Overig

■ ■■■
11 11-
126 | jrg. 21 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
11 nnèt Boot maan
Hulten en
im Huij man
.\
A lg ■
z..,
(Co/Ie tie Vn11 Egtc11)
■ ■■■
Groeten uit Zwolle
eeralléc bij Zwoll
Post tempel 29 maart 1 02
‘Zwol/ 27 111mm ’02
Ie).
11ze11 11rie11delijke groet 11it het Inge la11d an11 de zee.
Leef gelukkig e11 bloei nis ec11 s /10011e roos i11 J leer
lrich’s hof
w \frie11rl e11 rie11di11 B 1′<111 Egtc11 e11 Ec/11gc11.' f-zender Berend van Egten ( 1 65- 1935) was bijna 55 jaar in dien. l v:in de firm,1 J. t n L ocs ·hate, igenaar van de z, ol dr gi. te rij de udc aper. De firma Ten Doe · hatc onderhield 1_.akclïkc wecmaal maakte Ber nd e n zaken rei_ naar deze Duit e relatie; in 1901 . amen m t .). Zclh r 1, bo khoud r, en in 1911 m t J •• Piqu 1, zoon van J. ten Do · hatc en toek m~tig firm, nt. Van Egtcn •en t z er van de1c buitenland e rei zen. r be tond n hartelijke bctr kkingcn Lus en de familie. lrich en an Egten. Wanneer lrich in ederland \ a , logeerde hij bï de an Egtcns aan de ud Vi markt. Bij zijn gouden jubileum in 193 kreeg Van Egten van I.Ïjn werkge er een reis naar Thüringen aangeboden , om amen met zijn e htgen te nog een de t0cht te maken waaraan hij i'.Qveel g ede herinneringen had. Deze kaart met i twat ho gdra nd gelukwen , rd in 1 2 ver tuurd aan Lina Brü kn r ter gelegenheid van haar huwelijk met Herman lrich. prncrkelïk is de adre ering, de impcle aanduid ing 'i.Th.', wa blijkbaar voldoende om op de jui t b temming t arri ren. L in dit nummer me r o r d amili an Egten n de Oud ap r. \Nat bctr ft de nfheclding, op pagina 164 treft u d b . pr king van het onlang er · henen be ck De Veem/lee aan. 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 4 | 127 11 Redactioneel om t I je al reda ti van dil tijd hrift op een onverwachte en bijzondere hi tori he bron. Dat verkwam nn t B t ma-van Hult n ruimt\ ec jaar geleden. Bij de v orberciding van het tijd - hrift gewijd aan de Zw I e k pman gee t kr eg zij een fot album i1 h, nden 111 l ra htig ~ to' uit het egin an d twintig te eeuw van het bedrijf van d famil ie Ten Do hate, de ude ap r. Bov ndien bleek het i torisch entrum Overijs el een manu cript te ezitten met herinneringen van teven van gten, de zo n van de b drijf: leider uit diezelfde peri de. Hij vertelt v r zï n vad r, di al 1 μjongen bij de fi rma Ten Do hat b g n, maar vooral v r de beleveni - en van hemzelf al tienjarig jong n, di pe lde en de help nd hand b od in d geboll\ en van h t b drï aan de Di zer traat/Oud i markt en in de Bitter traat in de periode rond 1909. Het plan om van d ze tw e bronn neen pe iaal nummer van het tijd hrift t maken, werd nel geb ren . teven van gten ha I niet kunnen dromen dat 7ijn jeugdherinneringen, ge hre en in 19 2 en bedoeld voor zijn pleegzu je, ruim twintig jaar later do r de vele leden van de Z\ ol e H i tori he ereniging gelezen zouden worden. teven van gten hreef zijn eigen ge chiedeni op. In Hoc schrijf ikgeschierlenis van Jan van de Wetering, het b ek dat bij de b ekbe prekingen w rd t behandeld, kunnen (amatcur)hi torici lcz n h e zij met de g geven van een hi tori ch nder,oek, een ok or derd n aantrekkelijke (familie )ge hiedcni kunnen hrijven. ■ ■■■ Inhoud Groeten uit ZwoUe Annèt B ot ma- van Hulten en im Huij man 126 Inleiding nn t B t ma- van Hult n 128 De Oude Gaper Heri1111eri11ge11 rond ee11 oude e11 vermaarde drogisterij teven an Egt en 1 3 Loopjonge11 i11 de Oude aper Van der Laenstraat 9 Wegaa11 verl,uize11 Het 11erloren Toverla11d Meneer J. te11 Doessc/,ate Hetpaklrnis Ee11 nare val Een middag i11 dienst van de Gaper Vrijdag marktdag Kntirlerije11 Watersnood aders go11de11 jubileum Brand i11 de Gaper Boekbe prekingen 164 Recent ver chenen 168 ededelingen 169 Auteur 170 Omslag: Het taplokaal \lal/ olijf- e11 slaolie. Zittend achter rle tafel Berend 11a11 Egt en. De l'ierkn111e Te11 Doesschntej1esse11 zijn duidelijk zicht/Jaar. (Fotoalb11111 Ten Does_ hate, parti 1iliere collectie) 11- 128 | jrg. 21 - nr. 4 zwols historisch tijdschrift 11 nnèt Boot ma - an H ttl ten Inleiding Hel fotoalb11111 Te11 Doesschate,fraai i11 leer gebonden en 11erg11/d op s11 e. (Partirnliere colIe tie,folo H 0 ) ij bt geb11djteni&uiering btr.• ~ ·· ..,..t•~ tNNna~ing u11n n1en ijooggeadjten atroo · l<>
eni eer~. tn ~Hs&~atc
en’fJRturouro ~-t.. ‘l>••s~ati
,,l,eHn 11,U,n st.in,
ru rbt ?un bit bum aan5eb ben me ·
be bebe bat b~ ,,sm bfijvtnb Of
en 9un Jlinberm rusten m~,,~.~~~
c.i}t’, ,,c..
‘”1 ,.,,., n. 1 .. ..:.on
~ , . ., 7A .,_. ……. –
Î~: /1:’ ,./· / /170
Het titel/Jlnd i11 het fotonlb11111, 111c1 de 11a111e11 vr111 de elf personeelsleden.
(Fotonll111111 Ten Docssclwte, parti 11/ierecollectie)
■ ■■■
In ptember 20 2 bra ht de redactie an h t
Zwols Historisch Tijdschrift n themanummer
uit onder d tit I Zwolse koop111n11sgees1 (ZHT
19 nr. 3). In dit th manummer I rd n in kort
be t k twaalfZw I eb drïven be hr n. Ik erz
rgde daarin nder me r een artikel o r de
ude aper en de firma J. ten o hate. Tijden
het verzamelen van h t materi , 1 o r dit nder-
1 erp kwamen er tw unieke bronnen aan het
licht. D fami lie Ten D e chate h,d nog een
prachtig fotoa lbum uit h t begin van de twintig te
eeu1 in bezit, met een uitg br ide f, torep rtage
van de ude ap r n de gr i rd rij die daar
d tijd deel an uitmaakte.
Daarnaa t bleek zi h in het H
cript met herinn ringen aan de
be ind n, g hreven d r teven gt n,
zo n van e n o rmalige bedrijf: leider. Deze b ide
bronnen bevatten e n hal a. n materiaal
maar door de opzet an het themanummer uit
2002 kon maar een ki in d el daarvan gebruikt
~ rden. Het wa t en I cl m te n duidelijk dat de
ombinatie an beide bronnen uit tekend
ge chikt I a voor e n latere afz nderlijke publi atie.
let dit niem e th manummer i dat nu ver wezenlijk
t.
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 21 – nr. 4 | 129
11 De ude aper n de fami lie Ten Doe chate
1 n het pand Diezer traat 14 wa van 17 2 t t 1990
d vermaarde dr gi terij de ude aper geve –
tigd. en van de bijz nd rheden an de Oude
aper wa dat de winkel in haar ruim tw h nderdjarig
e taan nauwclijk van uiterlijk veranderd
wa . ln ouderwet interieur werd het drogi –
terijvak nog op traditi nelc , ijze uitgevoerd. e
Gaper werd daardo r in de tweede helft van de
t, intig te eeuw leed meer een bezien ·, aardigh
id, maar wa ten I tte niet meer rendabel. Hond
rd jaar eerder wa dat wel ander .
Rond 1900 be t nd de ude Gaper niet alleen
uit en dr gi t rij maar o k uit een gro ierderij
in drogerijen t:n verfwaren. Het bedrijf was in die
tijd eigendom van Jurriaan ten Doe hate (1 42-
1916) en zijne htgcnOLe Jan (je) ten Doe hate –
cl! n t ijn ( 1 -16-19_4). De winkel t nd ekend
al de ude ap r, maar d gro ierderij , erd
gevoerd onder de naam d firma J. t n e schate.
De gro. ierderij mvatl d handel in drogerijen,
spe erijen, hemi aliën, d f, bri ag n handel
■ ■■■
in v rf n de imp rt en handel in levertraan.
B halve d winkel aan de iezer traat ezal de firma
ok n g n akhui aan de Biller. traat, g 1 –
g n re ht tegen v r de oude ut cho 1. De zaak
t lde in di tijd lf per n el leden.
H t chtpaar Ten Doe schate – cllensteijn
wa getrou\ d in 1 7 . Er werden drie kinderen
geb ren, Anton in 1 79, Will mina J hanna in
1881 en ezienu in 1 5. 111011 en ezienu · gin gen
later all b i 111 di ijnen stud ren en werden
art , Will mina J hanna zou met haar e htg noot
Jacque ullï Piquet (1879-192 ) d firma o rt zetten.
In I liet Ten D e hate aan de Oude is –
markt 7, in het verlengde van Diczer lraat 14, een
hui bouwen waar hï m t zijn g zin ging w nen.
Beide panden tonden met elkaar in verbinding,
een ituatie die tegem o rdig n g teed z i .
aa t het hui aan de ude i markt bezat <.Ic familie Ten D e hate een tuk land met een z merverblijf, 'de K epel', aan het Klein Wezenland (nu Burgemee ter an Roijen ingel 9). In De 'Koepel' vc111 de fnmilie Te11 Doesschme ww liet Klein I Ve.:e11- ln11d / B11rg. 1•n11 Roije11- si11gd 9. ( Fotoallmm Ten Docssclwrc, parti wlicrc collectie) (Fotoullm111 Ten Docssclwtc, partirnlicrc collertic ) KOEPEL- KLEIN WEEZENLAND . MET ,wsn IS DE GEEST E OOK HET LIJF GEPAST E BEIDE DIE VHIGAAN DOOR AL Ti STAGEN LAST. 11- 130 | jrg. 21 - nr. 4 zwols historisch tijdschrift 11 De 1•iskolk Oldc11eel. /r1rri11r111 ten /)ocssclintc was ee11 verwoed l'Î .. er. Op w11dag1110rge11 begon de dic11s1 i11 de rotc Kerk 0111 JO 11111". \lolgC11s de fo111ilicovcr lc1• cri11g 1wlie1 f 11rrie1011 0111 1 11111111111 m •cr tic11 z~in h111s na11 de 011dl· \lis111ark1 0111 te gn1111 l'i.se11, hij liep da1111ie1 meer liet risico ortlwdoxc kln11trm of bekt•11 - d 11 /('!(CII te komen. ( Foton//,11111 Ten Docs sc/ 1e11c, pnrticulicre collectie) 190 liet en e hat dit z merverblijf optrek.ken tot een b tendiger hui met de bed eling Licl1 daar perman nt te e tigen. Jurriaan ten oe ch l wa p dat moment 6 jaar, hij nam t n ok wat meer af tand van zijn Lakelïke be lomm ring n. In het hui aan de udc Vi markt werd de toenmalige chef van de winkel B r nd van gten 111 t zijn g zin geîn talleerd. De dag lijk e gang van zak n in h t bedrijf , erd t n t ven aan an gten to v rtr u, d. Het fotoalbum Ten H te hlpaar Ten Doe llen tcijn tond in aanzi n bij hun medewerker . Ter gelegenheid van hun 25 -jarig hll\ el ijk in 1903 kregen ze van h t gezamenlijke per one 1, elf per onen, e 11 impoant ~ t album adeau , aa rin h t hele bedrijf p de g v elige laat , a va tgelegd. efot grafe rd werden de panden aan d Diezer traat en de ude Vi~m,1rkt en het pakhui aan de Bitter traal. V rder waren er binnen pnam van de winkel, het ■ ■■■ kanto r, de kruid nzolder n de vern arenzold r, een verfkamer en een hl raf, eging. e n tap- 1 kaal v or lijf- en ·la li , en taplokaal voor de levertraan en een ki tenmakerij annex · hafllokaal. Daarnaa t waren r nog opnamen gemaakt van het zomerverblijf aan het Klein Wezen land en de vi kolk ldeneel d fav ri t vi tek van Jurri aan ten D e s hate. Het album bevatte in t taal neg 11Lien ~ l • , alle in pa e-partout ingepl kt. De bladen met de foto' war n verlu htigd met fraaie pentekeningen in Jugend til. orin het album wa e n gekalligrafeerd til lblad met de opdra ht van h t per oneel aan h t jubilerend e htpa, ren met per nlijke ondcrtek ning. In Zwolse Koop111n11sgees1 uit 2002 werden al drie fi t • en een tekening uit dit album afgedrukt, in dil nummer kunt u prakti h alle fi t ' en tekening n be, nderen. Het album bevindt zich n g in famili I zi t, het H heeft , el k pieën van de afbeeldingen mogen maken. Het i. onbekend welke ot graaf de o namen de tijd gemaakt heeft. 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 4 | 131 11 Berend van ·gten (1865-19 5) Beren van gt n w rd op 22 april 1 6- geboren in A end rp al· oud t van de vier kinderen van l, ndbou\ er t ven van Egt n (L 3 -19 11 ) en Aaltien Kroe eman (1 3-1903). Berend moe tal j n meehelpen op d bo rderï, 1 aardoor hij de lagere ho I niet helemaal had kunnen afmaken. Op vij tienjarige I eftijd deed hij zijn intr de in d ud aper, het begin van een bijna -;-jarig dien t erband. Ber nd beg n in de aper al 1 opjong n, deed r in de praktijk zijn kenn i p, werd winkel h f, in 19 bed rï f: leider en ten I tte pr uratiehouder. Bij deze lo pbaan hi lp d t hij go d met men en kon omgaan, Ie rgi rig n ambiti u I a en, la t but not l a t, hij had plezier in zijn werk. Bï zijn 40-jarig jubileum in 1 20 \ erd hij koninklijk onder cheiden. B r n \ a niet alleen tr uw aan d ude aper, maar o kaan zïn hri t lijk g I vertuiging. Hij behoord in 1 8 t t de opri hter van de ·ong ling vereni ing ' H r i nz b nier' en hij wa 47 jaar zondag hoolonderwijz r in lkrkum. 1-! ï bra ht het zelf tot k rk nraad lid van de Her ormde erk, een illu t r gez I chap \ aar an het lidmaat hap do rgaan alleen aan notabelen\ a orbeh uden. l erend van Egt n t roU\ de in 1 94 met J ntje van Ding tee (1 62-1936). it dit hu\ lïk \ erden vier kinderen geb ren, in 1895 A, ltj , in 1 97 eerrje, in 1 99 te en en in 190L Hermien. Z al bo en al opgem rkt, v rhui de het gezin an gten in 190 naar d ude Vi markt 7, waardo r d ud ap r een ub tantieel deel an hun leven ging uitmaken. teven van gt n (L899-1984) T n B rend en Jent' van gten naar de ud Vismarkt verhui den, wa hun derde kind en ni g z on teven negen jaar ud. en leven lu tig kind n klaarblijkelijk z ontv, nkelijk voor de in zijn ·eugd pgeda ne indrukken dat hij later deze ·aren n g zeer beeldend wi t te be hrij en. Daarover hieronder meer. 1\ I. kind bez ht teven net al · zijn zu je de r, nje ho 1, de toen nog maar net opgcri ht hooi oor hri tel ijk Ik nden ijs aan de Juffer nwa l. Daarna volgde hij de /\!ulo aan d I lar- ■ ■■■ nix ch l. azijn eindexamen volgden nog kort ·t ndige di n tvcrbanden, eer t bij de firma 0. d eeuw, de handel in ijz nvaren en landb uwgereed chappen aan d Di zer traat en vervolg n bij de coöp ra ti ve zuivelfabriek' loop op Zegen' aan de Phil ofenallee. 1 et kantoorleven wa h m cht r el te aai en in 1916 vertrok hij p zev nti njarig I eftijd naar het gnrnizocn in Kampen m zijn dro m an ber ep militair t • ven ez. nlij- Bere11rf \ln11 gte11 (1 65-1 5) nlsjo11ge 1111111. ( 'o/li:ctie \/1111 Egtc11 ) tel'e11 11n11 Eg1e11 in 111ilitair 1111ifon11 e11 zij11 verloofde t\111111 Elisnbet/ 1 \10/bedc1, begin jare11 rwi111i ,. (Collectie V1111 gre11 ) 11- 132 | jrg. 21 - nr. 4 zwols historisch tijdschrift 11 ken. teven chopte het tot sergeant, maar de dien t bracht hem ni t wat hij zich er van had v rg tcld. Hij verliet het leger in 1922 met antimilitaristi h g voelen en de re t van zijn leven bleefhï pa ifi t. azijn militair carr ière ging hij werken bij h 't K Ml in De Bilt, waar hij bela t wa met waarnemingen. Hij zou daar tot zijn penionering blijven. teven van Egten trouwde in 1925 met An na li a eth olbeda (1899-1994), zij kr g n twee kinderen. Het e htpaar wo nde ook in De Bilt. teven richtte daar e n padvinder - groep op, wa ouderling bij d ederland Herormdc emeentc, ambtenaar van de burgerlijke tand en hï werkte mee aan een bo k over de geschiedenis an h t KN ll. eschiedeni had tevens grote belangstelling. Het manu cript met de jeugdherinneringen In 111, art 1992 werd aa n het Gemeentea rchief Zwolle een manu cript ge chonken met herinneringen ann de ude Gaper. De sch rijver van deze herinneringen wa teven van Egten, de chenker de he r H.T. . Koning uit Putten. Bij de voorbereidi ng van het themanummer Zwolse Koopmn11sgecs1 namen we ( im Huij man en ik, ABvH) dit d urn nt do r en het bleek een prachtig tijd - beeld Ic geven en een geweldige bron van informatie te zijn ver h t dagelijk leven in de Oude aper aan het begin van de twintig te eeuw. Het do ument maakte duidelijk dat teven I tterlijk een deel van zijn j ugd in de Oude Gaper had d orgebrach t, maar veel meer dan dat hij in 19 16 uit Zwol le naar Kampen vertrokken wa , wi ten we I en nog ni t van hem. De heer Koning die het manu ript in 1992 had ge chonken, bleek inmiddel overleden. ia de telefoongid op internet k, amen wc dit najaar in contact met de zoon van teven, de heer Berend van Egten uit Woudenb rg. Deze verwees ons naar zijn zuster, mevrouw )c111je hneider - van Egt n uit Leu den. cvrou, hneider bezat nog v el meer materi- • al an haar vader, want Steven van Egten bleek een gro I deel van zijn leven op chrift g teld te hebben. De herinneringen aan de Oud Gaper vormen daar lecht een onderdeel van. an al ■ ■■■ zijn opgetekende memoire zijn vo r Z\ olie vooral d re t van zijn jeugdherinnering n intere an t, die hij onder de titel 'Burger in een kleine tad' heeft be chrev n. \ ij komen daar in een vol gend nummer van het Zivols Historisch Tijdschrift zeker nog een keer op terug. De herinnering n aan de ude aper bleken peciaal samenge teld te zijn al cadeau voor h t 50-jarig huwelijk jubileum in 1982 van zijn pi gzu je Emmy \i\l idmann. p h !'titelblad taat ook d datering 'D Bilt, april 1982 vermeld. Emmy Weidmann kwam in oktober 1916 al negenjarig kind uit Duit land in h t gezin van Berend en Jentje van Egten om a, n te terken. mmy bleef ech ter in Zwolle bij de an Egten en trouwde in 1932 met de Zwollenaar Piet Koning. Dit huwelijk bleef kinderl o . a het overlijden van beide echtelieden schonk Emmy' zwager H.T. . Koning het manu cript aan het Zwol e eme ntear hief. Het in dit nummer afged rukte verhaal van teven van Egten ver de ude Gaper be chrijft met name de ga ng van zaken in d jar n 1908 en 1909. Vervolg n heeft hij nog enkele bijzond re gebeurte ni en b licht, het hoge water in 1916, het ijftigjarigjubilcum van zijn vader Berend in 1930 en ten lotte de brand in de ude aper in 1934. mdat teven vooral de situatie in de ude Gaper rond 1908 be chrijft, het jaar immer waarin het gezin Van Egten in het hui aan de ude Vi markt kwam wonen, vormt zijn v -rhaal een bijzonder g heel met de fo to' uit 1903 uit het fotoalbum Ten D e scha te. Het verhaal is licht bewerkt en geannoteerd. e oorspronkel ijke tit I luidde: 'De kroonde Oude Gaper', een naam die vroeger ook p de etiketten an de Ie ertraan fles en van Ten Does h, - te tond. Omdat de naam ud ,aper' e hter een begrip i in Zwolle, hebben wij de titel aan •epa t. Enkele pa sage zijn ge chrapl omdat die nog zu llen terugkom n bij de publicatie an de overige jeugdherinneri ngen van Steven van -gten. erd r betreffi n de aan pa singen vooral gra mmati , Ic en peiling techni che zak 11. 