog dat mijn ouders wel eens zeiden, als die
en die betaalden, dan zouden we lang op vakantie
kunnen. Een keer, ik was een jaar of twaalf, zei
mijn vader voordat ik naar de catechisatie in het
kerkelijk bureau in de Kamperstraat ging, als je
naar dit adres gaat en je krijgt het geld, dan mag je
het houden. Het betrof een gezin in de Javastraat
en het ging om een gulden of zestig, een behoorlijk bedrag in die tijd. Maar ik kreeg de deur voor
mijn neus dichtgesmeten. Dat kon dus flink oplopen met dat kredietsysteem.
Het pand Vlasakkers 6-6a zag er wat vreemd uit.
De voorkant bestond uit een vierkant blok van
twee verdiepingen met een plat dak, daarachter
lag een gedeelte in boerderijvorm. Het zat van
binnen ook ingewikkeld in elkaar. De achterkant
Wat hebben wij vandaag nodig? In het
boodschappenboekje
schreef je niet alleen op
wat je nodig had, maar
er was ook een ideeënlijstje, wat meteen ook
reclame maakte voor
de diverse leveranciers.
Deze mooie kleurenuitvoering dateert uit eind
jaren vijftig.
Vlasakkers 6-6a. Op de
zonnewering staat K vd
Horst, Levensmiddelen.
ZHT4 2016.indd 19 11-1-2017 13:40:00
204 | jrg. 33 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
van het huis was gewoon een boerderij, inclusief
een hooiberg. Vroeger woonde daar de voerman
D.J. Rietberg. Dat was in mijn kleutertijd nog het
geval. Ik herinner me zijn vrouw nog, die had als
stopwoord “Val d’ömme”. Daarna trok de melkboer, -venter en -rijder Hendrik van den Berg daar
in. Ons gezin woonde naast en boven de winkel en
ook nog gedeeltelijk boven het boerderijgedeelte.
Het was klein. Mijn broertje, zusje en ik sliepen
boven in een kamer met opklapbedden, anders
was er geen ruimte. Daarachter lag de keuken.
De slaapkamer van mijn ouders bevond zich aan
de achterkant, onder het schuine dak. Daar liep
ook nog een trap naar het magazijn beneden, een
houten trap die altijd netjes geboend was, maar
daardoor zo glad dat ik er wel eens naar beneden
gevallen ben. Op een winkeltje op de hoek van
de Sumatrastraat (van ene Banning) en de melkhandel van Van den Berg na, waren wij de enige
winkel in de buurt.
De molen van Marsman
Tegenover ons huis lag korenmolen de Vlijt,
niet te verwarren met die andere korenmolen,
de Beltmolen aan de Thomas a Kempisstraat,
vlak achter de Balistraat. Die was overigens al
afgebroken toen ik geboren werd. Verderop,
langs de Nieuwe Vecht, lagen natuurlijk de
oliemolens van de oliefabriek van Reinders. Wij
hadden het altijd over de molen van Marsman.
Molenaar J. Marsman (geb. 1876) was toen al
op leeftijd en kon het werk nauwelijks meer
aan.3 Als kinderen mochten wij hem op zondag
regelmatig een pannetje soep of vla brengen.
Mijn ouders hebben nog meegeholpen om hem
in 1954 een plaats in het Gereformeerde Rusthuis (tussen het Koewegje en het Blekerswegje)
te verschaffen. Daarmee ging de laatste echte
molenaar in Zwolle met pensioen. De molen
werd verkocht en de nieuwe eigenaar liet hem
in 1955 slopen.
Links: Het echtpaar
Klaas en Hennie van
der Horst-Schurink
(links) voor de winkel
met twee onbekenden.
Rechts: Hans van der
Horst als peuter met
zijn vader en een kennis uit Heino voor de
ingang van de winkel.
Het schuine dak van de
achterkant van het huis
is duidelijk te zien.