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 4 | 133 11 ■ ■■■ De Oude Gaper Herinneringen rond een oude en vermaarde drogis terij 'Hebt ij e11ige kwalen of pij 11, \freest od e11 eert de //lerlicij11. ezo11d te zijn, va11 leden fris, De allergrootste rijkdom is'. 1 Loopjongen in de Oude Gaper De kalend r wees .1 mei I o, to n mijn vader Berend van Egten2 op vijftienjarige leeftijd zijn intrede deed in de Oude aper. Het wa een wat ongewone tap voor deze boerenzoon, die op de boerderij van zijn vader maar node gemi t kon word n. Maar het , aren bar I ht tijden. De landbouwcri i van de tachtiger jaren tei terde de bo ren tand. Ze hadden het moeil ijk, de boeren. H t lot trof mijn grootvader te en van Egten3 in bijzondere mate. Hij had n boerderij aan de A ndorper traat. Maar het , aren niet alleen de lechte tijden, die zijn Ie en moeilijk maakten. In de kracht van zijn leven was grootvader blind geworden, doordat van beide ogen het netvlies lo liet. Daar wa to n nog geen kruid tegen gewa - en. H t wa in 1880 nog onvoorspelbaar dat een kleinzoon van vad r baa , professor Ten Doe - hate4, al direct ur van het oglijdersga thuis in trecht tiental! n jaren later h nderden men en van deze k, aal zou verlos en. Maar op dat moment wa de weten chap nog niet zover, zodat grootvader in diepe dui terni het leven door moest. een wonder dat de boerderij achteruit holde. Dit t me r omdat gr otmoeder een hartkwaal had. T ten wa er, el, maar al het jaar ver trek n wa moe ten rent en aAo . ing van de hypoth ek klaar liggen. Er moe t dan ook op een of andere man ier geld binnenkomen. ociale hu lp 6 tond ni ten mensen op hun geld laten wachten, dat tro kte niet met de geldende moraal. De oudste zoon Berend moe t geld verdienen. Jammer, want door de narigheid thui had hï zelf de lagere chool niet helemaal kunnen afmaken. Maar er wa geen ander mog lijkheid. Berend probeerd he in de ude aper, de bekende drogi terij aan de iezer traa1 14. De ude aper had een goede naam. 'Al je in de Ga per werkt, dan ben je goed af', z iden ze in Zwolle. De eigenaar, meneer Ten Does hate5, z g blijkbaar wel wat in dat pientere joch en hij nam hem aan als loopj ngen. Het loon wa wel niet hoog, maar in deze benarde tijden hielpen alle beetje . Het was geen licht baantje. De werkdagen waren lang. 111 zes uur ging de winkel open en hij ging' avond laat dicht. Boven de winkel waren drie grote zolder . Daar lagen de voorraden van de talloze artikelen opge lagen. Daaruit moe t dagelijk de winkelvoorraad worden aangevuld. Talloz malen per dag rende de loopjongen met een paar winkelladen ond r de arm de trappen op en af 0111 te zorgen dat alle laden gevuld bleven, zoda l de klanten nel en goed bediend werden. \ rijwel alle ging met handkracht. AJ onces· ie aan de moderne tijd wa er in het plafond van de wink 1 een luik. Al de vrach ten te omvangrijk ent zwaar waren om te dragen, konden ze hierdoor naar boven worden getakeld. ' Morgen vroeg, lang voor de aper zijn deuren opende, was de jonge Berend al uit de eren. Hij wandelde dan met zijn moeder naar e n wei land in Dieze om daar de koeien te melken. Berend droeg de volle emmers naar d rand an de tad, waar zijn moeder het juk met de emmer overnam en ze verder naar de A ndorperstraat dr eg. Om klok lag ze uur tond Berend voor de Gaper om aan zijn lange werkdag daar te beginteven van gten 11- 134 | jrg. 21 - nr. 4 zwols historisch tijdschrift 11 ■ ■■■ IND ÜVDE. 6APER DIE:ZERSTRAAT. De O,ulc nper, Diezerstmnt 14, in 1903. /11 de de11rope11i11g stnnt Berend vn11 Egt en. ( Foton/1111111 Ten Doe-sclwrc, pnrtirnliere collectie) 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 4 | 135 11 nen. Maar het werk , a voor hem bepaald geen traf. e oude h er Ten Doe chate wi t zijn menn t in pireren. Vele jar n la r prak vad r nog met veel re peet o er meneer Ten Does chate, van wie hij zo veel geleerd had. Het leven van de loop·ongen, a niet gemakk lijk. Fiet n gold al e n lu · . Alles werd te voet w ggebrach t. En die ra htcn mochten er zijn. Al de vrijdag in zi ht kwam, mo ten er me het oog op de markt t vor n ve I zakken word n gevuld n uitgewogen. Een artikel waar in de Gaper veel vraag naar wa , wa bleekpoeder. Met het uit, egen an bleekpoeder werd Berend opge cheept. In het begin was dat afwegen wel een aardig werk, maar naarmat het vat I g r werd, moe t de jongen dieper in d ton duiken. Jui t nderin bleef het ont napte chi rga hangen. Hij ademde het ont napte gas in, tot hij bloed pgaf. it was het ignaal dat de werkwijze veranderen moe t. Meneer Ten Doesschate schrok er erg van. Gelukkig heeft Ber nd er geen blijvend nadeel van ndcr ondcn. Berend wa leergierig. Mogelijk dat hij juist door zïn gebrekkige hoolopleiding pr beerde de gemi. te kan n in te halen. Hij tak niet al leen eel op van m n er Ten Do schat . Al hij voor een bood hap een vierd uitstuk6 of een tui ver fooi kreeg, ijlde hij naar de boekenkraam op de markt om een tweedehands boek te kopen. ' Avond lag hij dan in bed bij het gebrekkige licht van en mpj kaar t leren. En dat na een veerti n-urige werkdag. Het bie f goed gaan in d Gaper. Berend kreeg all ng h t drogi t ak redelijk ond r d kni . Hij k nde d artikel n. Hij wi t h ede m erseltj en drank·e gemengd moe t n worden en kon op de geur de me te kruiden herkennen. Zijn baa zag dat met genoe 1en en gaf hem de verantwoordelijkheid voor de winkel. D ude Gaper wa n wezenlijk tuk an zijn leven geworden. Toen Berend in 1894 in het huwelijk trad 7, waren de boekhouder Zei hor ten de reiziger an \ ijhe8 de ceremoniemee ter . In het voor deze gelegenheid gemaakte gedi ht kwamen de volgende strofen voor: 'Op ee11 goede vrijdag werd /,ij lil de Gaper voorgesteld. Vader 11oe111de l,em: 'schierjonc/1ie11', Heus, /,et is 011s zo verteld. Jn, /,et is waar! Vraag 't /,et klein kantoortje 11,nnr. Ongelukkig viel hij dik1Vijls Bove11 vn11 de trnpp II nf, Wnnr de j11JJromv9 IVel vn11 schrikte Maar /rij zelf 11ie1 veel 0111 gnf Alle zake11 i11 de 1Vi11kel nan 1111 /rnnst door Ber 11ds hm,d. Ann de tipjes vn11 de 11e11ze11 Ke11t hij bijkans ied re kln111. Jn, het is wanr,jn, het is wnnr! Vraag het in de Gaper 111nnr. ' 10 Van der Laenstraat 93 ■ ■■■ Voor een burger die zichzelf re pecteerde, en daartoe reken ik zeker vader en moeder, wa een huis een hartemven . Ee n ig n hu i i e n bezit en bezitterzïngeeftstatu. a om. treek d e u, - , i e!ing het bezit van een hui niet een an de voorwaarden, waarop iemand als kiezer kon , orden aangemerkt? War zou het worden: kop n of zelf bouw n? Men r Ten Doe schate, die vanwege de op te nemen hypotheek terecht een inger in de pap had, ried aan: bouw 11. a lang b raad werd er en t rr in g koz n aan de Van der Laenstraat, toen nog As ndorpersteeg geheten. e As endorper t eg lag in een ar eidersb uurt, voornamelijk bevolkt do r 'spoorhazen ', arbeid r van de spoorwegen. De bijnaam 'spoorhaa ' vond zijn re htvaardiging in het feit dat als even voor het begin an de werktijd de 'toeter' van de entrale \ erkplaat o er As endorp loeide, de laatkomer probeerden in een nelle spurt nog juist op tijd te zï nom een boete te ontlopen. Er lagen plan nen voor de bo uw van een nieuw station en dan zou de an der Lacn traat 11- 136 | jrg. 21 - nr. 4 zwols historisch tijdschrift 11 ■ ■■■ Het perso11ee/ vn11 de Oude aper i11 190 • tna11d derde vn11 links Berc11d van Egtrn, rechts ,wast hem zijn 111i11der begaafde broer Hendrik, die ook bij de aper iverkte. Zittend links l,oekho11der C.J. Zdlior t. Jnnnrl uit r I rechts ve1f111aker J.l-1.B. Jansen. (Foton//;11111 Te11 Doessclulle, partiwlierecol/ecJie) n van de to gang , gen worden. ater bleek dat dit een mi rekening, a , want de plannen gingen niet d r. Het , a een terrein dat groot g n eg , a v or t, ec woningen. aa t on hui 11 bleef er nog e n breed pad v r, dat teven t egang gaf t l de m e tuin van het Oude armen- en rouwenhui 12 aan de De enter traat 13• Dat pad, a eigencl m van vader. it had h\/ee voordelen: we woonden erg vrï en ht r nze tuin , erd niet gebou, d. Het waren v or die tijd mooi huizen, verreweg d m i te van de traat. Z hadden een gezamenlijke p r iek van dri treden, wat een bijz nder a h t gaf. Maar toen vader en m der er eenm al w nd n, w rd uitgerekend hun porti k de peelplaats an de buurt. Het wa d verzamelpla t an altijd ruziënde j ngetjc . die hun pla je tegen de deur ded n. ' vond zaten er vrijende paartje crtu ndoor honden die er hun behoefte deden. Na een paar· , r \ a moeder de ellende za en, erd d gevel gelijk getr k.k. n. D trapje kwamen toen in de gang. Het aanzi n werd er wel niet m p, maar moeder had ru t. Het hui aan de an der La nstraat , a vo r on kinderen '~ een heerlijk hui om in te wonen.\, hadden een tuin met n prieel en het pad naa t het hui , a een g licfd peel pi, at . Dat 1\/a maar goed k, \ ant 111 eder zag n niet graag op traat p I n. erm edelijk p lde in d ze maatregel de verwegin me dat r in A endorp nogal eel o iali ten, oonden en o iali ten tonden er bï het nette burg rdom niet be t op. En een kinderzi I i gam beïnvloed. Tr uwen ·, r wa. op 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 4 | 137 11 het eigen erf genoeg ruim te om te pelen. Periodiek kregen wij in de Van der Laen traat bez k van men en, die waren aangewezen om on h t lev n aangenamer t maken. Zo kwam een f tweemaal per week de 'tonneman'. Deze droeg een, erkpak met een leren pet en op zijn schouder had hij een leren lap, waar het lege tonnetje op ru tte. Hij ging achterom, om de pleeton te verwi len. og g ruime tijd na zijn bezoek was de traat bez, angerd van vreemde geuren. nmaal per week k, am de 'körreman', om de drekbak 15 te ledigen. Aangezien de grootte van deze bakken nog niet ge tandaardi eerd was, waren ze vaak nauwelijk te tillen. erder kwam op gezette tijden een maJrnetje met een hand, agen, om de traat aan te vegen. Zo'n nuttig per oon droeg in Zwolle de naam van ' kup-en-be empien'. Af te leiden uit hetgeen ik hier en daar opving, muntte hij niet uit in ijver. Als ik het a hieraf goed beoordeel, moe t hij in de maat chappelijke be ordeling wel onder aan de lij t taan. In mijn herinnering is ook blijven hangen een man met een lok,, aaraan een bos gekleurde bal len wa beve tigd. Wij noemden hem 'lamperozee'. Alleng drong tot on door, dat die fel gekleurd ballen papieren rozen , aren, die be t md war n om ond r aan de petroleumlamp al v rsiering te di nen. Wekelijk k, am ook d wa man met een wagen waar dri grote honden voor waren ge pannen. Ze lagen op straat met open bekken te hijg n en z · blaften a~ chuw lijk. Ik wa er dood - bang voor en kroop ang tig w g acht r mo ders rokken. Al aanvulling op mijn \ oorden chat, die ik bepaald in de an der Laenstraat heb opgedaan, 111 et genoemd worden het woord: 'ga tert'. Een ga ·tert wa iemand op wie iet viel aan te merken, in afkeurende zin dan. Hoe cel op hem wa aan te merken, wa een gevoel zaak. Je kon het opmaken uit de intonatie, waarop het woord werd uitgeproken. Maar al het heel erg wa , dan wa alleen ga tert niet g noeg. Dan heette zo iemand een ' oele gastert'. ■ ■■■ We gaan verhuizen De kalender v rmeldde het jaartal 1908. Er · heen iet bijzonder op til te zijn. ader en m eder had den telkens ern tige gesprekken. \i\ ij \ erden met een moes naar buiten gestuurd. Dit was een zaak van vader en moeder. Toch drong h t g leidelijk tot ons door, dat wij er ook mee te mak n had en. De familie Ten Doesschate had grote plannen. Zoals vele welge telde familie in Zwolle hadden ze even buiten de tad een plek waar ze ' zomer met de kinderen heen konden. leneer Ten Doe - chate had een stuk grond aan hel Klein Wezenland (later Burgemee ter van Roijensingcl ). Het was een groot stuk weiland tus en de st, dsgr, cht en de We terlaan. Een deel ervan had hij laten omtoveren tot een mooie tuin en daarop had hij een koepel laten bouwen. Het wa een eenvoudig bouw el, bijzonder ge chikt tot een aangena:im verpozen van de familie op m oie zom rdagen. Het groot te tuk, grenzend aan de Buiten ociëteit, was weiland gebleven. Elk jaar, erden daar een paar kne hten heen gestuurd om het gra - te maaien en later het hooi te oog ten. De vele ne - sen, die in het pakhui in de Bit ter rraat ge uld waren met levertraan en and · r zin , , erden in ki ten verpakt naar heinde en er verz nd n. Tegen het gevaar van br ken werd n die fl n met hooi b ch nnd. Hi rvoor war n grote ho - veelheden hooi onontbeerlijk, hooi dat hier voor het oprapen lag. Wanneer de tijd voor her oogsten daar wa , 111 cht ik met vad r mee naar h l land om te kijken. Als d wagen hoog opgelad n wa met hooi mocht ik daar bovenop meerijden van de Westerlaan naar de Bitterstraat. Op de plaat van de koepel, zo mooi gelegen aan de ingel om de gra ht, wilde meneer Ten Doesschate nu een hui laten bouw n om daar met zijn gezin te gaan wonen. Het wa een lang gekoesterde wens, die zijn statu van vooraan taand koopman ongetwijfeld ten goede zou komen. Hij wilde dat vader en moeder dan in zijn hui aan de Oude Vismarkt 7 gingen , onen. 16 ooral moeder had daar nogal z rg over. Ge n , onder: dat hui was vergeleken met het hui ~ aar , e woonden erg groot. We hadden geen meubel die 11- 138 | jrg. 21 - nr. 4 zwols historisch tijdschrift 11 Het Klein \ \'ezenlmul ! B11rg. vn11 Roijc11 iugcl omstreeks 1 95. Tweede: pand l'n11 links was 'de Koepel' vn11 rlc fn111ilie Te11 Doe.sclwte. ( ollectic H ) De B11rgc111ec ter ,,,w Roijcnsi11gcl 0111$1 reeks 1970. Tweede l111is 1'1111 rechts, ur. 9, is het pm1rl waartoe de l'oommligc koepel l'n11 tic fn111ilir Tc11 Doessclwte in 190 11itgebo111vd werd. ( ollcctic Il O) ■ ■■■ 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 4 | 139 11 ge chikt waren or die grote kamer . B vendien kreeg moeder de verantw ordelijkheid vo r het hoonh uden van de winkel en vo r het henken van thee en koffie voor het per neel in de winkel. erd r moe t zij de boerenklanten ontvangen, die op vrijdag in grote getale naar Zw lle trokken om d markt te bez eken. De va te klanten ha un pied à terre in de ap r. ce, v het een zaak die zij rijp lijk n t n, , alll al ze eenmaal ja had g niet haar beletten haar w rd g tan V Ten D e chatew delijk zaak: hij kon in zijn zaak u, - baard r chef zetten dan ader. laar ren moed r znten er belangrijke consequentie aan va L. ader kreeg wel een hoger alari , maar an dat alari moe t m eder een dien tmei je nemen oor dag en na ht. En ok dan kreeg zij het vre el ijk druk. Ze had een gezin met vier kjnderen, die ok haar aanda ht vroegen. a ampele overwegingen temden ze t e. ader verhuurde ons hui, aan mee ter nte17 en ■ ■■■ Dr tuin nc/Jtcr 'de Koepel ' na11 liet Klein \ Vc::c11/c111d / Burg. 1'1111 Roijensingel. ( Foton/lm111 Ten Doessc/ 1111c, pnrtirnlierc collectie) ÎVIN- KLEIN WEEZENLANO. we gingen verhuizen naar de Oude Vi markt. \\'ij kinderen onden het ma htig, dat grote hui midden in de tad. Het had negen kamer en een grote z ]der met nog een een kam r. 1 n h t uterrain wa een grote keuken met een glimmende k peren p mp. r waren apart kelder v r kolen, aardappelen en ruit. Er wa ok en wijnkelder, maar die werd uitsluit nel o r de wink 1 gebruikt. ader en moed r waren wel geen geheclonth uder, maar t rke drank wa bij on aan huis nbekend. Het , a een erg royaal geb uwd hui . In de kamer wa fraai d coratic, erk met echt bladg ud. Va naf de k uk n , a een eten lift naar d w nkamer. or het h Ic hui waren pre kbui zcn met tl uitje voor het proepen. Dit alle wa in 190 nog een bijzondere nieU\ igheid. ooral de eer te maand n wa deze voor on onbekende wij ze van communi eren een bron van vermaak. oor! pig bleef er een hele erdieping nbew ond. ic tond tr uwen · vol mei de inb edel van zu ter ekkcr, die wijk crplceg ·ter wa an de Prote tantenbond en blijkbaar de prote tie 11- 140 | jrg. 21 - nr. 4 zwols historisch tijdschrift 11 g noot van meneer Ten 1 1;; chate. Huis OuoE V1s(HMARKT. Oost-West, Thuis besr-. Oude l'i 111nrkt 7 i11 1903. J11rrinr111 te11 Doesschate liet dit pand bo11we11 in 1 Hij bcwoo11dc het zelf tot 190 , dnnnw werd liet tot 19 5 het 011derko111e11 vn11 de Ja111ilic \11111 Egtc11. ! Ict /111is lng i11 hei verle11gdc l'{W de winkel nn11 de Diezerstmnt. ( Foto11lb11111 T, 11 l ocsscl1t1te, pnrtirnliere collectie) ■ ■■■ Het verloren Toverland H e mooi h t nieuw hui ook wa , n leven wa er d or v randerd. \Vij waren tad m n en geworden. Dit maakt dat de herinnering aan hetgeen v orbij wa hoc langer hoe mooier, hoe langer hoe romanti her\ erd. Wat wij in dat grote hui midden in de t d mi ten dat war n de vriendj met \ ie wc dicht bij hui k nden p len. Hier wa het op traat al tijd druk n hi r kon je · pel niet even onderbreken om n kar te 1, ten pa eren en dan je pel g w on te vervolgen. \ ij mi ten ok de mogelijkh id om gauw buiten de huizen te zijn. cc, nze vrïheid wa een tuk minder ge\ rden. p de ude i markt w nd n vrijwel uit !uitend r m e 1-.rink li r en daar hadd n we geen mgang m e. \ ij war n herv rmd en b vendien \ a vad r met vertuiging d chri telijk-hi t ri he begin elen toegedaan. n beide groeperingen war n niet van anti -papisti che mett n vrij. Je \ a er in de tad ok meer bij bepaald, dat er all rlei dingen ni t 'h orden'. n da,. r moest je m e uitkijken, want het erg te wat je in Zw Il kon overkomen wa dat je and n erp van ge prek w rd. Wat wel fijn wa in de tad, wa dat je overal dicht bij zat. J\I er i l bijz nder te d en wa , dan had je er deel aan. Al het K ninginncdag \ a en de pt ht lr k do r de iezer traat, dan . tand n wij op een toel p de ï p. In de open rijtuigen zaten de h r n van het ntralc omité1H. Z had den ~ telijkc h g h den op. Wij waren zo trot al n pam , al ze vad ren moeder herkend n en al groet plc htig hun hoge hoeden li htten. p vrijdag l nd de ud Vi markt vol met kram n, waar tandwerker ond r t rke verhalen en kwin ' lagen hun \ aren probeerden t lijten. or de H fd\ a ht tand een liedje zanger. T gen de muur tand een groot bord verdeeld in e n aantal plaatjes, waarop in bloedige taferelen de gru1 elijkc m rd te Raam donk tond uitgeb Id. !et een tok wc hij telkcn een plaatj aan en hij zong het er bijbchor nde c uplct bij. \Vij lui terden met o en m nden naar het afgrij elijke kr upelrijm. 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 4 | 141 11 Lang de kramen liep een ononderbroken tr om van boeren n boerinnen in hun fleurige klederdrachten: uit alland, uit taphor t, van de eluwe. Z \Varen e ht een dagje uit. En we keken er niet vreemd van op al een boerin midden in de tad, do r de nood gedrongen, hurkte boven e n rio lput"e om haar pla je kwijt te raken. u wij bij de zaak woonden werd de aper, die voor on kinder n tot dan toe iet sprookjesachtig had, een wezenlijke werkelijkheid. De aper wa niet meer iets ab tra t ver weg, maar het wa ict geworden \\ aar wij mee te maken hadd n. lle draaide voortaan m de Gaper. lle moe t wa h en, de 1i 'den werden vers h en, al het ging om het belang van de zaak. at d, t betreft zo u het weinig ver hil hebben gemaakt, al ader eigenaar z u zijn gewee t. De zaak b paalde de tijd waar p gegeten werd. Meermalen kwam het voor, dat het ten al p tafel stond en vader er nog niet wa . Ik\ erd dan naar de Bitter traat g tuurden dan bleek vader zo druk b zig te zijn in het pakhui , dat hï tomweg vergeten wa dat het eten - tïd wa. Tu en twaalf ent\ ee uur, al de bezetting v, n de wink 1 minimaal wa en er een spoedbe telling kwam, dan kon het weer niet zo I cht zijn ( ik moe. t r do r. De zaak ging voor. H t bij de winkel wonen veranderde on leven. Het was er altijd levendig. De beide winkelbedienden, Land en Wagteveld, hadden het erg druk. Er wa een goede loop in de winkel. De deur tond mee topen en de klanten liepen af en aan. rij\ el alle ;utik !en moesten worden afg wogen. Er hing n aan de lang boven de toonbank twee weegchalen met glimmende koperen chalen. I dere donderdag gi ng al het koperwerk, \ eeg chalen, ge\ ichten, vijzel n, ar achter naar de keuken en daar werd alle gepoet t tot er geen vlekje meer was te zien. p de IOonbank, a hter in de winkel en dwar op de andere, prijkt e n grote koffiemolen met aan beide zijden een groot wiel met een handvat. en van de artikelen waarvoor de Gap r zich tere ht een faam in Zwolle had verworven wa koffie, de heerlijk geurende, ver gebrande koffie van de aper. Iedere week werden door de firma ■ ■■■ I ( ~- . I 16 1, ~ --:o 9 d1e2er!'.traat Go ijen een paar zakk n koffiebonen afgeleverd, ver van de branderij. H t draaien aan de grote wielen van de koffiemolen ko tt menige zweetdroppel. oor ons kinderen wa de \ inkel verb den gebied. 'Kinderen horen niet in de, inkeL Dat i geen gezicht voor de klanten', zei ader. elukkig moest vader zijn tijd v rdelen tu en het pakhuis in de Bitter traat en de winkel. Behalve op rijd, g, vroeg het pakhui de mee te tijd, zodat het g b d door ons nogal eens o ertredcn werd. Het wa p de zolders bo en d winkel plezierig verto en. We werden nogaJ een naar boven g tuurd met melk, om de bakje van de katten te vullen. Di katten waren met veel succes ingezet voor het opruimen van de vel muizen die tu en de or hen makelijke zaken al gedroogde kruiden, vogelzaad en dergelijke leefd n al in het bel ofde land. Pln11egroll(I vn 11 de p(ll1de11 rm11 de Diezerstmnt e11 11de is- 111nrk1, rlnnrop is goed te zie11 ho deze pn 11de11 i 11 elknnrs verle11gde liggen. (Archief tic/11i11g Oude ,npcr, H 0 ) 11- 142 | jrg. 21 - nr. 4 zwols historisch tijdschrift 11 Het kantoor vn11 de Oude apernnn de Diezerstmat. ( Fotonlbu111 Ten Doesscliatc•, partirnliere ·ol/ectie) Het i11terie11r 11n11 de winkel w111 de Oude aper nan de Diezerstmnt. (Fotonlb11111 Ten Doesschnte, partirnliere collectie) ■ ■■■ 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 4 | 143 11 p di zo ld er tonden voor kinderen ook vele heerlijke dingen: diver c soorten drop, pepermunt, kandij, amandelen, matt n vijgen ... , maar o , cc al vad r rachter kwam. Dan z, aa ide er, at. Er t nd zelfs een at m t moten geko nfijte gember. Er -tond nog veel meer, waar , ij de be temming niet an kenden, maar, at onze nieuwsgierigheid prikk Id . el ukkig waren de bedienden mij nogal genegen, 1 aaraan h t feit dat ik altijd vo r boodschappen be chikbaar wa waar chijnlijk debet wa . Er kwamen tenmin te g n bot ingen van belang voor. Meneer]. ten Doesschate AJ woonde de familie Ten Doe schate niet meer bij d zaa k, meneer Ten Do chate hech tte aan oude gebruiken, zoals die in vele jar n in de Gaper wa ren ingeburgerd. l aarbij hoorde de wijze, waar p de nieuwjaar dag werd beleefd. ok in 1909 verli p de nieuwjaar dag zoal al tijd, met dit ver chil, dat het p rsoneel wel in dezelfde kamer bijeen kwam maar dat ze nu door vader en moeder ontvangen , rd n. Toen vader en m eder op nieuwjaarsdag uit d kerk kwamen, zat meneer Ten Doe chate hen al op te wachten. nder de gegoede burgerij van Zwoll gold d oudejaa rsavo nddien. t al de voornaa m te kcrkdi n t van het jaar. Dan wa de Grote Kerk tamp of. m de weemo dige temming p te voeren, klonk dan steevast, ondersteund door h I ma htige chnitgcrorgcl, Rhijnvi Feith ween, edig : ' ren, dagen, maanden, jaren vlieden al een had U\ heen.' Dat klonk prachtig door de hoge gewelven. De nieuwjaar dienst was be temd voor de kerkenraad en h t meer orthodoxe deel van d gemeente, waartoe vader en m eder waren te rekenen. a de gebruikelijke nieu, jaar begroeting trok meneer zich terug in het kantoor achter d winkel. eleidclijk tro mde d voorkamer vol, tot het hele per neel1 9 ver nigd, a . Het bezoek verliep nogal hutterig. Er heer te een ang tigc sprm ning. Je , i I maar nooi t wa t je zou overkomen, als je trak alleen bï de baas op bezoek moe r. Maar ■ ■■■ een kop koffie met een oliebol en een praatje van vader en moeder verri hnen ,vonderen. tuk voor tuk, erd n ze bij de baa p h t kantoor ont angen. a daar gebeurde? We kunnen er Ie ht naar gi en. iemand vertelde er wat over. \ aarschij nlijk na de felicitatie e n nieuwjaar fooi, mogelijk een toezegging tot een loons erhoging, een bemoedigend woord, een vermaning? Zonder uitzondering kwamen ze opgeluch t terug. Het wa. wel duidelijk dat het niet nodig wa. daar zo t g n op te zien. Dat kon je m neer Ten Doe cha te w 1 toevertroU\ en. ok aan interkl aa. , kerst en Pa n w rd bij zo ndere aa ndacht ge honken. Al weken te oren had vader e n lij t gemaakt van de bakker die klant waren van de aper. Bij z 'n gelegenheid kon dan door een be telling worden g toond, dat dit op prijs werd gesteld. Op de dag voor de fee tdag 1110 hr ik mee met de loopjong n. let een handwag n trokken we door Zwolle, om de bc. t Id war n bij de bakkers op te halen. Al naar de aard va n het fee ·t , aren het: peculaas, boterletters, taaip ppen, paa - broden, weihnacht tollen, eieren. Voor de loopjongen en mij wa het een goede middag. Voor hem vanwege de fooien, die met milde hand werden ge chonken, voor mï anw - ge de vele koekje , taai taai en dergelïke, die bij ons thui bepaald niet tot de dagelijk e ko t gerekend konden worden. Voor on kinderen wa meneer Ten Doe chate van een figuur die wij in onz fanta ie, afgaande op de v rhal n van vader, hadden g chapen, ge, orden tot een meneer die , ij kenden en voor wi wij een onbeperkt ontzag hadden. Hij wa in deze ja ren een zestiger, een ni t al t lange man, nogal gezet met een volbloedige gelaatskleur. Hij liep iets gebogen, schijnbaar in gedachten verdiept. Al hij on aansprak, dan wa het met een gezellige bonhomi en in gemoedelijk onverval t Zwol dialect. Op zijn verjaa rdag liep hij 's morgen op weg naar de zaak langs de banketbakkerij van Bag >elaar
aan de Melkmarkt op de hoek van het Rodetorenplein,
een ad res dat beroemd wa om zijn
heerlijke gemberbolu en. Met de gebak doo in
de hand liep hij de winkel door naar a htcr, liet
11-
144 | jrg. 21 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
11 ■ ■■■
1id1 door moeder feli iteren en trakteerde het hele loden boenen naar het Klein\ czenland. Ik wi t
gezin p gemberbolu en. De herinnering aan

■ ■■■
11 11-
90 | jrg. 21 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
A..nnèt Boot mava
n Hulten en
\i im Huij man
■ ■■■
Groeten uit Zwolle
Watertoren en choenkuipenbrug
Po t tempel 19 juli 1902
‘Geliefde ouders e11 Z11s1 r! \Vij lu:bbe11 tie turf 1wg
11ic1 1,erkod1 t, 11wnr wees zoo goed c11 schrijf mij
11oor1s ee11 le11errje remg; tint ka11 ik t/1111 Zcmdog 110g
krijgc11. Z Kr1icrs heeft hier ..J ll’cke11 mei tie t11rfgcle~
e11, J11t111r heefi 1111 verkocht. Ik /Joop dr,t 11 cfezc 11 i11
gezo//li/1eid 111oogr n11tw111gl’ll, gelijk ik he111 l’C’rzc111/.
Zijt 1111 1 crcfer nl/c11 hnrtclijk gegroet. Z/3, filli11ge11
, , ’02. Hel r,r/re. is /JU}. 1,a,1 Lier’.
IJcze foto, met links de watert< ren en re ·hts de chocnkuipcnbrug, i\ w.1ar ·hijnlijk g1.:m,iakl anaf de Badhuis, al. Onder de S ·hoenkuipenbrug troomt de ieuwe Wetering/ (meiose Kanaal de tad. gracht in. Rond 1840 werd het crijs cl Kanaal gegraven, dat aan loot op dt· icuwe \Vetering. V,111wcgc I • veerboot OJ lmelo werd in z, Il het laabte ~tuk van de\ elering het lmclo 1 n 1 48 terrein bij de ho nkui cnbrug, gun tig gelegen tus en de Nieuwe Vecht en \-\' t ring, g hikt te maken voor het lad n n I en van turf. ' choopt I erd dat Zi olie zi h zou on twikkelen tol een belangrij ke tapelplaat · oor tur . Die hoop i. nooit uitgek m n. 1 n pi, at daarvan von I d tedelijke • hutt erij op de Turfmarkt de ruimte om te ex rren, gebru ikten port vereniging n het terrein en , erden r cir u en en v ilk. fee ten gehouden. 111 lr ek 1 20 ~tonden er enige tijd noodwoningen. D ophaalbrug I erd in t90ï vcrnrngen door de huidige draaibrug. l let i één van de l\\CC nu (Collectie H 0 ) nog be taande draaibruggen in Ovnij s ·I en de enig in Zwolle. De draaibrug I crd ver aardigd door de bekende Zwol c firma N.V. Wispclwcï & o. 1) neogoti he wa tert ren dateerde uit 1 92. 11 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 91 11 Redactioneel De kla ieke m h I gie kent een verhaal over en affaire di Aphrodite, godin van de liefde, had met r , god van d rl g. phrodite bedroog haar e htgen ot Hephai to . eze werd getipt do r de zonnegod Heli . lephai to maakte een gr t n t dat hij all en kon penen en ing verv lgens h t li fd paar op hun bed. De andere goden werd n ui tgen di •d m dit b hamende tafereel te kom n b kijk n. ral d mannel ijke goden bar tten los in een homeri h gela h. Het erhaal i 0111 lbar k r n afgebeeld in de wester e kunsthiedeni ·. orlog n li fd taan in dit numm r De oorlog in hel artikel v, n \ il C rn -li en ver de wijze wa, rop de Zw I he Bi uit f, briek voorheen Helder & o do r de T~ eede \ reldrlog kwam. D li ~ . f p zijn min t het lichamelijke deel daarvan, komt aan bod in h t arti kel van Jean treng en de rea tie daar van L ,die van Dijk. Zij houden zi h bezi, m t de intrigerende raag wal de betekeni z u kunnen zijn van een z ven tiende-eeuw houten rwerp dat de vorm he ft van een natuurgetrouwe weerga e van een m, nnclijk e la ht orgaan. Een, at andere uiting v rm van d li fdc, h t huw lijk, wordt d r largriet ordman opgeoerd. Zij tigt de aandacht op een belangrijk pr je l van h t H i tori h entrum erij el de digirali ering van m r dan n euw aan Zwol e huwelï , akten. In het artik I van Jeanine llen ten I ll , k men rl g en liefde bij elkaar. Tijden de E r-te \ crcldoorlog chrijft een Belgi h ffi ier, geïm rneerd in h t kamp Hard n ijk, een briefje met een fot aan zijn Zwol 'li kleine Mieni'. ■ ■■■ Inhoud Groeten uit Zwolle nn ' t Boot ma- van Hulten en \ im Huijsmans 90 Van een Helder' bi cuitje geniet je! Verzet e11 deportatie in de Zwolse Hoogstraat \Vi l rn li n 92 Godemiche Jean treng 109 peelt je of voorbehoed middel? Lyd ie van Dijk 112 111 jaar huwelijken in ZwolJe en Zwo!Jerkerspel Project digitalisering Zwolse l,uwelijksakten Margriet o rdman 113 Brief van een gevluchte Belgi che officier aan een Zwol mei je, 16 februari 1915 J anine tten 117 Mededelingen 121 Auteur 122 Omslng: Het complex vn11 D Zwolsc/1e Bisrnitsfabriek 1roorhee11 E. Helder ~r, o gelege11 111sse11 rlc Hoogstmnt e11 de Beeste11111nrk1, tege11111oorrlig Hnrlll meen eknrle, 19r. ( it: ' 11d z,vollc 11r11111i1 de /11ch1 ') 11- 92 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift 11 ■ ■■■ Van een Helder's biscuitje geniet je! Verzet en deportatie in de Zwolse Hoogstraat il orncli en Hoe kwam de bekende Z1 ol h Bi - cuitsfabrick voorheen . Helder • o d T1 eedc \Ver Id rl g do r? De tijd é n van de grote b drijven in Zw Il , m t meer dan 200 werknemer en geve tigd aan de Hoog traat. an de hand v, n e n lak na de rl g, in 1945 en 1946, ge hrcvcn ver lag kon nagega, n word n ho Helder & d jaren 1940-1945 beleefde. Dit bijna 1e tig pagina' tellende document werd indertijd pge tcld aan de hand van aantekeningen, notulen, orre pondentie en herinneringen van de I enmaligc dire teur J. H I huij en en fac bus Hols/111ijse11 (A111sterrln111 1 99-Zwolle 196 ) was van 192 tot rle liq11irlatie in 1956 directeur van de Zwolsche Bi witsfnbriek voorheen E. Helder & o. Holshuijse11 had hart voor zijn p rso11eel. Dankzij hem werd er in 1936 011dermeer een r i vereniging voor het personeel op eri ht en i11 193 ee11 port- en onr pn1111i11gscl11b. In 19 9 stichtte 1, ij e11 p nsioe11fond voor het personeel. Ook tijd 11s de moeilijke oorlogsjaren /,ad hij veel oog voor de noden vn11 zijn mensen. Holsl111ijse11 was een gezien 111n11 in Zwol/ . Hij 111nnkte deel uit van vele b t11re11 van 011dememers- n bra11 heorgn11i ntie . Zij11 naa111 vair terug te vind II i11 liet best11ur 11m1 d Kamer van Kooplw11dcl, 111nnr ook va11 diver e plaat elijke e11 provi11 inle comité . Op zijn vel reizen naar het b11ite11/n11d vor111d hij ee11 soort 011bezoldi d n111bas ade11r vn11 Zwolle. Hij legde onder meer de basis voor de komst in 196 11nar Zwolle w111 het A111 rikna11se specinlistisc/1 zuivelbedrijf M ~ R Lnbomtorin, het huidige Abbolt Lnbomtories. (Particuliere lle ti ) andere dire t b trokk nen. Het nd r taande ieen neer lag an dit do ument. • 1939 K mt de inval van de uit ers in mei 1940 vo r het b drïf, en v ral v r de dire tic, t taal nvenva ht? Het zal oor hen zo zijn gewee t al o r de mee te ederlander : men veronder telt dat Nederland wel w er n utraal zal blijven, z al dat k in d er te \, ereld rlog het ge al wa , maar men n emt na de inval in P !en begin eptember t h enkele maatregelen. Bij Helder uit zi h dat in de aanko p van extra gr nd t ffen, al m et daar o r wel e n lening w rden ge I ten. V rder wordt aan de vrijmet elaar loge ide Mutua waarvan dire teur Hol huij en lidi , aangeboden de bibliotheek, notulen en hi t ri he b h id n in de fabriek te v rbergen. H ewel dit aanb d terk w rdt onder tcund do r d logeleden D. nradi (drukker p het iland ) en ir. itr en (ing nieur bij de IJ · el ntralc), \ ordt er t hg n g bruik van gemaakt. 1940 p 10 mei allen d Duit e troepen n land binnen. • p de dag van d inv:il heeft n bedrijf ni t gewerkt', z lee ik. \, 1 i men in grote nz kerheid mtrent het I t an l\ per nee! leden ic.: in militaire dien t zijn. 0 k vraagt men zi h af h h t i met de verteg nw rdiger , n Bommel die in R tterd mw nt. Hij blijkt er na het bombardement g ed van afgekomen te zijn. t-laar bij de vr egere kant orbedi nde van het Rotterclame dep t mejuffrouw T. Lour n i hui en hui - raad g heel ernietigd. r haar wordt er direct en inzameling vang ederen geh uden. De bedrijf hef, d heer ugust Timm, i · een Rijk duit er. Hij uit p de dag van de capitulatie tegen ver de dire teur 1ijn I c.:d\ c,en over het- 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 93 11 g n Duit land N d rl and heeft aangedaan en bi dt aan m h t b drijf in Ik pzi ht te helpen. Zijn h uding tijden de rlog ja ren zal van gr belang blïken te zijn. r, ord n do r de dire teur n de bedrijf: hef nkele maatreg lcn g nomen. Ond r meer dat houdbare grond toffen zoal uik r, kolen, kruiden en reuk toffcn zuil n worden v rb rg n. ten zal , eigeren om produ ten aan d vijand te Ic eren. Merken die een Fr, n e f ngel e naam drag n, zullen n g n rmaal w rdcn geprodu eerd. ok wordt e I ten door te gaan m t h t bakk n nn rituele bi uit , !gen vo r hriften van h t pp rrabbina, t, terwijl (1 a en ige di u ic) m n k zal d orgaan met het maken van bi uitje waar p d b lt ni van de koningin laat. De heer Timm \ ï t op d mogelijkheid an de vordering van producten do r de Duit e bezetter. Timm h eft in B lgië rvnring opgedaan tijden de Eer te r Ido rl g, hij d ed t n dien t in het Duit e 1 gc:r. D hecrj.J.J rna,di 'agent van Reindcr !ic abri k n n d Zwol he Bi uit fa riek', i tijd n d inval in militnire dienst. Hij de lt op 2 mei aan de directeur van Helder me dat hij een eed heeft gezworen met enk Ic ol lega-milit iren m de trijd voort te 7ctten. 