ZHT4 2016.indd 20 11-1-2017 13:40:00
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 4 | 205
Volksbuurt
Wij speelden met kinderen uit de buurt, zoals de
Java-, Riouw- en Sumatrastraat. Het was een echte
volksbuurt, er woonden arbeiders, lager administratief personeel en kleine handelaartjes. In de
Javastraat woonde een “communist”, die eens het
hele meubilair van een inwonende vrouw uit het
bovenraam op straat kieperde nadat hij haar het
huis uit had gezet. Dat gaf een geweldige oploop in
de straat, het was een echte rel.
Een prachtige plek om te spelen was voor
ons het oude tramstation van de DSM (Dedemsvaartse stoomtramwegmaatschappij), vlak om de
hoek van de Vlasakkers aan de Meppelerstraatweg, recht tegenover de ingang van de algemene
begraafplaats. Na het opheffen kort na de oorlog
van de tramlijn was er een machinefabriekje in het
voormalige stationnetje gevestigd. Ik heb daar nog
eens vastgezeten. Er waren onrechtmatigheden
geconstateerd op het terrein van de voormalige
remise, waar wij graag verstoppertje speelden. In
de veronderstelling dat wij de kwajongens waren
die dat op hun geweten hadden, werd ik in m’n
kraag gevat en naar binnen gesleept. Mijn broertje
Links: Korenmolen de
Vlijt aan de Vlasakkers, beter bekend als
de molen van Marsman. Op de achtergrond zijn de huizen
van de Madurastraat
zichtbaar. (Collectie
HCO)
Rechts: Hans van der
Horst met een onbekende jonge man op
de bok van een van de
wagens van molenaar
Marsman.
Onder: Hans (links) en
Jaap van der Horst met
sjerpen en een vlaggetje op Koninginnedag
1948. De foto is genomen op de Vlasakkers
voor hun huis, richting
Thomas a Kempisstraat
/ Meppelerstraatweg.
Het meisje is Willy van
der Vegte, een vriendinnetje uit de buurt.
ZHT4 2016.indd 21 11-1-2017 13:40:00
206 | jrg. 33 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
waarschuwde moeder: “Ze hebben Hans meegenomen!” Moeder kwam verhaal halen en kreeg
mij al gauw mee. Bij het weggaan braken mijn
zenuwen en schold ik de man achter het bureau
uit, waarvoor ik van moeder een flinke uitbrander
kreeg. Er waren trouwens wel meer mogelijkheden om te spelen, we woonden in feite aan de rand
van de stad, achter de Bankastraat lag toen nog
niks, alleen weiland tot aan de fabriek van Reinders.
Mijn vader kwam uit een arbeidersfamilie, mijn
moeder uit een middenstandsmilieu. Haar familie kwam oorspronkelijk uit Steenwijk. Mijn opa
Hendrik Schurink (1869-1940) ging als bakkersknecht in Zwolle werken. In 1927 liet hij een
bakkerszaak op de Thomas a Kempisstraat 103
bouwen. Maar omdat hij zwaar diabetes had, deed
hij die in 1933 over aan zijn zoon en diens vrouw.
Dat waren mijn oom Gé en tante Rinie Schurinkde Lange. Zij woonden boven de winkel. Opa
Schurink (1869-1940) en zijn jongste dochter,
mijn moeder, bewoonden de bovenste verdieping.
Schuin daartegenover was het schildersbedrijf
van mijn oom Jan van der Horst (de vader van
de kunstschilder Jan van der Horst) gevestigd, zo
hadden mijn ouders elkaar leren kennen. Mijn
moeder zou de verpleging ingaan, maar kreeg
toen kennis aan mijn vader.
Een veel oudere neef van mij, de zoon van de
oudste zus van mijn moeder, was dominee. Dat
was de eerste die studeerde in de familie, ik was
de derde. Mijn neef Jaap Schurink, ook een stuk
ouder, was de tweede. Hij is dierenarts geworden.
Tijdens de oorlog heeft hij zich als student nog
een keer in de hooiberg van Rietberg, onze achterburen, moeten verstoppen omdat er opeens
Duitsers in de winkel stonden, ze bleken uit te
zijn op flessen slaolie die in de etalage stonden.