11 ij krijgt all tcun t cgcz gd. De h uding tegeno er Timm al Rijk duit er blijft in het begin van de bezetting n g wel n weifelend. 1 hij wel volledig te vertrouwen? Maar al hij zi h g heel an d 'go de:' kant haart za l men hem \ el li ht tegen d Duit er moeten be bermen. Onder het per oneel zijn enkele 8-er. en uit g zinden. Zo neemt p 10 augu tu a i - tent -d gmakcr T. \ e tend rp nt lag om vrijwillig in Duit landt gaan w rken. ! let rb rg n van gr nd t ffen, , aarbij toch nkcl p r n Lieden zullen m ten helpen, zal zo ecl mogelijk op za terdagmiddagen plaat vinden. r zal weinig ru htbaarhcid gegeven worden aan de geheime bergplaat n 'w Ik , ï d ugdelijk camoulleerden.' Ic ht nk I arb id r zijn er z d ende van de I gte. In juli w rdt d rijvcrgunning va n de directeur ■ ■■■ De Zwolsc/1e Bi 11itsfnbriek E. Helder ,!, o werd i11 , 9 opgericht. De kemnctiviteit besto11d 11it de 111nc/1i11e111nti c pror/11 tie 11n11111 /koekje of knnkjes. De oprichter, de ro11i11ger bakker E. Helder, imtnlleerde nn11 het i11d vn11 de 11ege11ti 11de eeuw al e II k 11i11 ve11, wnnrdoor rl koekj •s aa11 de /op ll{fe ba11d gebnkken ko11de11 worden. H tb drijf flor erde, 111erl dn11kzij de export 11t1nr Oost- en We t-llldië. Helder & o was gevesti d nn11 de Hoogstrant 111idde11 in de Knmperpoort. /11 het fnbriek co 111plex, tint 1e11 oppervlnkte besloeg vn11 4.000 vierkn11te meter, werkten i11 191-1 n/ meer rln11 tweehonderd 111ense11. De biswitfnbriek vor111d daarmc ee11 van de beln11grijk te werkgevers i11 Zwolle. Er sto11de11 destijtf 1•i r elektri he ove11, di werkte11 op rloor de firma zelf opgewekte stroom. Bij Helder werkt 11 l'eel 111 i ;je ·. D koekjes moesten 11t1111elijk lw11d111atig i11 blikken verpakt worden e11 dnt v r de vrouwelijke ha11digheid, wt111t rle bis 11it- ware11 er vntbanr voor br uk. De /o an 'Van e11 Held r' bim,itje ge11i l je' werd II begrip. a de oorlo in het echter achteruit 111et liet Ier/rijf Het eenvoudige kaakje makte uit de rntie, de 01m1111e11t wilde meer luxe. Door stij e11rle lonen e11 nfne111e11de opbreng te11 ware11 de 11oodznkelijke i11ve t ri11 e11 e ht r niet meer haalbaar. Op 5j1111i 1956 werd het bedrijf g liquideert/. Het mple & tu , en de Beest Har kade. (Parti llectie) ingetrokken. Hij weigert daarover t pr t l ren 'en gaat dan liever per p r.' r vindt overleg plaat met dep liticd kundi ge .). van cdd n Hul b h, di b kendhcid geniet al nd crzocker van d d lijk la ht ff, r . 11- 94 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift Rccln111efolrlcr 1'oor Heir/er' Knbo11tcr-bicuitjc. '\loedznn111 en .. . 11ie1 duur!' ( ollcct ie H ) FOR lULIER 11 ■ ■■■ Met hem wordt g pr k n o er d on rvering van vetten. Hï advi eert een b aa ld v rm nging daarvan m l andere grond taffen, zodat h t dan r al v t kan w rd en gekwal ifi eerd. D ho lad voor het v rtr kk n van bi - cuit. "' rdt onder hel p r on I rde Id. Dat i maar goed o k, want kort daarop komt het b cl dat de nog voorradige chocolade aan de Ie erancier moet worden teruggeleverd. c h er Timm krïgt c n oproep 0111 in ( Dui te) militaire dien t t gaan. V orl pi krijgt hij e hter uit tel omdat hij in een leven middclenb - drijf werkt. H ï heeft aan gek ndigd da t hij, al hï wel in dien t 111 et, zal gaan de ert eren. De b drïf leiding h ft al afg proken dan or zijn gezin te zu llen zorgen. Timm zal toch po dig een nieuwe oproep kunnen verwa hten. lleen al men in en ' Krieg wichtig' bed rij werkt, kan men vrï t Hing krijgen. Maa r om ' Krieg wi htig' te word n, 111 et men rder o r de Duit \ ehrma ht uitv er n. Pr bi m de 1ee a Buitens iëteit jnt ,va 1t e militair. De d ur v ·t m en hetgeen de man weiger Ti m er me b 1110 it rlaat de Feldwebcl to de zaal en kan de vo r tel ling doorgaan. Het enige aard dat het b drïf h eft, wordt gev rdcrd. Dankzij bemiddeling an burgcmet:.ter Van Karnebeek kan het dier blïven. 1941 De directeur heke lt in zijn nicu1 jaar toe praak fel het feit dat enkele vr uw lijke p r onccl led n onta t hebben met Duit c mi lit airen. Dit i gewaagd, omdat bekend i dat de hef van d Hema in Dordre ht tot drie jaar gevangeni traf i v r ordeeld omdat hij d mgang an zijn per - n cl m I Duit e mi lit, ir n h ft v rb den. In januari z rgen fel le or t en de verl roken verbinding over de IJ cl er vo r dat vrouwel ijk per oneel uit Hattem en Wezep niet naar Zwolle kan komen. Ruim twintig mei ·c worden dan, met toezi ht ond rgcbra ht in een I g taand woning aan de Harm mccng kad . In maa rt komt de icherh eitspolizei en i t en g pr k met Hol hui j.en. D I uit r hebb n 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 95 11 111dekt dat er koekje met het p rtret van d koningin worden vervaardigd. Dat wordt ui tge- 1 gd als Oranjepropaganda. De rlc werkster.
Geheel li11ksj11ffro11w Helder. 111edeeigc1wrcsst’ 1•,111 liet bcdrijj; 111c1
11nnst /war prowmtielw11dcr D.j. vl11111s1c c. l’ierdc 1’n11 li11k 111c111J]i-011w C.A.
Fmny, e11e11ee11s prowm1ieho111/ster. 111slreck 1950. (P11rtirnlicrc collectie)
11-
102 | jrg. 21 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
11 Een geder/te 1’1111 tie
ovens, 0111srreeks 1950.
(Collectie \1ei/i11gl111is
‘De \loorstrnat’)
Het 11itlegge11 l’llll het
deeg, 0111srr<'ek · 1950. (Collectie \1eili11gh11is 'De Voor tmat') Timm krijgt voortdurend pr epen om zich bij de Wchrma ·ht te melden. 1 ank zij allerlei uit luchten en va l e dokter atte ten ont napt hij aan de ■ ■■■ Duit c greep. Maar hij krijgt het dan w er erg moeilijk met andere in Zwolle woona htige Duiter. Timm laat zich bijvoorbeeld nooit zien bij 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 103 11 · ·· ten, hij vlagt niet op Duit e ~ uurt zijn kinderen ni t naar de nt taan vaak benauwde il uati m te bewijzen dat Timm in een 'Krieg wichtige' fabriek werkt, ziet H lder zich in ,eptember to h g wangen m a, n \, ehrma ht t gaan leveren. Deze lcvcranti rden z veel m gelijk getraineerd. Er wordt ge tolen. rote h e c lh d n boter en uiker v rdwijnen, maar word n enige tijd lat r in Kampen te k p aangeb d n. D leiding an het bedrijf tra ht de enen die telen te etrappen. om lukt dat. De dire ·teur dreigt met aangifte bij de litie. Betrapt per one I vertrekt en gaat werken bij de Duit bezetter of gaat in de zwarte han~ el. D t mming ij de 'blijver ' \ ordt hierdo r lbominab 1: 'zï 7ien met led gen aan, d t zij, di niet\ erken en zwarte hand I b drijven in én d, g meer rdienen, dan zij, die in de bedrijven , erken gedur nde een hele, eek'. ■ ■■■ Jannie . verzuimt vaak op het , rk te komen. Door d bedrijf ar n door het arbeid bureau wordt zij gekeurd, 'maar wij kunnen geen mei jt meer mi en. anneer nog én mei je wegblijft, zullen wï k t t ont lag van mann n moeten overgaan en zullen zij vo r de Duit ers t , erk , orden ge tcld. Dit moet tot iedere prij~ vermeden w rden'. Bij de ker tbijeenkom t v rzorgt hoofd nderwijzer . Jonk rs weer het ker tverhaal. Het is duidelijk dal de 1 idinggevenden al lang niet meer alleen betrokken zijn bij de ,tbri age an bi uitje . ia J ma en zïn onta t De r t worden hand- en pandi n ten aan de illegaliteit verleend. D a ountant van Held r, de heerT. oedemoed, i hi r o k regelmatig bij betrokken. De opvattingen an de bedrijf: leiding worden ook uitgedragen naar het per neel. Bij orbe ki tegenover de nieuwe mede, erk r Roelof . 1 na enkele dagen klaagt deze dat h t werk hem niet Koekjes op tie lopende b11111/, omstreeks 1950. ( ollecrie \'eili11gl111is 'De \loorstmnt') 11- 104 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift 11 De lvpe11rlc /111111/, 0111st rcch 1950. ( ,ollcctic \lcili11g/111 i., De \'oor tmat' ) bev, IL en hij vrij\,~llig naar uit land\ il. De he r Timm verwijt hem dat hij van c n Ned rlander een andere h uding had verwa ht! 1 ankzij een regering opdracht om chcep behuit te lev ren, kan h t bedrijf vergunningen krijgen om zonder bonnen warm et n van d ntralc Keuken te krijgen, 'maar het per one l lu t het niet '. 1944 Dit zal het m eilijk te jaar worden. e he r Hol - huij en po rt in Lijn niell\ jaar toe μraak iedereen aan m ol te houden en niet te twijfelen aan de uiteindelijke overwinning. mdat 1:r c nv rbod i inge teld 's nacht over ■ ■■■ traat t gaan, wordt er een nachtvergunning aangevraagd. i\1anr d Leutnant teiner van het bureau van de rt kom mandant weigert .lie af te g en omdat, z al hij zegt, 'dcz alleen do r terroristen worden aange raagd.' Er w rden nu grotere hoeveelheden grondt fö n do r per nee! leden ge tolen, waarop de dir tcur t lcurg tcld pmerkt lat hij z niet verder kan werken. T ch wordt met Pa. en het per· neel c ntha, Id p enige ne tj • paa br den een ei ... 2 april komt een koerier uit roningen met de mededeling dat Jorna, die al erteg m oordiger daar \ oona htig i bij een hui zoekin 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 105 11 gea rresteerd. Dire t , ordt er met mevr uw )oma en ander n overlegd. Be lol n wordt te trachten J ma tijden het transport naar kamp mersfoort mede te delen dat hij in h ge mate zenuwpatiënt i , op de rand van het krankzinn ige af en 'dat door n gezorgd za l , ord n oor dokter attesten.' Aldu wordt gehandeld. p 16 mei komt door tu - nkom t van een S -man Jorna rij. Hij gaat ogenblikk lijk verder met zijn verzetscontact n. Timm krijgt bij de rt kom mandant bevel om een militair uni form aa n te trekken. Hij protesteert maar wordt al telefoni t bij het pomp tation ng Le Werk ( chutzgruppe) geplaat t. Hij meldt zich na drie dagen ziek en komt na val verklaringen van dokter Dhont en een opname in het ophia Ziekenhui , eer terug in het bedrijf. ng t, illegaal werk, geheime b spreki ngen ten huize an de familie Hand (van de firma Buisman) tu en hooggeplaat te illegaal werkende ederlander en " erkgc er en vakverenigi ngbetuurders over d amenwerking na de oorlog, wel f geen onta t n met onbetrouwbare 8-er , bez ek naan de Duit e in tantie om vergunningen voor gr nd toffcn I t peuteren, t ed grotere dief tallen uit de magazijnen; het i het beeld an dat laat t oorlog jaa r. Timm, die weer eens bij zijn landgenoten op h t ma tje moet komen, wordt door de Fachberater rmetz r ondervraagd. Deze rmetzer zegt hem dal hij de overtu iging heeft dat de directeur Hol huij en een' ranjc b I jewist' i . Begin eptcml er, de dagen rond Dolle Din - dag, d nkt iedereen dat de bevrijdi ng aan taande i . Een moeilijke win ter zal nog komen. Een 'be cherming ploeg', be taande uit zeven per onecl I den, blijft nu dag en nacht in h t bedrï f, elkaar daarbï te d aflos end. Op bes heiden haal kan r zelf nog i t worden •eprodu rd. Een ki ine ramp i het als op 23 ptember brand uitbreekt in het papiermagazijn. nder meer 30.000 kilo meel gaa t verloren. De spoon eg taking legt h t hele verkeer til, D n Haag ei t total topzetting van de biscuitsfabri age, de b maanvallcn nemen in hevigheid toe, p r oneel vorderingen zijn aan de orde van de dag, bï razzia' word n man nen opgepakt, ■ ■■■ later komt er een algemene opr ep dat alle mannen tu en 17 en ;o ja, r zi h moeten melden, iedereen probeert van de Duitse instanties vrij. tel lingen te krijgen en 'op de Potgieter ingel I het bureau van de B auftragte l heer t en zenuwpaniek.' In november komen d e r te hongerto hten uit het we ten van on land naar en lang Zwolle. ok Helder pringt bij. Familie, vr ienden en relaties worden zo goed mogelijk geholpen. 1 n het verlag wordt nu open lijk over 'mofö nmeiden' ge prok n. Zij hebben e n zeer arrogante houding en worden vaak op taande voet ont lagen . Het bedrijf van Tepc & o (confe tiefabrick ), dat stilgezet i 'I vert ons ook nog een aantal mei je. op, maar zij zijn al van h tzelfde g halte en di er e ontslagen vallen nog, zodat er \ einig van overblijft'. H t personeel wordt ingezet om ' om wel 20 kilometer buiten de tad' op lapje grond gro nte en aardappelen te nijden en te rooien en er wordt dan in de fabriek geko kt. at aardappel n rooien i overig n niet ongevaarlijk, omdat men een paar maal midden tussen bommen droppende vl iegtuigen komt te zi ten. Deze olk tuintje. ligg n vaak dicht bij poorlijnen en p orwegovergangen zijn een gevaarl ijk mikpunt. Er wordt nog teed veel gedaan voor het per oneel. Ze krijgen regelmatig extra levensmiddelen en zelfs versnaperingen. Aan vrouwelijk pers neel worden kou en uitgereikt , 'al mede aan de fabrieksmei je witte werk horten, gefabri cerd uit linnen zakjes. Onder de mannen werden 30 overall verdeeld en de overigen kregen wi tte ·a. je ·, eveneen uit linnen zakje .' let ker t krijg n ze een pakket met ondermeer jam, laolie, su iker, koffie ·urrogaat en bloem. Met fee ·tdagen worden er nog teeds bij en komsten georganiseerd. Ik lee. dat er met ker t weer een gezamenlijke maaltijd (boerenkool met , or tl wordt bereid, mcne r Jonker draagt voor (' hij spreekt over Ere zï od') en er worden grammofoonplaten met k r tlicderen g draaid. Jorna komt met een bedrag van f 1 0.000 op de proppen. Da t is afkomstig van de pa gearre - teerde betaalmeester van de stak nde po n cg- 11- 106 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift 11 Directe11r }. f-lolslwijse11 met zij11 gczi11 op tie bi1111e11pliwts w111 de fabriek, op weg 11a11r rle vieri11g l'n11 een 25 -jnrig l111welijksfeest. Omstreeks 1946. ( Pnrti rnliere collectie) men en en ook voor hen be temd. Deze betaalh onvrider an pr uratieh uder rdt in de fabri k verborg n. 1945 'De eer t m, rinden van dit ·a, r zijn een ware hel'. Zo b gint het ver lag over het laat te o rl g jaar. De d rtr kker , eva ué' en zieken word n z cel m gclïk geholpen. De fobrikanten lub v rgadcrt t\ cc ke r per maand m de m eilïkhedcn van de dag met elkaar te be preken. r rijden 0111 . n g in de nacht auto' naar het we ten van het land ( pc ialc toe temming van de uit e instantie ·), maar de be cherming ploeg kan en durft niet te Japen totdat de auto' weer eilig en ■ ■■■ \ el in Zwolle terug zijn. Later blijkt dit ook niet meer mogelijk. riarna kan men, in ov rleg met de v ed elc mmi ·ari, , een hip krijg n. 1ct een lading van 50.000 kg kan hierme w lli ht naar m t rdam, orden gevar n. Timm I rdt în i bruari w er pgero p n voor militaire dienst. ' r i nu geen ontkomen m r aan'. Timm moet zi h meld n in Berlijn. De leiding van Helder be li t nu dat het tijd i voor Timm om nder te duiken. Het h efr cel oeten in de aarde. Er raat: ' Het val c per con bewij , dal hem ver trekt zou worden cl r zijn buurman R malen k mt niet p tijd af en daar m meldt hï zi h bij alle Duit e in tantie normaal, al of hij naar Berlijn gaat, laat zijn pa op het tation af tempelen en ertrekt na de verjaardag van 1ijn 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 107 11 vr uw per nel naar rn lt:rdam. De volgende morgen krijgen wij b ri hl, dat hij daar g ed is aangekomen en d r de he r \ .H. \ ellmann wordl ndcrgcbra hl. 1 ntu en heeft de he r hri Huibert [een vertet mani h t valse persoonsbe- 1 ij in be, erking n rn ·. Fraaij gaat 6 maart des na hl mei een au to naar m terdam met het vale per on bewij en de ingrediënl n om d vingerafdruk van den heer Timm aarop aan t br ngcn. Zij k cri na drie dagen van panning behouden terug.' ■ ■■■ r volgen n ge n p arm il ijk w ken, maar eindelijk 'w dan de b vrijding daar'. p 14 april lo en de eer te anad z. n d r de lad. 'Er h efde geen hol d or onze be hcrming ·plo g te w rden gelo t. ' Na enkele dagen b gint men te dcnk1.:n aan het hervatten van de werkzaamhcd n maar ee r l wordt er een geweldige b vrijding uif ~ tom gezel o r hel gebel per neel met de ille ,, Ie mede, erker . ·en ellenl,mg gedi hl wordt er opgezegd, waarbij aan de he r l lol huï en een cadeau , ordt o erhandigd. De dire leur wordt I let rn111plex ,,n,, De 7.wolsd1c Bisrnitsfnbrid 1•oorhec11 E. I fcltlcr ✓--. ·o, gcle~e11 111sse11 de Hoogst milt en de Bccstc11111arkt, tcgc11 - wovrdig Hnr111 111cc11 - gcknde, 19r. a de liq11itlmic 1•1111 het l1edrij[i1119:6, betrok ::cepfnbrick De Fenix /iet complex. ( it:' 11d Zwol/• ,,m,11it de /11cht ) 11- 108 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift 11 geprezen voor zijn inzet. Hij wist toch ook in de meest m eilijke tijd n voor zijn per oneel nog wel iets uit te delen: 'Al ppa nd man en vader wa en bleef u altijd heer, toch keek u met argu ogen wel op dam sbenen neer En wat u dan con tateerd Bleek later uit het fei t, Al in zo n ge chenkpakket voor 't meisje Een paar kousen lag ge preid. f en chort, hoe u er aan kwam een die daar ooit achter kwam. oor de mannen, 0112 bakker H bt u ja je geer ëerd , Die uit doodg \Vone meelzak K urig zijn g fabr iceerd.' Het dri blad zijden lange gedicht eindigt m t de zinnen: 'Onze feest reugd gaat b ginnen Onder rood-wit-blauwe kleur Leve 't Vor tenhui Oranje! Leve onze irecteur!' Epiloog )oma, accountant oedemoed en de verzet man De Groot h bb n nog geruime tijd functies waargenomen bij de Binnenlandse Strijdkrachten. De heer Holshuijs n heeft zich daarvan na korte tijd t ruggetrokk n, omdat de werkzaamheden van het edrijf dit vorderd n. De heer Timm kon (met speciale opdracht van de commandant van de B ) uit Amsterdam naar Zwolle t rugkeren. p 17 juli 1945 erkende de burgemee ter van Zwolle, jhr. mr. M.P.M. van Karnebeek, de houding van de heer J. Hol huijsen door hem te benoemen als vert rouwensman voor de amentelling van d tijdelijke g meenteraad. Het gel 1pte do ument, waarop dit artikel gebaseerd i , omvat 5 pagina's en is gedateerd 1945'i.946. liet i voorzien van de volgende verantwoording: ' il het hierna volgende ver lag zal blijken op welke wij - ■ ■■■ ze verzet werd geplee •d door Direct uren B dryf - taf an d .V. Zwol chc Biscuit fabriek v.h. E. Helder o· o., Zwolle. in amenwerking met illegaal- werkenden en ondergrond trydorgani atie te Zwolle. Zij verkla ren, dal het er lag, amcngcteld uil aantekeningen in age nda' , ex erpten uit corre pondentie, overzichten v, n be preki ng n en handelin ge n, ge ·n aan praak mag maken op volledigheid, maar de feiten naar waarheid weergeeft. 