Jaap was toen toevallig bij ons. Hij heeft aan
het eind van de oorlog nog voor de Canadezen
gewerkt.
“Ie wörren zeker ok dominee”
Voor de buurt waar we woonden was het wel
bijzonder dat ik na de lagere school naar de middelbare school ging, het christelijk lyceum aan de
Veerallee. “Ie wörren zeker ok dominee, ie gaon
naor ’t Lyceum.” Dat was ik helemaal niet van
plan, ik wou geschiedenisleraar worden. Want
een meneer Vijfhuizen op mijn lagere school,
de christelijke Koningin Emmaschool aan de
Jacob Catsstraat in de Wipstrik, kon schitterende
geschiedenisverhalen vertellen, over bijvoorbeeld
Napoleon en de slag aan de Berezina, ik krijg het
er nog koud van als ik er aan denk. Later op het
lyceum trof ik Jan van Dijl als geschiedenisleraar.
Hij wist alles over de Oranjes en andere vorstenhuizen en kende daar mooie anekdotes over. Hij
heeft zelfs een keer voor groothertogin Charlotte
van Luxemburg
mogen vertellen over voor haar onbekende
familieleden. Van Dijl bracht mij de eerste beginselen van de genealogie bij en leerde mij toneel
spelen. Ik heb veel aan zijn lessen gehad.
Wij liepen met de kinderen uit de buurt via de
Riouwstraat, de Borneostraat, de Vechtbrug en
de Vondelkade naar de lagere school. Ik kan me
nog herinneren dat tijdens de watersnoodramp in
1953 het water bij de Vechtbrug heel hoog stond.
Van de ramp zelf kreeg je eigenlijk nauwelijks
iets mee, maar dat hoge water, dat beeld blijft dan
hangen. Je liep heel wat af in die tijd, mijn beste
vriendjes op school woonden bijvoorbeeld op de
Philosofenallee en de Badhuiswal en daar ging je
lopend heen.
Hans van der Horst
met een parasolletje en
daarachter zijn neef
Jaap Schurink. De foto
is genomen voor het
huis op de Vlasakkers,
richting de Riouwstraat. Links begint de
Javastraat.
ZHT4 2016.indd 22 11-1-2017 13:40:00
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 4 | 207
Mijn Joodse “nichtje”
Zo’n zes maanden na mijn geboorte lag er opeens
een baby’tje bij ons op de stoep, een klein meisje
met heel donker haar. Mijn ouders hebben haar
naar het Sophia gebracht en de volgende dag
stond in de krant dat er een blond vondelingetje
gevonden was. Dat klopte niet, maar men vermoedde dat ze Joods was en dat wilden ze niet te
veel benadrukken. Er werden in de tweede helft
van 1942 in Nederland regelmatig Joodse kinderen te vondeling gelegd in de hoop ze zo van vervolging te redden. De Duitsers verordonneerden
begin 1943 dan ook dat iedere vondeling voortaan
als Joods zou worden aangemerkt tot het tegendeel was bewezen.
Mijn oom Frits, die het verhaal van de vondelinge hoorde, is meteen naar het ziekenhuis
gegaan en heeft haar mee kunnen krijgen. Hij en
zijn vrouw Roelie van der Hulst hadden geen kinderen, ze hebben het meisje opgenomen en uiteindelijk opgevoed. Zo werd Hetty, zoals ze genoemd
werd, mijn “nichtje”. Later bleek dat ze inderdaad
Joods was en uit Hengelo kwam en dat de verzetsmensen die haar hadden gebracht eigenlijk
eerst mijn oom en tante Schurink op de Thomas
a Kempisstraat in gedachten hadden gehad om
het kindje neer te leggen. Want ze wisten dat mijn
tante Rinie ook uit Hengelo afkomstig was. Maar
men had de situatie daar niet veilig gevonden en
zo waren ze bij een zus van de bakker, mijn moeder dus, uitgekomen. De ouders en