1 etekend:I J. Hol huijsen, Directeur later groep - commandant .G. District 1 , .13 .. ; .). Munt tegc, procurati houder; G.A. Fraay, pro uratiehoud - tcr; Aug. Timm, bedry~ - en fabrikatiechef; Ii. oedcm d, Accountant te Zwolle later hef taf Binnenland ·e trijdkra ht,·n, Gewc t ve rijs cl; J.J. Jorna, Agent Reinder ' liefabri ken en .V. Zwolche Bi cuit fabriek voor roningen, rente en Twente. La ter Staf- fficier b.h. Troepen omman do Binnenland e trydkrach ten.' l et document bevindt zi h in het bezit van de fami lie Hol huij en. Met dank aan d~ heren J.Th. 1-1 H1uij en te Zwolle, Dr. . Holshuij n te Wageningen en mevrouw E. tu u rrna n-li olslrn ijsen te Numansdorp. Daarnaasl b n ik de heer P. Timmerman va n het Veilinghuis 'De o r traal ' zeer erkentelijk voor het in bruikleen geven van twaalf foto ' . 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 109 11 Godemiche Wit is een godemi he? Tot voor kort wi t k het ook niet, maar een godemiche i. een dildo, een kun tpeni . \r\ aarom er hier aandacht aan wordt be teed, i omdat er enige tïd geleden bij opgravingen in het entrum an Zwolle twee hou ten kun q eni en werden gevonden. Ze I aren zo gemaakt dat er door middel van een eenvoudig me hani me z lf mee ge. poten kon worden: ar flC1 111ila 11(1furne. Een van de problemen , a cl inte rpretatie van het voorwerp. Wa het een medi h in trument dat gebruikt werd al anti on ep tiem idd el, ofwa het een eroti h hulpmiddel voor vrouwen. 1 Wel haa t zeker werden de beide dildo's voor dat laa t te doel gebruikt, zoal met een a·rntal voorbeelden aan nemelijk te maken i~. Onder de toonbank De Fran man i ola, horier , a een z venti nel -e uw e hrijver van croti che verhalen en ·ek u Ie vo rlichting. nder het p eud niem J hanne M ur iu publiceerde hij zijn Eleg(l/1/iae /(lfi11i s r111011i, ( maakvolle Latijn e ge prekken). In dit boek i e n prentje afgebeeld waarop dri de -1ig gekled vro u1 en en één man in e n winkel op het punt ·taan e n dildo te kopen. Aan een rekje hangen de in fo r formaat nagemaakte mannelijke edele delen te koop. Tw e mannen zijn aan een tafel bezig m t de pr du ti van nieuwe exemplaren.1 In d praktijk zal hete hter niet z makkelijk zïn gewec. t 70'11 wink I t vin n, de voor telling i lic tie. v at niet weg neemt dat dildo' inderdaad te koop wa ren, onder de toonbank of van een rondreizende kramer. Zo iemand wa de jood e mar kramer latthijs Modechai ohen. l li j , erd in 1768 in Holland opgepa kt met ondoom , dildo' en pornograli he boekje in zijn mar"3 ■ ■■■ Ook ov r het gebruik is wel iets bekend. ontantijn Huygens junior wa de e retari an koning- tadhouder illem lil en hield een dagboek bij over het hofleven. Hij noteerde ook d in mloop zijnde roddel over de ero ti he e ·c.1padc van per,onen in hofkringen. Een zo'n verhaal i dat een kamerheer bij i mand een 'godcmiche' had gekocht I aarna hij naar ene Babbe was gegaan en daar het ge al in de kou van een hol'r had ge t ken. Het wa een duidelijke ven ijzing naar ge lacht gemeen hap. Een ander verhaal betrof Jacoba van Beun in gen, de e htgenote van de waanzinnig geworden Am ·terdam c burgemee ter oenraad van Beuningen. azijn op !ui ting in een ge ti ht h.id Ja oba een rclat ie met een andere VTouw en men vertelde hierover 'dat men tot Jacoba ergcn in een hoek een godemi he an wa g vonden zouden hebben, haar beide h ben d ged iend'. Jean Streng Ajbeclrli11g 11a11 ec11 fic - 1ie1'c rlildowi11kcl. Titelplaat va11 clc 'Elcgr111tiae ln ti11i ser111011is' (s11wnkvolle I.nrij11se ~e~prckke11 ), er1111oor/ icl,ti11gsboekje rlnt de ze11c11 t ie11rlc-ce1111'$C Fm11se sc/1rïver icolas /ioricr 011rler het psc11 - r/011ic111 /o/1111111es \lrnrsi11s p11blicccrrle. ( it: //. 1. D11p11is, red., F.e11 kind mu/er het li11r1, A111stcrdn111198 ). 11- 110 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift 11 De rwee i11 Zwolle gevo11dc11 z ven I ie11deee11111sr lio11te11 k1111stpe11isse11, de een 22, - cm, de n11der 14, - c111 ln11g. ( ollec1ie J ie11s1 tndsorcheologi Zwolle) Ook in d burle ke literatuur ver cheen de dild . In het boek De door/11chtige daden w 111 fn11 tront taan enkele di htregcl di op zo'n te Zw Il gevonden godemiche duiden: ' ·oei juffrouw, zulk een ding. 't veroorzaakt mï een hrik! Een gla an rm al een goede dauderik. an a hter n to ge hroefd, ge uld met warm wat r. Foei, laat dat vuile ding v r 't on netje en de Mat r' Het I o rd 'daud rik' i onduidelijk en kan verwijz n naar da uw, naa r een ver tui ver. Maar dui d lijk is da t de volgende opmerking in Oe11 Lncce11de11 /\poll over hetzelfde voon erp gaat: '1 laar daar lag n heen ding dat ik m chaam te melden. Dat zy gebruiken, o van achter al van veur'.5 Ter , an ulling nog enige voorbeelden uit Eng land. De beroemde dichter van eroti a John V\ il mot, earl of Roche ter, chreef in 167 een gedicht onder de titel ' ignor Dildoe'. e aa nleidi ng vo r het gedicht was o erigen de verb ran ding van een la ling ge onfi queerde dildo' door de Engel e douane.6 ■ ■■■ 'Only big ones' an d markt war n ze daarmee natuurlijk niet verdwenen. Een Fran man die in 1713- 14 h t L ndense t. )ame Park bezo ht, zag daar rouw n met manden v I poppen I aar veel vra, g naar wa . Iedere pop bleek uit een aangeklede' ylind r' van 'about six inche long and one in h wide' te be taan. e gret ig koop ter I n ten vooral 'only big one '. 1 n 1722 ver heen in navolging an R he ter een anoniem gedicht onder d tit 1: Honsienr Thi11g's origin: or eignor D---o's Adwt11t11res in Britni11. H t apparaat ziet er al olgt uit: 'The engine doe come up so near to ature, an pout so pi a ing, bet, ixt Wind and Water, Warm mild, or any other Liquid ofter, low as they plea e, or, ifth y pica, mu h fa ter' D v rd re avonturen van eignor Dild bij zowel al oude vrouwen, bij lesbiënn , inkel ierler n hofkringen I aren tegen betaling an ' ixp n e a pi ce' te lezen. e dildo eindigde zïn bestaan bij 'some old maids, who njoy it ompany in ecrecy'.7 Tweeërlei ui tleg Terug naar cd rland in de tïd and Republi ek. ubbelzi nnigh id wa in de lit ra tuur een ge liefd spel, want g lukkig wa niet iedereen zo braaf als een predikant w I zou \ en en. De methode is eenvoudig: men chrijft i t op dat v or tl eeërlei uit leg vatbaar i . In de regel verbergt een on huldig lïk nde tek t een eroti, che betekeni . anr het kan ook ander om, zoal uit het v lgende onnet blijkt dat in en in 1624 uitgegeven bundel met roti che raad els werd afgedrukt: ' 1 ick my gis teren wa buyten ging ve rtr d n / ach i k bezijden\ cch een do hr r wonder oet an aen i ht vriendelij k / en vrolï k van gcm t / Do reen vermaeckl ij k wer k bei eghcn al haer leden. Nu de dsc gant h van n een · beur wijt opge pleten En dan n half van een / daer na al. 1 onder gam loot zij e I d rom o di ht b een en gam / Dat ghy no h h uren accht / noch dat het was gereten: 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 111 11 Daer na greep y e n ding i kweet niet hoe het heet Do h was het lang twclck y sta ch in de elve pleet/ M t groo te gauwichcyt wi tin n uyt te douwen. Daer na haer roerende met haer gheheelc lijf/ tiet s 'tof ach tien wc hen tro k tot haer o tijf / Dat licht bl ck dat y was van ul ken I erck I houwen'. Het i in dit erotis h gekleurde gedicht niet zo moeilijk in te zien I at er met het lange ding bedoeld wordt, al pretend crt de dichter - o ancta impli ita - de naam niet te I eten. En dat is eige nl ijk ook I el weer grappig, want dit onnet is crmoed lijk het eer te gedicht in de ederlandse taal met e nv n ïzing naar een dildo. 1laar, zoal · gezegd, de cl u van dit onnet i dat er i I on huldig wordt bedoeld. Maar wat? o r de I enmalige lezer wa de weg naar de ware betekeni d r midd Ivan een toegevo gd prent'e duidelïk gem, akt. laar u - intell igente lezer - zu lt dat nu zelf moeten uitzoeken. oeilijk i deoplo - sing niet voor I ie d · lit ratuur in de noot raadpleegt of de oplo ing die daar gegc en wordt. Noten 1. t-.1. Klomp, 'Een beerput vol erras ingen op het Eiland', in: 11. Ic is, Zwolle 011dergro11ds. Ze"e" blik- 1•a11ger 1•m1 nrd1cologisc/1e ,,011rls1e11 i11 z,vol/e, ZwolIe z.'., 11 -120. 2. D.J. Noordam, 'Lu t la t en plezier: vi.-r eeuwen ,ck ualiteit in Nederland', in: H. 1. Dupui e.a. (red. ), Een ki11d onder het l11w, Am lcrdam 1987, 127- t70, hier 14·. 3. W. \ . 1\l ijnhard t, ' Poli1 i and pornography in the cwntccnth - and eightccnth- cntury Dutch Rcpu blic', in: L. Hunt (cd.), Tl,e i11ve11 tio11 of pomogrn phy. bscc11ity mul thl' origi11 of 111odemiry, 1500- 1 oo, cw York 1996. 283-300, 390-394, hier 297 en 394. 4. R. Dekker, 'De rafelrand va n het z nti nde-eeuwc h nc:vcn in h,·t da •bock van Con tantijn Huygen . Roddel en eks', in: Mededeli 11ge11 vn11 de tichti11g Jacob Cm11po \ \ ryenmm 13 (2000), 133- 145, hier 13 en 14-• 5. 1. Leeman., Het woord i nn11 de 011derkn 111. Rndicnle idcei!11 il/ ederln 11dse pomogrnfiscl,e ro111m1s 1670- 1700, 1 ijmcgen ] 2002, 195. 33-l 11001 87. ■ ■■■ 6. reene, Lord Rorhester's l011kq bci11g a lifc of jol,11 Wi/11101, sccoll(/ En rl of Rochcster, Lo ndon 1974, 123. 7. P. Wagncr, Eros revivcd. Erotirn of 1/,e E11 /igl111'11• 111e111 i11 E11gln11rl {lllr/ A111 cricn, London 19 8. 27-30. 8. D. Coignaeu, 'Een " ieuw nederdu •t, h g.-di ch1 ende raed el'", in: 1-1. Duits e.a (red. ), Kli11ke1ul boeket. 111dies over re11nissa11ces111111e1tc11 l'Oor \f11rijke pies, Hi lver um 1994, 93-98. (Hel gedicht bchrijft een weefgetouw). 11- 112 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift 11 L die an Dijk Detail vn11 /,et ·cl,i/derij 'De kwnkznil'l'r \lflll Jn11 teen. Em gnj11- ze11d jongctjc lw11d1 een zogennnmrle 1•ro11111e11 - sp11i1 i11 zij11 hn11de11. ( ollect ie I u-e11111 Boy111n11 11n11 Bc1111i11- ge11 ) ■ ■■■ Speeltje of voorbehoedsmiddel? Het zeventiend -e uwe houten voorwerp dat in 1997 - am n m t een iet tili ti hcr exemplaar - in een beerput op het iland in Zwoll w rd gevonden, h ft d vorm van een natuurg trouw weerge0 even mannelijk ge. la hts rgaan. Beide voon erpcn zijn al weer enkele jaren geëxposeerd in de tcnto n t lling 'Z\ llc ndcrgrond ' in de kelder van her t d - lijk ~lus um Z\ olie. In het artikel ' odemi he' van J an tren" \ ordi de fun ti ' ervan ged uid al e n dildo (lie afbeeldi ng bij dat artikel ). tr ng ven ij t hierbij naar teksten en afbeeldingen. H t klinkt heel aannemelijk. De archeologen die aan de Zwol e opgra ing hebben ge\ rkt, zijn het met deze in tcrpr tatie echter niet een . Zij h uden het op een vr uw n puit. 1 Een vr uwen puit\ erd gebruikt om de agina te poelen na de ge la ht daad. !en da ht dat het werkte al en rbchoed middel. D r middel van een zuiger tang kon men vloei t f in d hacht zuigen. D z I ei t f werd dan in d va gi na uitgesp t n. De ar heologen da hten aan vankelijk k dat het 111 een peeltje r lwa - ·enen gin,. ollcg. ' in het land bra htcn hen op andere geda hten. Medewerker van tvlu cum Boerh, ve in Leiden en van lu eum B man van Beuningen in R tt rdom zijn van mening dat het om een medi h' in trument gaa t, 11 vrou\ enpuit. Zij erwijzen daarbij ndermccr naar een hil erij an Jan teen •ctiteld l c k111<1kzn!J1cr, dat zi h in het R tterdam mu cum bevindt. Hierop i n bedlegerige dame te zien die bezoek krijgt van haar minna, r \"CrkJccd als dokter. Een o k p het childerij afgebeeld grï 112 nd j ngetje h udt in zij n hand en v rwerp: een vr uwen puit. en verwijzing n ar de am ureuze bedoeling n van de bezoeker. Dit v orwerp h eft e hter een enig zin andere v rm dan de 2' 1 ar he logi he nd - ten. Zou het niet mog lijk zijn dat een voon crp zo,! op het Eiland i ge nden in d lo p van d' tijd opt\ cc v r hillende manieren gebrui kt i ? oot 1. M. Klomp, ' Een beerput vol verras ingen op het Ei land ', in: 11. lcvis, Zwollt 011dergro11tl . Z,·ve11 b/ik l'r111gers l'/111 nrc/1eologischc 110111/sti:11 i 11 7.wolle, Zwolle z.j., 118- 120. 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 113 11 ■ ■■■ 111 jaar huwelijken in Zwolle en Zwollerkerspel Project digitalisering Zwolse huwelijksakten Zwolle heeft een rijke ge chiedeni . De me t ta tbare bewijz n daar an zijn natuurlijk de in het oude entrum aanwezige monumenten: de k rk n, de as enpoort en al die andere gebouwen die on dagelijk · met het verleden confront ren. la, r de igenlijke kern van d Zwol e g hiedeni wortelt ni t alleen in die prachtige monumenten die er een onderdeel van zijn. De k rn an de Zwol e ge chiedenis wordt alJereer t gevormd door de generatie van ZwolJenaren zèlf, die deze ge hicdeni bewust en m ook onbedoeld hebben vormgegeven en die door de eeuwen heen g zamenlijk het alledaag e leven en de ontwikkeling v:111 hun stad h bben bepaald. En daarbij ho ven we dan niet all en te denken aan beroemd stadgenoten zoa l Thorbecke, maar evenzeer aan de m id die rijtuigen repareerde, de dam die ' zondag in hun keurig te jurk naar de kerk >ing n, de bakker di Zwollenaartje bakten,
de mee ter op de holen, de jongens die op straat
li p n te tollen, d dien tmei je die kleedjes uitklopten
en wie al niet meer.
D geschiedeni van Zwolle i dan ook niet
alleen de ge hied ni van een stad, maar in veel
br dere en teg lijk v el pe ifickere zin ook de
ge hiedcni van en gemeen hap en van al de
individuele Zwollenaren die o il (langer of korter
gel den) an die gemeen chap deel hebben uitgemaakt.
oor menigeen van on kan het ook een
stukje eigen, p r oonlijke geschieden is zij n, in die
zin , aar het wellicht de ge hi deni van onze
eigen groot- of ovcrgr otouder betreft.
listori h beef i niet iet wat iedereen dagelijks
bezig houdt, maar de ge hiedenis van de eigen
omgeving n zeker ook de igen familieg chiedeni
i oor bijna i der .en interessant en vaak de
m ite van het uitpluizen waard. aar behalve
voor genealogen kan het ook voor beroepshi toriei
van belang zijn om re ht treek toegang te hebben
tot gegeven van de burgerlijke tand uit rocger
tijden.
Virtuele toegang
Om aan al deze nieuw gi righeid teg moet te
komen en die eventueel zelf te voeden, i r een
vi rtuele toegang op deze informatie gekomen.
ver een periode van 111 jaar ( 1 11 tol 1922) zijn de
regi ter van alle Zwol e huwelijken, met alle bïbehorende
per 0011 gegevens, nu n, t .laan c p
internet via de ite van het Hi torisch cn trum
verijssel, ww,v.historis hcentrumoverijssel.nl.
Niet langer ho ft er moeizaam in tapel oude
handgeschreven akten te worden gezo ht: gebru iker
kunnen nu impelweg een naam inv eren en
krijgen dan direct de re uitaten te zi n.
Wat valt er zoal te vind n in deze informatie?
elk beeld kunnen we van z, ol ie krijgen wan neer
we deze gegevens bekijken?
In Zwolle werden in deze 111 jaren bijna 24.000
huwelijken ge loten. Daartu sen zitten bek nd
en onbekende namen. Zo zien we dat ugu tu ·
D rk Daendel , zoon van de bekend Hatt mer
patri t Herman illem, in 1 35 trouwde met
Maria al lé; zijn beroep wa · t en a i, tent-re ident
in ederland -1 ndië. In 1 42 trom de de
broer van de bekend liberale politicu Thorbecke;
hun vader was koopman. Dat mei je namen
vaak afgeleid w rden van jongen namen blijkt uit
de naam van d kleindochter van de Zwol e dichter
Rhijnvi Feith: Rhijnvi a F ith.
ommige familie zijn zeer beroepsva 1. Zo
war n familieleden van d huidige bakker ind –
boom ook al bakker in h t begin van de negen tiende
eeuw. aander komen \ e al in 1843 tegen
al boekverkoper; ook in 1 79 \ erd van een telg uit
dit ge lacht vermeld dat hï boekhandelaar van
beroepwa ·.
Margriet oordman
11-
114 | jrg. 21 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
11 il de huw lijk r gi ter valt ook af te leiden
dat ommige men en niet veel geluk in het huwelijk
vonden. Des ciali tische politicu Henk neevliet
trouwde twee maal in Zwolle en beide keren
werd het huwelïk weer ontbonden. Zijn eer te
huw lijk duurde erg kort; van 1906 tot 1907. Zijn
tw ede huwelijk loot hij in 1909 en dit hield vijftien
jaar to nd.
Juliaan Lodewijk van ahuij , zoon van de
Zwol ·e burgemee ter\ .C.T. van ahuijs, trouwde
in 1892 met Henriette Ampt. Ju liaan wa toen
2 ja, r ud en zelf ook al burgemeester. fu liaan
vader wa zeer lang burgemeester an Zwolle; van
1867 lot 1897. et als zijn opvolger, 1 aac Anton i
van Roijen. Deze wa van 1897 tot 1933 burgemeester
van Zwolle. an Roijen wa getrouwd in
r ning n. Zijn huwelijksgegeven kunnen we
vinden via de landelijke Genlia web ite,
www.genlias.n l. Op deze ite worden ook de digitale
indexen op de burgerlijke stand van het H i tori
ch en trum verij scl ondergebracht. Hoewel
nog niet alle gege cns daar be chikbaar zijn, kan
er voor z, olie al wel ook van deze zoekpagina’s
gebruik gemaakt worden. Terug naar an Roijen .
In de Zwol e huwelijk gegc ens komt hij voor al
vader van een bruid in 1912, v, neen bruidegom in
191 – en van een bruid in 1916. Zijn twee dochters
trouwden met twee broer De os van teen wijk.
Het i du leuk gra duinen op deze ite. Voer
willekeurig een naam in die j bijvoorb eld tegenkom
t in een str::iatnaam, zoal Thorbeck , Rhijn vi
Feith Hille aerthé en je vindt meestal wel wat
informatie. f probeer bekende namen zoals
Brood, \ aa nder , \ i pelw ij. Voor g n alog n
die geri ht op zoek zijn i en bez kje aan d it
vaak vruchtbaar en veel makk lijk r dan het doorplo
gen van akten of microfiches.
Databa e
Maar er i nog me r mogelijk. Dankzij het feit dat
de gegc cns uit de akten nu in een database taan
kunnen er allerlei vragen gesteld worden die eenvoudig
zijn te beantwoorden. ok onderzoekers
z al bij oorbeeld sociaal demografen, kunnen
deze gegevens prima gebruiken. Deze database
kan nu op het H geraadpleegd worden. In de
toekom t kan dat ook thuis, de gege ens zu llen op
■ ■■■
D-rom be chikbaar komen. \ or de indi c
overlijden 1811-1932 van vc rij el i dat al
geb urd, d z zijn t koop bij het HCO
m aan r geven , at all maal m t d ze databa
e mogelijk is tellen we een aantal vragen,
zoals: hoe oud was de jong te Zwolse bruid, de
jongste bruidegom?
\ at wa de mee t voorkom nd rnaam
di hier in d ze periode werd g bruikt?
Welke bero pen werden er vaak ui tgeoefend,
welke wa ren zeldzaam?
\t’lel, de jongste bruid in dez 111 ·aar wa 15 jaar
oud, de jong te bruidegom was 18 jaar. e oud te
bruid wa 7 jaar, de oudste bruidegom wa 77 jaar
oud. Het lijkt er du op dat vrou, en in z, lle eerder
begonnen met het huwelijk en er ook langer
mee doorgingen.
De oud te bruid was de 87-jarige Gerdina E –
ke . Zij was, eduwe van Berend o tmeijer, die in
1828 in \ ijhe, a overleden. erdina hertrouwde
elf jaar later, in 1839, met de 70-ja rige orneli van
der een. Zij was echter niet in laa t haar, oning
te verlaten vanwege lichaam.gebreken. it volgens
een chriftel ijk attest van haar art , dokter
chaepman. Daarom werd hel huwelijk in de
woning van de bruid voltrokken, op de M Ik markt
in e n kelder onder h t hui van d I rio ier
lbert van Sa nt 11. erdina kon d akte niet
tekenen, mdat ze nooit had Ier n hrijv n. algen
d ov rlijd nsdataba e o cri cd crdina in
t843. Zij heeft dus nog ruim ier jaar, nau we
hopen, n gelukkig huw lijk gehad.
Het gro t te leeftijd er hil tu n de bruid
en d bruidegom bedroeg -1 jaar. De bruidegom
was 76 jaar oud en de bruid 2- jaar. De bruidegom
was Bernardu Hermannus Bauer, g boren p
23 augu tu 1 01 in Zwolle, koopman, en wonende
aan de Diezerstraat. De bruid, Maria W. E. H. .
Fahl kwam uit Dortmund. Haar ader, riedri h
Arnold Fahle \ as daar bankd ire leur. Hij was
56 jaar oud, t, in tig jaar jonger dan zijn hoon zoon.
Het huwelijk, dat in Dortmund wa ge loten,
werd in Zwolle inge clireven bij huwelijk akte
van 6 juli 1877. at zou zo’n meisje bezield hebben?
Ander. om, een oudere bruid met e n jongere
bruidegom komt ook voor. 1 n 1817 trouwde een
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 21 – nr. 3 | 115
11 Ja, ik wil
111 jaar Overijs else huwelijksakten
Familiege. hiede11i stnnt meer dn,1 ooit i11 de
beln11gste//i11 . Veel 111e11 e11 zijn op zoek naar ee11
b eld vn11 het I ven vn11 011z vooro11ders. Wnt dat
betreft eldt: eschiede11i leeft!
1n dez 1re11d hoort dit l11clitige boekje over
v rijs I e vooro11d rs i11 de vor111 va11 1111ekdotes
afkom ti 11it d iluwelijksnkt 11 vnn de burgerlijke
stnnd 111s en 1 11 e11 1922. Het boekj kwam tot
tnnd met het vrij111illig rtenm van het digitaliseri11gproje
t burgerlijke tand en znl medio 2005
verscliij11en.
led re 11 heeft te 111ake11 111e1 d b11rgerlijk sta11d.
eboorten, terfge1 allen en hu111elijke11 worde11
hier geregistre rd. Dnt i nl zo vanaf 1 11 toen in
Overijssel zonls in de meeste ederla11d e provin –
ie de b11rgerlijke stnnd werd i11 evo rd als gevolg
vn11 d i1,Jijvi11g van derln11d bij ‘1 t Franse keizerrijk
van apoleo11 Bo11apnrte. Met in nng va11 f
maart J 11 werde11 de Franse wett 11 t 11 aanzien
va11 de registratie vn11 geboort 11 ‘111welijken en
overlijd 11s van kra ht. fo elke gemeente zou de
re istrntie worde11 bijgeho11de11 door de ambtenaar
van de b11r erlijke stand. De Frnn en waren in L 1
111eer vertrokk 11, 111anr de door hen ingevoerde wij ze
vn,1 be110/ki11g registrnti is tol op de dag vnn
vandaag gehnndhnnfd.
11/ru111 v rij el is i11 mei 2000
b go1111e11 111e1 de infon11ntie uit d huwelijksnkten
vn11 de burgerlijke sta11d in te voere11 in een rlntnbae,
t II ind d ze gegevens 011/i11e beschikbaar te
steil 11. 111 het najnnr vn,1 2004 i het project afgero11d.
Ho11derdelf janr l1111velijksnkte11 in Overijssel
zijn voor ieder op elk gewenst tijdstip te rand plegen.
In d period 1811 tot 1922 werden i11 verijssel
220.600 huwelijke,, g lo1e11. Een team enthousiast
vrij111illi rs 1,eeft deze lwwelijksnkte11 in vi r
jnnr v rwerkt. Er werd in verschillende Overijssel e
gemee111e11 gewerkt. In/, t H i11 Zwolle werkten
de meeste vrijwilligers. 111 de g 111ee11tenr hieven
van Ens h de, 11e11ter, Kn111pe11 e11 i11 dege111een-
■ ■■■
tehuizen vnn tee111vijk, Rijs en, 1, ierde11 en
Twe111ernnd wnre11 ook vrij1villi ersten111s nctief
Ged11rende liet project zij11 de 111eest opmerkelijke
akten verzameld. an deze verza111eli11g i ee11
selectie gemnnkt, die in dit boekj t vinden i . De
teksten worden geïll11streerd met stukjes vnn de
huwelijksakten. Het doel vnn het boekje is dnn ook
vermnnk. Mnnr zek r geen leedvermnnk. W willen
grapp ige, mnrknnte en ontro rend infor111nti die
verbor e11 zit i11 de akten dele11 met ee11 roter
groep. H t laat iets zi II van het verf de11 vn11 onz
voorouders, i11 ee11 a11rler tijd, die we 11iet 11iL l11itend
111et onz h dendnagse ogen 111oeten bezie11,
mnnr di hi r zichtbaar en tastbanr wordt.
. ,. , , .
, ~
(
. . , ,
pr ,/. –
‘
. ,., . )r • ‘ :~ .
I
. -~
•,/ / r t_,1t,,,,:_..f JL ~ ~/-;/4’#-11 i
>
, > .., , . ..,
r C y ,
. ( . ·-
11-
116 | jrg. 21 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
11 bruid van 61 jaar met een man an 32 jaa r; een Ie ftijd
verschil van 29 jaar. De bruid was w duwe van
1icolaas ter Meuten, die was overleden op 21 juni
1816. Ze heette Maria A1111a van Berkum en trouwde
op 30 oktober 1817 met Hendri us Bakker.
De 111 e t gebrui kte voornamen waren voor
1nanncn Johannes, voor vrouwen Johanna. e
top-3 beroepen voor mannen waren: arbeid r,
landbouwer en timmerman. Bij de vrouwen was
het groot te deel, 67 procent zonder beroep. Dat
verbaa t niet. D meest voorkomende vromvel ijke
beroepen vormden: dien tboden (circa 25 proen
t) en op grote afstand naai ters ( irca 3 procen
t).
Er wordt maar één kro ghoud ter vermeld,
één gouvernant en één ‘phorografi te’. Er waren
twee turfzakkenophoud ter , alsmede een kermi –
reizigster. Bij de mannen w rdt een kermismuzi kant
vermeld. Dit lijkt een gelukkig paartje.
Opvallend bij de mannenbero pen zijn: één
bce ten pelhouder, wellicht een vlooientheater?
Er I aren neg n choor teenveg rs, waar an er zes
uit Italië en 21 it erland afkom tig war n. En er
wa maar één zwartverv r.
Histori ch Centrum Overijssel
Je fanta. ie kan met deze informatie op hol laan.
r zijn boeken over le chrijven. Het i voor d
meer nu hteren onder ons ook mogelijk in het
Histori h Centrum v rij el (HCO) onderzoek
te doen naar d verhalen die ongetwijfeld achter
deze in fo rmatie zitten.
Het digitalisering proj et werd opgezet door
het H . Va naf 2000 is er gewerkt aan de digitale
ont !uiting an de huwelijksregister , mede in het
kader an een landelijk project and Rijk arch ieven
11 Regionale Histori che Centra: het Genlias
pr j t.
H t meeste werk werd verricht door een team
an vrijwi lli gers. Ze worden begeleid door het
H ok ver hillende O erij el e gemeenten
werken mee. Zo zijn er vr ijwilliger teams actief in
Zwolle, En chede Kampen, Deventer, teenwijk
en Rij sen. et het gereedkomen van de digitali –
■ ■■■

■ ■■■
Holtenbroek forever
11 11-
54 | jrg. 21 – nr. 2 zwols historisch tijdschrift
11 nn ‘ t Bo t mavan
Hulten n
\ im Huij man
■ ■■■
Groeten uit Zwolle
Gezicht op Holtcnbrock, a. 1965
iet vcrz nden
D c r t paal v or de uitbr iding van Zwolle aan
rdzijd van d A2 ging op 17 eptemb r
19- de grond in. Deze nieuwbouwwijk, Holten broek,
had in de ·aren z tig grote aan trckkingskra
ht. Men\ oonde er graag.
De foto i medio jaren ,c tig gemaakt van,1f
het Zwart ater. Link zijn achter de dijk lang
de Klooicnberglaan vier natgebouwcn te zien aan
de Ba hlaan, die dan nog maar kort geleden zijn
pg I v rd. R ht p de foto staa t d Terbor he
t , n t r nnat aan d Händ ellaan met é n- en
t\ ekamerflat die bed eld waren voor ‘bcmidd
lde’ e htparen zonder kinderen n alleen taan de
hoogopgeleiden, die men tegem o rdig up-
( ol/ectie 1-1 ) pen zou n emen. Be\ oncr. van de Terb r h- este
\ o nden du letterlijk en figuurlijk p ·tand. l 11
en ad ertentie in d Z1Volse 011m11t van m i 1964
w rd de flat aa ngeprezen al raai gelegen met een
‘riant uitzi ht op het IJ 1-2′ arte \ ater land.
hap. Ko 111 anaf f 2 .oo ,- . B n di~d aan
eigen geld vanaf f 01 ,-.’ iter t re ht zï n nog
net twee bom n te zien die bij kindcrb erderij e
Klooienberg horen. De foto geeft een mooi beeld
van een j nge \ ijk, die archite toni he hoon heid
en netheid uitstraalt.
De nieuwbouw, ijk wa r nd 1970 v lrooid. Er
w onden toen ir a 14.000 men en. De\ ijk bleek
e hter t rk tijd , honden ‘ 11 er uderde en erpauperde
in d dertig ·aar daarna ziender g n.
ï nd jar n negentig werd be lot neen deel van d
wijk, Holtenbroek 1, te lopen en opnieuw rm
te geven, een pro es dat in ap ril van dit ·aa r een
eerste mijlpaal bereikte met de officiële ingebruikname
van de hernieuwde wijk. Lee. meer ver
H ltenbroek op de pagina •~ 56, 66 en 74.
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 21 – nr. 2 | 55
11 Redactioneel
In de herf t an het ·aar 1r8 peelde zich op de
dan nog pen zand lakt waar nu de wijk I oltenbr
ek ligt een welha, t urr ali ti ch tafereel af.
en enorme r od m t wit ge tipte padde toe!
kwam aan de ka el an e n dragline naar beneden.
it de buik and zwam kwamen een elfje en
e n kabouter. Het elfje overhandigd aan mini ter
H.B.J. \ it t van Weder pbolll en olk hu i ve –
ting een p, kje en een haar. De aard.e woorden
die zij daar ij uit prak erbrak n d b tovering:
‘ 1 tublieft meneer … en mag ik nu e n pla.je
d n? H t aanwezige publiek chat rde. Het
b trof h l laan van de eer te paal voor de wijk
Holtenbr ek. Blïkbaar had d vijfjarige Liesbeth
van \ oerden al elfie net i I t lang in de padde-
10 1 m eten I achten.
laar h 1 1 a dan ook niet nik : Zwolle mo 1
elangr” · eikern va 1
kei tu 1, 1 r r w rd al
roken to 111 – wolle met
r dan in e ide ën I aren
gel gd uctuurplan 195 dat tijden het
ezoek v, n de mi ni Ier werd gepre ente rd. Het
vormde e n v rdere invull ing van het uitbr iding
pi n van an Embden dat in 1956 al wa aank
taat in dit nummer centraal. D
in teek daarv or i uitermate a tueel. D grondige
anering di d I ïk momenteel ondergaat geeft
aanleiding tot b spiegelingen ver het ont taan,
wat er van de or pronkel ijke bedoelingen van de
bed nk r en plan ner i gew rden, en waarom
n g geen halve eelll na het laan van de eer te
paal gedecl telïke loop en nieuwbouw al enige
opl ing or d problemen van de wijk naar
b ven zijn gek m n.
Inhoud
Groeten uit Zwolle
Annèt Boot ma- van Hul ten
en Wim Huij man
Arcadfa van Zwolle \, im Huïsman
Het ‘ Pel ( t)erpoortje’ of Stien Eel ingh
op vrijer voeten Jeanine tlen
Holtenbroek in revisie Dirk Baal man
Holtenbroek forever Jan Roncken
Recent ver chenen
Marieke haap- t egman
Boekbe prekingen
Mededelingen
Auteur
■ ■■■
54
57
66
74
79
80
85
6
0111s/ng: Holtenbroek I vn11nf rle Terborch -vestc j111
gezien i11 oostelijke richting. Op rle voorgro11rl rle
Tmpjes1vo11i11ge11. Zie ook rle nfbeelrli11g op pngi11n
73 e11 rle plnttegro11de11 op de pngi11n’ 76 e1178.
( ollectie Het verstic/11)
11-
56 | jrg. 21 – nr. 2 zwols historisch tijdschrift
11 \ im Huij man
Arcadia van Zwolle
In de ·aren ze tig van de twintig te eeuw verree
in de weilanden ten noorden van de “nelw g
de nieuwbouwwijk Holtenbr ek. en eeu, enoude
naam – de eer t bekende vermelding dateert
uit 1342 – gekoppeld aan een m derne w onomgeving.
H c 111 i H ltenbroek ruim een eeu1 v or
dc1,e trnn ~ rm tie I a , alt t I z n in n g di ht
van rneli )an en ( trecht 17 6-Z1 olie 1869)
uit t 49. Hierin 0111 hr · f hij dez lo ati al h t
‘Zw I ch r adia’ een uurt van on huid en rede,
een pa rad ij elijk oord. n Jan en, ambtenaar
bï het kada ter en bij provinciale I ater taat, kon
het weten. \ ant hij I nde aan d rand van
z, lle aan de H ltenbro k rweg, die de tijd
d orliep I t aan d Klooienberg. Het gedi ht
b gint al volgt:
og cc11 loatstc rest ‘Zwolsc/1 Arkarfin’ i11 n11g11st11s 1965: ki11rfere11 op rle Holtcrdijk
111ct de eerste bcwo11er va11 rle op de nchtergro11rl gelege11 kinderboerderij
De Klooienberg. (Foto H1;1111ekc, co/Ie tie H )
■ ■■■
·o. IIIÏ)II Arkmli ,! o, l11•111dsc/1c ,,,,,,/s,/ouwrn!
frr welk ee11 1,1,_, gemord ,i111g ,k 11w oord 1111md1oww11.
Hi’t cffe11 gmen tapiit, dut luerde vdde11 c,m,
Alw,wr ‘1 g,1:zo1uh- ,·cc. ,·nu ~1111c wdlust :w,crt,
Of msrig 11e1krlig1, cJ111 ûch 11ir1 Il’ l>rrr<1<1,iwf,r, 1-frr i11geslik1e grns. gcrn.;r wur r,· l1crka111m•e11. De rier /oopr loeii,•111J 1,oorr, spri11g101·a sloor rn ,/nm, H,·1 wollig. c/uwp1,· wL·ic/1, 11,u,sr l1t·1 ,111.c/111/clig lam. Ik z,e /roe '1 moedig ro., \'/111 ktir en plo,·g 0111/rcvru, äc/1 wem '/end i11 l1c1 gm.<. zip, 1nj/1cid bor ko1111 g,"1·~11; Of i11 ee11 /u·r galop, re111 u111rn "111!.kcr ""· Die dt1 r1 '/e11tl brit>st i11 ‘r r,mcl. O! 1111111 Arfoc/111!
\ \’elk /1cerlijk .dwo11 wr r/1n•11•,•r100111 z,d, ~·,,or 1111111 ,wge11!
Ik beu op d11 gez1d11, gchul als opg,w,gr11.
De Zw11rtr \ Vat ers srroom kro1111 boog,gcll’IJS 011111111 /re,•,,,
E11 vloeit 1’1111 Zwolle <1[ lang, H,melt 111111rl1,,11c,·11 ·. Ook aan bo rdcrij KI ienbcrg, rond 1560 al in ar hi fstukk n g n cmd,, ïdt di htcr Jan - en nkel regel . Hij zegt daarvan dat het hui z r ho n' geleg n i· 'op den dijk, d r weideland mringt.' Het uitzi hl op het Zwarte Water i er ' ... heerlijk. H e zalig i het hier te leven al een b r.' T en n g I el, maar m t uit.wndering van bo r Middag an d utl k \ eg zi·n ann 20 4 alle agrariër uit Hol tenbrock ertr kk.en. e rond 1960 modern v r111gcgevc11 wijk heeft de tand de tijd niet weer la, n en wordt nu geren veerd. In verband met crpaupering en andere ei en aan het wonen i men in 2002 beg nnen met d I op van gedeelten v, n ltenbrock. n ok al i het 'cfen gr en tapijt' uit de, ijk verdwenen, het i te h pen at na de her tru turering ude n nieuwe bei oner h ï Ie en en w nen in H lten broek even gelukkig en 'zalig' zullen ervaren al Jan en in zijn 'Z1 ol h rkadia' heeft be !neven. In dat geva l i d crnieu, ing van l lolten broek zeker ge laagd! 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 57 11 ■ ■■■ Het 'Pels( t)er Poortje' of Stien Eelsingh op vrijersvoeten In dit artikel wordt vooral aanda hr be t d aan de herkom tge hiedeni van een re ente aanwin l van het l li l ri h entrum verij - el die li hl werpt op een t t nu nbekend gebleven a pc t van het lev n van tien el ingh in haar Zw I e tijd. Aam in 1 en an de eer te aanwin ten van het Hist ri h entrum verij el in 2004 betreft de aankoop van een grafi h werk door tien Eel ingh (1903- 1964 ). Het i een ongedat rde !in nede, getiteld 'P I ter P ortjc' en re ht nder in p tl d ge igne rd' tien el ingh'. In 2003 organi eerde het led lijk Mu eum Zwolle, t r gelegenheid van tien Eel ingh honderdste geboortedag Of I ept mber een tent ont lling met haar werk, waar vooral haar childerijen en w rken p papier werd n gel ond. D r d publicatie van een b ek m l n inventari atie van haar t en bek nde \ erk in 199 en de t·ent n I lling in 2003 zijn de belang t lling v r het werk van ti n E I ingh en, daarmee amenhang nd, d prijzen in de kun thand I enorm ge tegen. Het Hi t ri h entrum vcrï I i daarom bijzonder verheugd dat het een pr 111 h ft kunnen verwerv n die behalve d umcntair k arti tiek waard heeft 11 een aanwin t i oor de p g h-H ri he Atla Zwolle, de b eldverzam di hiedeni van Zwolle in b ldb . De voor I lling De afbeelding telt het Pel erpoortje voor, door tien Eel ingh - abu i elïk?- het 'P I ter Poortje' g no md. c afmeting an de afbeelding i 25 x 15,5 m. e taan al h t I ar v r het Pel erp rtjc p de ·mall ka aan de Thorbe kegra ht en kijken d or d p rt in de Drietrommeltj - te g p hel uithangbord van I gement De riend hap an Ja b de ric p nummer 14. In de p rt taal e n handk. r geparkeerd. an de muur recht hangt een dr ogr k. erder zien we een lantaarn die re hl be tigd i aan het tegen d P I ertoren aan 1ebouwde muurhui je \ atertraat 95. en lin nede, of linoleum n de, is een hoogdrukt hnick. Het i een a druk, gemaakt van n tuk lin I um waarin de delen di wit mo t n bl ij en met een gut zijn wegge token. Lin I um i g edk per n g makk lijker te bew rk n dan h ut, maar br kkclt n Ia . Van de lino nede 'Pel ter Po rtje' i n g een afdruk bek nd in een parti ulicrc collectie. Jea nin tt n Het 'Pelster Poortje' door tien Eelsingh (1903-1964 ), en. 1927- 1932. Lino ·11ede, af111eti11g afbeelding r x 1-, - cm. ( ollectie H ) 11- 58 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 Het Pelserpoortje, IIOl'embcr 1936. ll/11s/m tie uit 'Eigen Erf, nol'ember 1936. ( olie - tie H 0 ) Dezelfde voor telling van het doorkij · rtje in d Dri mmeltje ft ngh in een and technie v rd. dt zich evenee1 een par iere 1- ndere topografi che afbeeldingen van Zwolle do r tien Eel ingh Beh,. lve an het Pel rpo rtj h eft tien ·el ingh eind jaren twi ntig, begin jaren dertig in Z\ lle o k n lin nede gemaakt van de hui je rn t een o er tck a n h t begin van d \'\1ater traa t. Daar- ■ ■■■ naa t zijn r an haar tekeningen an Zwolle uit die tijd bekend an Het Kr mmc Jak, d Lauwerman gang de Buitenkant en het g b uw van d uitgeverij Tjeenk \ illink aan de ~lelkmarkL. De t kening van de Buit nkant b vindt zi h ind 1998 in d oll cti van h t r delijk Mu urn Zw lle, de o erige teken ing n b vinden ~i h in parti uliere collectie , ver preid ver het hele land. 1 Het Pel erpoortje Het Pel erpo rtje i een po rtje in de middeleeuw e • tad muur naa t de vijftiende-eeuw e rnuurtoren de Pel.ert ren, d, t t egang g eft t t de mall kade aan de zuidzijde van de Thorbe kegra ht. De openi ng in de tad muur i o it gemaakt ten gerieve van d b ntwerker (de z genaamde pel er ), die hun huiden en vellen daar in de gracht wa ten en op de kade tu en de gracht en d muur te dr gen legden. an de Pel ertoren \ a in de jaren dat tien Eel ingh de prent maakte niet veel te zien, omdat deze geheel aan het g nttrokken wa d r allerlei aanb uw cl . Een fot Het Pelserpoortje door ././. chaepmnn, ca. 192 . ( ollectie H 0 ) 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 59 11 uit Eigen Erf uit november 1936, gen m n vanuit h tzelfd landpunt, laat d zelfde ituatie on erand rd zi n, alleen de handkar ntbreekt. en tod r .J.J. haepman in 192 , g nomen vanuit de Drietrommelt"e teeg hoek \ ater traat in de ri hting van de Th rbeck gracht, t nt de p rt vanuit de tad zijd , met het droogrek en de handkar. Bij de anering en r n va tie van de noordelijk binnen t d n H t Eiland in het derde kwart van k de middeleeU\ e ad muur aangebom de pakhuizen n woningen. Bij de re tauratie an de tad muur in de t\ ed helft van de ·aren zev ntig kreeg de Pelen r n n ~ r e fa elift met een extra erdieping m t kantelen en een torentj met helmdak. Het twintig t -e u, e met elw rk v rto nt een gr t on tra I met de d rle fde tenen daaronder. Het extra torentje heeft oor pr nkelijk no it op d Pel ertoren gezeten. De inspiratie v or deze metamorfo e kwam an d ijndrager t r n p de tad platt gr nd d r Joan Blaeu uit 1649, waar p en dergelijk uitkijkt rentje wel i afgebeeld. In de Pel ertoren i nu een makelaar kant or ge estigd. ok het d orkijkj do r het Pel erp onj i niet m er hetzelfd ind de tad an ringt, eede helft v rige e uw en de nieuwbouw van 2000 naar ont' erp van atalini. In plaats van in d Drietromm ltje teeg kijkt m n nu an uit het Pel erp rtj in de ingang van park rgarag Q-Park Eiland, nd r Het iland. ni va n de prent De herk m tg hi deni van de pr nt biedt veel informatie ov r een nbekend gebleven a pe t van het leven van ti n Eel ingh in haar b gintijd al kun tenare in Zw lle. Het ' Pel t r P rtje' hing vijftig jaar lang in de i laurit in de woonkam r, later in de laapk het e htpaar F kko ic laa tr in januari 1903-Zwoll 1 eptember 1983), a i tent-a ountant, en Lientje Cornelia Anna Heerma van o (Roo endaal 11 maan 1906-ZI oll 21 de emb r 19 6). Zij hadden het ' P I ter P rtj ' ad au gekregen van ti n Eelingh, in de peri d tu en hun verl ing in 1929 en hun huwelijk op 13 ptember 1933. In hun ■ ■■■ woning aan de Maurit. traat hing teven een pendant van h t 'Pel ter P ortje', een lino n d van de '\ at r traat'. Op december 19 - werd d hter Pauline geb ren en p n februari 1939 zo n Johan Thoma . Pauline tr ink er de na h toverlijden van haar moeder het 'Pel ter Poortj ', haar broer de '\ ater traat'. Dit w rk\ a ale rder geen familieb zit meer. H t 'Pel ter Poortje' i te zi 11 p n interieurfoto van de \ nkamer Maurit traat 12 ind jaren dertig, aan de re ht rzijd hangt een uitv rgr te ~ t an het Kat rv r in 1929 door tien broer, de fo tograaf\ im ·el ingh. Lat r hing de pr nt naa t het raam in de laapkamer an het e htpaar. rbert Li n Heerma van , in 1927 n g ~ o nachtig in endaal, 1 geerde eind jar n twintig regelmatig bij haarzu Ida Hooft - e rma van o · op het Zwol e root Wezenland 39. Tijden die logeerpartijen raakte ien goed be ri nd mt:t de buren van haar zu , de familie tr ink wonend p ro t \ ezenland 40. Herb rt H rman J an tr ink (Zw lle 21 oktober 1 o-) , a in die tijd verlo fd met tien el ingh, maar zijn br r F kko wa n g e n vrij man. i\11 t tien el ingh \ erd Lien goede vriendinnen. In het Zwols Hi torisc/1 Tijd- \\ 0011kamer \fn11rit - strant 12 eind jnren dertig, met liet 'Pe/-tcr Poort.ie' 11m1 t ie11 Eelsi11gh. ( Pnrti 11/iere collectie) 11- 60 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 lnnpknmer lcwritsstrnnt 12 ei11d jare,, derti . ( Partirnlicre collt•ctic) sch · 002) nr. 1 i in d eten uit Zw n pr ntbriefkaar di op j 193 g ven en E 1- ingh aan Lien H va . hap tu Li k , t dat zij zi h in 1929 verlo it \'n11nfli11ks: Lirn Hccrma mn \los, 111e1•r. .D. troink- cl1111idt, tien Eelsingh, de heer]. Til troi11k, 1•oor cnfé-rcstnimwt D Hnr111011ie op de rotc \Inrkt, 1927. ( Pnrticr,liere collectie) ■ ■■■ de p riod 1927-193t dateert een aantal familiefi t ' , waar p ti n o rk ml. Lien tr inkH rma van he ft deze haar h Ie leven z rgvuldig bewaard. ah, ar d d kwamen z in bezit van haar dochter. p een fi t uit t927 zien we tien en Lien met de ouder. van Fokko en Herb rt, d a uradeur J.Th. tr ink en zijn echtgenote .D. tr ink- hmidt p de r te Markt voor café-re taur, nt D Harmonie, jui t v rdat zï in tappen in de bu n ar Kampen. tien t at in h t midd 11, Li 11 laat link . peen fot uit 1928 taan tien en Herbert lijf gearmd v or een hui . H rbert i op deze ~ t pvall nd deftig gekleed met een h ge hoed. tien draagt e n modieuze pothoed en een man tel afgezet met bont aan de tie11 Eelsi11gh en Herbert troink, door ee11 onbek 11defotogrnnf, 192 . (Pnrticulierecollectic) 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 61 11 kraag en mou1 en. en ffi iëlc tien en Herbert w rd in 1 30 ge nbekendc fotograa , verm edelij r Jan Anth ni cl ingh (1 66-1949). be tonden nog meer vriend ha n tu - leden van de famili oink en ingh . 1 ee tante van F kk Herbert, Iefk an Daal n Bui anl de m ri -K p (weduwe van d j ng overleden Bram van Daalen Bui ant de Am rie, kun t hild r in Nun peet) en haar zu - l r m vr uw ckke -Ko p , 1 aren g ed bevri nd met d udtr van tien I ingh. p een ~ to eind ·aren twintig zien we hen in de tuin an illa inquenda, het woonhui ann x fot grafi h atelier van Jan A. Ecl. ingh aan de Beuk nall e. p de voor te ri_j ziu n link mevrouw Fckk -K p · en r ht H rmina ccrtruida Uvli ) hmidt (een ander tante van F kko en H rbert, zu ter van ■ ■■■ 11idt ), op de, hteraalen Bui ant d m der van tien hcucrmann (1 67- . cheuermann wa afkom tig L zinde familie, net al an Daalen rie. en ti n E I ingh en Hert ert troink i tot nu t n g niet gepubli cerci. Via mondelinge ovcrle cring wi t de dochter an Fokko troink, Pauline Jonker - troink en de vorige eig nar s e van de prent 'Pel t r Poortje', te vertel! n dat tien en haar o m H rbert in de jaren 1927-1931 een vrienden lubje hadden dat geregeld bij elkaar ver de vl er k, am om piano t pelen, t drinken en hapje te nuttig n en plezier met !kaar te maken. Herbert ·peelde op tien~ piano 1ie11 Eelsi11gh e11 Herbert 1roi11k, door ee11 onbekende fotogmnf, 1930. (Partic11/iere collectie) 11- 62 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 ■ ■■■ {11 rle t11i11 l'flll villn Li11que11rln, mevrouw Fekkes-Koops e11 fies c/1111ir/1 op rle voorst rij. Achter: Iefke vn11 Dnnlen 811issn111 des Amorie- Koop e11 hristi11a E •/ i11glr - cl1euemw1111. Door ee11 011beke11rle foto maf, vermoedelijk Jn11 A111ho11i Eelsi11 h. ( o/lectie H OJ · enmarkt 29.2 Dit pand had z in eptember 192 vo r 1000 guld n van ha r vad r g ko ht. en opvallende o er enk m I tu · n deze men en i dat d mann lijke leden ijna z nder uitz ndering woonachtig 1 aren in de eera lleebuurt. Eén van de I den van h t vrienden lubje wa Jan KI ter ( w lle 4 november 1902) , tandart in de mma·traa t. In zijn werk.kam r hing t t zek r 19 o r te t k · e ·· w I c typ n'. Jan t v Mau ', Maria Loui r d 1, einde eera llee. Zï ter van de Zwol tad - archi tect Lo die het door hemzelf ont en 1 nde. re ad -pro ureur 1 F tr,at 22 en (in 1 2 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 63 11 wonend Bitter traat 1 3, in 19 7-19 o aan A-plein 4 ). J Burba h had o k twee werken van tien in bezit, een grafi ch druk van het Pel rpoortje en een tekening van de auwerman gang. Piet Bo , zoon v, n beeldhouwer Piet B s enior, in het dagelijks leven piano temmer in Z1 !Ie en later eigenaar van een pianohandel op Koe traat 25, richtte in 1930 de populair te jazzband van Zwolle p, 'The L rudge. '. \,\lillem van der een publieerde in 1ijn eerste Acl1temitkijkspiegel een ~ to van Th Drudge , repeterend in 1 30 bij tien ·el. ingh thui aan d en markt. Het gezel hap b tond uit )urrie Piqu t, tien Eel ingh, Pi t Bo , ndré Bo , H nk Z lhor ten) hn \ olff. )unie Piquet en Herbert n Fokk troink ■ ■■■ hadden dezelfde oom en tante: Dirk en Tine troink-Piquet. Dirk tr ink, J h, n Th ma troi nk (vader van Fokk en I erben) en Ja que Piquet (behalve k pman ook on ul van Frankrijk.) ormden in het begin van de eeuw de firi 1a troink, ijzen arenhandel in de Diezer trnt. Johan Thomas beg n in 1912 echter voor zi h zelf al a uradeur en Ja que Piquet I ïdde zich na zijn huwelijk m t mej uffr uw\ .). ten D cha te aan de dr gi terij de ude ,aper, later daarin pgev lgd door z n Jurrie . "en deel van dit rienden lubje kwam ook in andere ·amen tellingen bïcen. De volgende ~ t laat een ze tal heren zien, in 'kennelijke taat ', acht r een tafel in het aan het Zwol ·c tation plein 2, n11g11st11s 1930 in hotel-restt11m1111 \ln11 Gijte11beek: zit/ell(f I m1nf li11k Piet Bos, Fokko troi11k, \ \li111 E lwi. c11 /-lcrl1crt 1roi11k. tnc111 - dc Jn11 Klosters c' II Jn11 Jn11sc11. (Parti ,iliere collectie) 11- 64 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 Li11ks: nc/11erzijrie 111e1111 2 n11g11s111s 19 o met lw11dteke11i11ge11; rechts: achterzijde 111e1111 29 juni 1931 111et 011rlemw1 de lw11rlteke11i11ge11 vn11 tie11 Eelsi11gh e11 H rbert troi11k. ( Partiwliere collectie) gelegen hotel-restaurant an ijtenbeek, na afloop van een etentje ter gelegenheid van het b hal n an h t diploma O boekhouden door Fokko tr ink p - augu tu 1930. Zittend vanaf link Piet B , Fokko troink, Wim E hui en n Jan Jan en. Aan het menu te zien hebben de heren flink ge muld: an Gijtenbeek serveerde er hillende voorgerechten, tomaten oep, tarbot met eier au o sen haas met groeten, alade, kalf: - oe ter met ompote, noga ij en vruchten. De verloving van tien en Herbert heeft waarhijnlijk geduurd tot 1932. Het laat te chriftelijke bewï an hun relatie dateert van 29 ju ni 1931. Op de achterzijde van een menukaart met die datum ■ ■■■ 'ter g I g nh id van ader 60'· verjaard ag' taan de handt keningen van Stien en lerbert, onder die van Fokko, Li n, tante ies, Tante lefke en moeder en ader troink. Waar m h t uit raakte v rt lt de familieoverlevering niet. In i d r geval vertrok Herbert troink eind november 1933 naar Apeldoorn en liet tien Eelingh zich op n m i 1935 uit h t Zwol e bevolking regi ter uit hrijven en verhu i d ze an Kamper traat 30 in Zwolle naar Jodcnbree traat 25 in Am terdam. In Am terdam kr eg ze childerle en, ontmoette toonaangevende kun tenaar n werd lid van kunstenaarsverenigingen. Haar leerlingenatelier in Zwolle hield tien wel aan. 1 n het begin van de T, eede creldoorlog, op 5 februari 1941, trouwde ze in m terdam met r / / /) 1 u. '(. I .,L.,, , ~ t;:JJvJa (_, ~ -~ 5~ 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 65 11 Roelof Frankot ( 1911 -1984) die ze al in ZwoUe had 1 ren k nn n. R I Frankot, a weg n dien twei gering in Zw !Ie gedet ineerd. \ aar hijnlijk be loten tien en Roel na dien invrijheids telling am n naar 111 t rdam te gaan. Roel Frankot wa a;i nva nk lijk ook f tograaf, n tal ti n ader en broer. Op 27 mei 1944 werd hun dochter Margre t geboren in het Zwol c ophia Zi k nhui . tien. ex-verloo ·de Herbert troink trouwde tegen de zin v:m zijn ouder op 2 november 1939 in Apcld rn met\\ il Hul hof uit Helmond. Herbert uder , aren zo sterk tegen dit huwelijk gekant dat Herbert en Wil genoodzaakt werden voor het Kantongere ht te trouwen. elukkig hertelde de relatie tu sen ouder en zoon en choondochter zich later weer. Herbert troink, in pecteur a uran tiën bij de V Assurantiemaatchappij De Zeven Provinciën, overleed 19 augustu 1978. Bronnen: Mondelinge mededel ing Pauline Jonker - troink,janu ari 2004. Roel H. mit-Muller, tien Eelsi 11gh 1903-1964, Zwolle \\ aand r 199 . Willem \'an der een, Zwolle i11 de achteruitkijkspiegel, Zw llc 1999, p. 97-98. 1 li. t risch entrum vcrij cl: Burgerlijke tand cmecnte Zwolle 1860- 1940; Adre boeken Zwolle. ■ ■■■ oten Mrt dank aan mevrouw dr . E.A. van Dijk, c n erva tor tcdclijk il.lu cum Zwolle- en 111 vrouw dr . R. Smit- luller, die bezig i met de invcntari atic van het graft h werk van tien Er! ingh. 2 Stien zou na haar midd !bare ho I aanvankelijk pianolerares worden, maar ze be loot na k rk tijd sc hildere te worden. De muziek gaf ze niet op. Ze nam deel aan het Zwol e damesorke t 'The Pick Pocket '. Bovendien •af ze in de jaren dertig de t0cn zeer popul. ire Zwol e jazzband The Drudge'. gelegenheid in haar atelier aan de ssenni:irkt te oefenen. Zie R.H . mit - Muller, Stie11 Eclsi11gl, 190'- 1964, Zwolle 1998, p. 7. J Tante 11ies (mevrouw H.G. hmidt) en tante !elke (me rouw an Daalcn Buissanl de AmorieKo p ) , o nden m t elkaar amen, aanvanh•lïk in de Oosterlaan, later in de Juliana trnat op een bovenhuis en vanaf midden jaren dert ig op \ e terstra al 6. Mies had het huis in de Westerstraat gekocht en lefke zwaa ide daar de cepter al hui - houd ter. ededeling Pauline Jonker - troink. 11- 66 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 Dirk Baalman Din,~rm11 rlat het herstel vn11 rle 11erbi11rli11ge11 direct ,w rle oorlog weergeeft. ( it: 'Ee11 hnlfjanr \lrijl1eid. 180 Dagen Opbouw 11a I oo Dagen Afbraak ' Oen Haag 1945) Holtenbroek in revisie De Zwol e woonwijk Holtenbroek mag zich de laar r tijd in een grote belangstell ing verheugen. aarmate de vernie uv,ing van cl wijk het taclium van papier en overleg v rru ilt voor dat van daad\ erkelijke loop en nieuwbouw, wordt er met nieuwe og n naar gekeken. ind _003 1 ïdde het redel ijk useum een expo 1t1e aan de wijk. Die werd bekroond m t de start van de verkoop van de eer te nieuw g bouwde ■ ■■■ woningen. Het vernieuwing pro es in het wijkdeel H ltenbroek 1 , ordt begeleid door een reek kunstenaa rsinitiatie en, die op een bepaald rigi nele manier de aandacht op de wijk ve tigt. n in een educati pro'ect van ze ve rij el e erfg ed in t Hingen wordt d wijk nog een in het licht gezet met onder meer een bijlage van de Zwolse 011ra111en een tweede kun tproject. Tiidsverschil tusschen verzending en ontvangst van brieven Winter 1944/'4S Amsterdam Mei 1945 Juni 1945 Juli 1945 Odober 194S Elke centimeter stalt 1 dag vervoertijd voor 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 67 11 Tu en al dcz nieuwe gezi ht punt n kan het g n kwaad de blik nog n t wenden naar de peri d van het ont taan van de wijk, de jaren ijflig van d twintigste eeuw. BOU\ en a d l\ ed \ ereldoorlog wa her t I van het n rmale lev n de belangrijk te pgave. De infra lru tuur 111 et I ord n h r teld, de omrnuni atie p gang g bra ht, de pr duet ie en v r prciding an bouwmaterialen worden ge rgani eerden de arbeid crdecld ov r de Ie tak n die aan d ord 1 aren. D b u1 wa er daarvan maar én. oor de b uw an w ningen en het her t I van chade d r bornbard m nl · n in t den I rd en nl raai ge rgani eerd apparaat in h l Ie en ger epen, waaraan de rijk gema htigd vo r de wederopbouw, dr. ir. J. Ringer , 1 idinggaf. nkele thema I erden in dez periode actueel di d eer te de ennia na de rl g niet nel zouden erd1 ïnen. Depr grammeringvandcb uwprodu tie wa er , n, n entraal ge tuurd teem van bouw ontingent n wa een ander. een gem entc ntingenten I oning n wild erwer en, wa daarvoor e n vo rwaarde dat zij een tru tuurplan had. Dat plan bood oor de lange termijn het kader, a, rbinnen de I oningb uw in een gcm nt zou plaat inden. ted nbo uwkundige bureau kregen het daar knap druk mee. ok an d ntwerpkwali eit en aan de wijze van uitvo ring w rdcn in to nem nd mate ei en ge teld. inzet van ar hite t n werd verpli ht, h t g bruik van rationcl bouw sternen werd beloond m I extra woning ontingent n f m 1 extra sub idic. Zo kwamen de beroep groepen van de 1111 erp r I eer in beeld die in d oorlog d r een ber p verbod I aren g trof~ n. n de b u1 wcr I w rd geprikkeld m de werkwijzen nauwgezet t ond rz eken en te optirn li r n. Rijk n 1emeenten peelden du een centrale rol in de peri de van de wederopb uw. oor b u, acti iteit van de gevraagd mvang waren de , ningb u, ercnigingen vaak niet toegeru t. Zij war n g richt p beheer en p ragen an nderh ud, maar minder p pr du tie van nieuwb uw. aak I erd d, ar 111 d g meent d prin ipaal bij b uw pga en. ■ ■■■ _.,, ... 7···,,.·· .. Ideeën tedenb uw nar hitectuur werden aang at 111 L urgenti en daadkra ht. Tijd m r er t denken wa er v el minder. aarom werd voortgebouwd op de id "n die al v' r de oor! , ntwikkeld waren over t d nbouw, , oningb uw n ar hi t tuur. Daarnaa t leek d oorlog e n peri de te zijn g w t van eel denkwerk p d ze gebieden. Zo w rk te en rudiegrocp I ningar hitc tuur aan ideevorming v r , oningplaue0 ronden en , erd g tudeerd p I ijzen van erkaveling. Met deze thema' bereikten cd rland c akgenot n tmct1111rpln11 voor Zwolle vn11 Vn11 E111bcle1111i1 19 : 11it!Jreirfi11ge11 nn11 de 11oordzijrle, 111c1 Ho/1e11broek nis 1111111111cr 1. ( ollectie Het Over tic/11) 11- 68 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 .. ~.I ~V') l rccdl ~ J e.? ''15'"' d ? ~ex: C• Hl l!J l !!'""''"~ .... Arcl,i1ec1011i cl, n111bn J,1 ,,n" \la11 E111bde11. ( ir: ir. ./. vn11 E111bde11 /,. i., ' 11ze B011111k/111S/ 1'(1// 11/11!11 dng ', Dc11 /-lnag (Ten /-{(1~('11 , OU0/1\V) omstreeks 1955 ) na de o rlog internationale faam. Maar ook werden de er hillen in opvattingen tu en de meer modern en de me r traditionali ti ch georiënteerde ontwerper , die v ór de oorlog zo I erden gckoe t rd, nog een tegen het licht gehouden. Waren de modernisten vooral vóór open verkaveling wïzen, platte dak n n het gebruik van moderne materialen zoal. gla en beton, de traditi nali ten he htt n aan de 'kerk in h t midden', 'hui · en hor, het gebruik van bak teen en kappen met pannen. De gr epen reikten elkaar letterlijk de hand in wat zij noemden een 'shake hand 'ar hi te tuur, omdat zij inzagen dat geki ebis over akopvattingen de bouwopga en van de I ederopb uw niet lot een goed einde zou brengen. cel van de ideeën an de moderni ten zijn in de nao rlog e stedenb uw tere htgekomen. hciding van de ver chillende functies (wonen, werk n, re reatie en verkeer} 1 a één van hun dogma' . Een effi iënte verkaveling, die de woningen van voldoende licht en lu ht zou voorzien, wa een ander. tandaardi atie met (voor Ho/1c11brork /, 111nq11c11r 200 . O1ufemm1 de stempelstmctuur e11 dnnrbove11 het voorstel l'Cinrdc 1•emie/l\vi11g 111 sse11 Moznrtlnm1 e11 Beetl,ove11/nm1. (Collectie /-let verst ic/11 ) zover aanvaa rdbaar) r p titie en rationali atie met (waar mogelijk) indu trialisatic waren and re thema' waarm e zij probeerden veel en goedk op te bom en. Di principe waren in de ja ren twintig en dertig uitgewerkt en vo r hete ·r t tocgepa t. Er I erd de tijd internationaal o er gecommuni erd, met name in de internationale congre sen over het nieuwe bouwen: ongr lntcrnati nau d'Architectur Moderne, kortweg I 1. Het eerste congre van 192 viel niet toevallig ongeveer samen met de pre entatie van het Algemeen it breiding plan (A P) d t orneli van Ee teren voor Am terdam had ntworpen. Dat plan werd door de stedenbouwer en archi t eten vnn IMvt al een uit tekend voorbeeld gezien van wat zï voor tonden. Hun gedrevenheid in het vinden van oplo ingen voor de vraagstukken van ma awoningbouw wa zonder twijfel ide logi h van aard. e groep wa werkelijk geïntcre eerd in het woningvraagtuk en . laagde erin reuzen hreden te zetten op weg naar goede en goedkope woningen oor lage inkomen groepen. oor het rebtief k tbare element 'keuken' propageerden zij het effi iënte mod I dat in Frankfurt wa ntwikkcld, maar bij vrijw I lke ederland r bekend i , 1 de Bruynzeelkeuken, die Piet Zwart voor de bekende Zaane fabriek ontl ikkeldc. atuurlijk wa de gro p het over meer zaken een dan oneen en zagen de leden ervan de magere ac eptatie van veel van hun ideeën óór de oorlog al en miskenning. Een ri ticu bestempelde hun ongres en ook wel al de ongrè lnternation, Ltx d dmiration Mutuelle. Rationeel Kregen deze g dachten over ration el bouwen vóór de oorlog maar 111 ndje maat een kan , in het licht van de wederopbom kwamen zij al een ge chenk uit d hemel. el m t n eer t de geve tigd po ities nog worden ge Ic ht: in de bouw- en on twerpmarkt hadden de traditionali - ten het voor het zeggen. Zij hadden de belangrijke opdrachtge er aan hun zijde, waaronder het rijk, dat met een rijksgcbolll cndien ·t en rijk bom - mee ter de overheid an een troom traditionali - ti ch geïn pireerde geb uwen voorzag. De zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 69 11 opdra hten voor d w d r pb uw van gebombardeerde teden lek n ook in er te in tantie naar d z groep te gaan, met ag ningen en Middelburg als d mee t g wraakt oorb elden. it n trijdpunt: de traditiona li t Berghoef en de moderni t an E t ren waren beide hoogleraar, an de TH-b uwkund in D 1ft, maar weigerd n jar nlang een wo rd m t !kaart v.ri elen. Da h t werk in de wereld r vaak ander uitz g, illu tr rt een man al an Embd n. fge tudeerd aan d TH in de jaren dertig b loofde zijn tud ie I i d h fvan de tradition I ar hit ctu ur en l d nb uw, profe or ranpr Molière, een euvr in bak teen, met kappen en neo-romaan e kerken. 1 laar aan zijn tedenbouwkundig ontwerp van Holten broek i g ed te zien dat de chei ding der gee ten ni l altïd z Irak verliep al bij B rghoef en an Ee t ren. Het plan voor H lten br ki. be li t modern n rati nee! in de zin van het P. · nuit h tb k"e dat an ·mbden k rt na de oorl g uitgaf 111 t zijn gedachten over archi - ■ ■■■ tectuur preekt wel i \ aar n o rkeur vo r ertrouwd rmen, maar b vena! n uperieurc b h er ing van het ambacht van de architect en e n cherp oog voor het vonngev n. En daarop kond n ont\ erper elkaar vind n, k al hun maak licht ver chi lde. Z k r ook mdat er in de wed r pb m een national pdra ht 1. g. I at maakte h t mogelijk dat de traditi nali. ti he verkaveling om r denen van rationaliteit plaat maakte voor die van de m demi ten, l r. ijl op die modern erkavelingen heel anzelf prekend baktenen flatje met pannendaken verrezen. Holtenbroek In een tru tuurplan werd de nieu1 e tad uitleg opgedeeld in o rzichtelijk eenheden. crzi htelijk v r de to kom tige bewoner , die in amen hangende wijk n de ocia le erbanden zouden vinden op e n haal di ze k nden verzi n: de 'wijkgeda ht ' ademt uit alle naoorlog e plannen. verzicht lijk ook voor het plannen an de T pisd,e portiek-etngeJlat zo al· ze Mem/ i11 de 111crieropbot111•111ijke11 zij11 •ebo11wd: gcprcfn/ Jriceerde be1011ele111entc11, i11 de fa/Jriek ge111aakte gevclkozij- 11e11. niet ho!!,er r/(//1 ,,ier la •en, 0111dar anders e 11 liji nodig werd. ( ollcctic Het 011erstich1 ) 11- 70 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 Holte11brock: 01•erzic/11 over het ce111mlc groen gebied l'tlll het nsse11 - kruis. In deze zone 1verde11 ook de schoh·11 gebo111vti. ( ollcctie Het verstic/11 ) boU\ producti , wat mini terie van l elan wa bij h l ve rl n n van ontinge nten ( ·om maar rn nd· m, tl en voor de b u1 markt in ve rband met de productiecapa iteit. Zo werden voor Zwolle Noord al dire t drie eenhed n b noemd: Holtenbroeken de noord lijke I ïken 2 en 3 (lat r d a-landen ). Holtenbroek zelf werd met e n , nkrui erde Id in vier buurten, heel rati neel aanged uid met I t t 4. lke buurt werd verka eld mei eenheden die werden pgebolll d uil een amen hangend tel I o nblokken: de zogenaamde ' tempel '. In een tempel, mee tal be taande uit drie lot ze woonblokken, trof je bijoorbecld een woon blokje voor starter , een voor gezin nen en een vo r bejaar !en aa n. De blokje werden aan de doelgroep aa ngepa t en zo nt - 1011d enige varia ti bi nnen een tempel. an zo'n ■ ■■■ tempel k nden er ver !gen vele worden gen•ali eerd, waarbij de opgave I a om een vcnwi ht te vinden tu en a wi eling ( orkom e nvormighcid) en re titie ( r ë r tt in v rband met de efficiën tie). Vo rzieningen in de wijk werden gepland op ver hillende niveau . r wa de buurtwinkel, het 1 ijkl inkel entrum en r wa d bi nn n rad voor d grote inkop n. Er I a d zandbak o r de d ur in het bi k, er I a het groene a enkrui p I ijkniveau en er waren de groene buil nruimt n, z al lang het Zwarte \Viller, r de re reati op tad ni eau. Er was de nelwc, om b ol ie m t 1 ederland te verbinden, de vierba. n ringweg om de wijk te bereiken, de wijkonl !uiting weg en er 1 a de bi kont !u itin g, alle met hun eigen pr ficl en be tratingmateriaal. 1 n alle denken ver plan- 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 71 11 ning valt deze aanpak te rug te vi nd n. Een w nbl k , rd geda ht al e n element da t lo in d gr en ru imte van de wijk z u taan. De g I ten b U\ bi kken, waar de voo roorlog e teden mee gebmn d , aren, hadden afgedaan. Men vond dat ze te weinig konden worden geventileerd en l weinig zonli ht kregen (de ang t o r tub r ulo ·c wa n g gro t). Dat met d bouw in rï taande blokken de ez nning erb terde wa nrni kenba, r, m ar het be tekende o k dat bi kken alzijdig mo n , 1, met balk de - tzij htbar a ht en dr wa zi ht. r ve ve n. Mozartlaan mooi te zien hoe tclken twe h a aar gez. ne bi kken een binnenru imte i g cl. In de ok et trappen hu i naar de gal in d g me happ lijke tuin een ki iner, lager blokj met nder type woning. roen Het maaiveld wa gedacht al een groen tapijt, waarop de , oonblokkcn in het gelid , erden geplaat 1. et :i nkrui w rd de h ofdgro ntru tuur, w:iarin de holen en kerken een plaat kregen. :in het Zwarte \,\la ter een accent in de rm van een t ren na t aan de zuidelijke punt een d rg lïk a ent met d t ren bo en het \ inkelntrurn. rn h t krui in d a gr en Le houd 11, h e 11 gemeen happ lï k punt t gev n, wa hier en paviljo na htig g b uw gedacht met een openbare fun tic. • t , erd het kantoorgeb u, dat de \V, vin in gebruik nam. e I me r dan e 11 ar hit t ni h I nder wa dit du t - d nb uwkundigccnbel,ngrijkg b u,. H t b heer van al die penbar gro n ruimt wa v rd eld ver de g me nt en de b berende woning orporatie . Zek r bij de blokken met fla twa er ge n parti ulicr groen. 1 n veel wijk n peelde h t gr n een rol bij d n tuuredu atie, wat t t uiting k\ am in een rijk ortimenr an b men en truiken ( 111 van naamplaatje voorzien ), maar k in de , an leg van dieren weide en eenden hui je . 1 n enkele gevallen werden ze i[ de n ten oor zwaluwen in <.Ie ar hitcctuur meeon l \ orpen. ■ ■■■ y teem Het nadenken o er tedenb m en archi te tuur vóór en in de T, e de \Vereldoorlog heeft e n te m opgele erd, waarm in d period an d \ ederopbOll\ met goed ge olg de reu , ch tige bouw pgave kon , orden aangepakt. Dat r t 111 had betrekking op d tedelijk fun tie , d rka - v ling, d r I an het gro n, d rdcling an de w ni ng n en d tandaardi ati an geb u, nderdel n. Betonfabri ken pc i, li e rden zi h in het maken van bijvoorbeeld vloerelementen kozijnen of raamomlij tingen, trapp n f dak 1 - m nten. Timmerfabrieken nt t nden die Li h ri htten op h t mak n an k zijn n trappen. e organi ati van het b uwpr \ crd a, n de ene kant nderdeel van het geheel v n het planning apparaa t en, and andere kan t , erd het ze lf meer n meer een k, e tic an logi tiek en montag in plaat van trad ition el bouw n. 'Met t ntje t pel n los n \ ede w ningn d niet op', z merkt n de m dernen nder de ar hite ten graag op. Dat y teemdenken kwam onherroepelïk o k in de vormgeving tot uiting en toen de waardering daarvoor afnam, kwam de appre iati r wijk n zoa l Holtenbroek ook onder druk te taan. eg daarbij een om gebrekkige bouwl,..-walitei t, ver- Voorzie11i11ge11 werden op blok11i11ea11, op b1111rt11iven11, wijk11ivem1 en tnd 11Îl'cn11 gepln11d: de oöp al b1111rt. 11pcr. ( olie ·ti Het l'ersticht ) 11- 72 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 Plnttcgro111/ /-lolt c11 - brock. /-let groene n$Se11kr11is (111ct holen c11 n11rlerc voor::ic11i11 - gc11 ) verdeelt tie l\lijk i11 l'icr b1111rte11. Li11kso11- rler ligt het l\lijkgcrleclte Holte11brock /. ( ollectie Het Oversticht ) anderd i en ten aanzien an bom fy ica (geluid, v rwarming, vocht, i olatie) en andere a pecten van , o nk, alit it (badkamer, keuk n) en er ligt e n ala aan r denen v r ew n r om te vert rekkcn z dra zich de kan voordoet. ok in b olle i het rondpompen van bewoners een thema, net al in de re t an h t land. an Holtenbroek naar de a-land n of Zuid, van Zuid naar Itter ummerbroek n van daar we r naar rad ha gen: o k dat zijn vormen van vooruitgang. Wat a hieraan d ze ketting o, erblijft i een wijk met de 111 c, te g breken, maar w I met de goedkoop te , oningen. Kan n vo r niem groepen bewo- ■ ■■■ ners, maar geen melkkoe vo r de orporati die steed minder het geld bijeen kri jgt dat nodig i voor een teed grotere ren vat ie. De huidige herstructurering van Holt nbro k moet op dat probleem een antwoord geve n. Bij de keuzen die moeten word n g maakt, i het goed om terug te kijken naar de uitgang punten die bepalend waren bij de bouw van het tad - deel. Door alle dingen te onderzoeken en het g ede te behouden, kan een bijz nderc, ijk ont taan en dat i nodig, want gcw nc wijken zij n r al genoeg. 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 73 11 ■ ■■■ Holte11/,roek 1 vminf de Terborch-, ,este flat gezie11 i11 oostelijke richti11 . Op de voor ro11d d Trnpje wo11i11 e11. Li11k bo1,e11, i11 liet gebied rond de Bccthove11/aa11, is 1111 de re11011ntie nm, de gnng. Zie ook de plattegro11de11 op de pagi11a 's 76 e11 78. ( ollcctie Het versticl,t) 11- 74 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 Jan Roncken Holtenbroek forever Het artikel van irk Baahnan 'H ltenbroek in revi ic' het top heldere wijz de maa thappclijke kader en de tedenbouwkundige ideeën waarbinnen wijken al Holten broek zijn ont taan. In deze bijdrage wordt be chreven wat er de laatste jaren is veranderd en wat er nog op tapel ■ ■■■ staat. De nadruk ligt daarbij op de fy i k a peet n en op h t bezit van d corp ratie . Holten broek voor de middenkJa e? In Holtenbro k staan ong veer 4500 w ning n. Tachtig procent is ocia le huurwoning en in de \ ORclv/11 ·/1ti111prc.-sic w 111 ~epln11rlc 111011i11 ,e11 op d plnnts va11 de voor111alige portiek\\1011i11ge11 ro11d de Beetli ove11/an11 (fase / 1111 11 Ho/1e11/;roek I ). tart bo11w 111ei 2004, opleveri11g V(l/1 de wo11i11ge11111ei 2005. (Projecttea111 Holre11broek 1) 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 75 ·aren vijftig (vanaf 1958) en ze tig gebouwd door de woningcorp ratie deltaWonen (voorheen avo\\lzn) en \ Z. 1 n de jaren ta htig wa Holtcnbrock niet de prettig te wijk om in te wonen: veel vandali ·me burenruzie , drug overlast en ervui ling. In een deel an de wijk waren ook het gedateerde woningaanbod en een oneven, ichtige amen telling van de be, oner. belangrijke orzaken van de problem n. Dit i de tragiek van na orlog e wijken al H lt nbr ck. c , ijk i oor pronkelijk g b uwd vo r lagere- en midd ninkomen , maar kreeg vanaf d jaren tachtig te maken met concurrenti van tad uitbreidingen. Dez niell\ e wijken hadden voor de middengroepen meer te bieden. In I ijken al Holt nbroek kwamen nieuw b woner die niet veel te ki zen hadden. Het wijkg d elte Holtenbro k I werd daarmee voor een deel van de bewon r een doorgang hui , een gebied waar je alleen wo ndc mdat ·e niks beter kon krijgen. 'v\ e zec:g en uitdrukkelijk' o reen deel van de bewoner ', omdat elen heel b wu t en po itief voor Holtcnbroek blijven kiezen. \ e preken aak met jonge en oude bewoner die vo r geen goud weg I illen. Een toekom t chet voor de, ijk In de jaren neg ntig zijn de ialc problemen en de overla I in ten icf en u e vol aangepakt, met een betere leefbaarheid en fcer als resultaat. Maar het , a wel duidelijk dat de , ijk meer aanda ht nodig had dan een extra politiepo t en hier en daar een rcnovatieplannctje. De gemeente ging daar 111 aan de lag met hel maken van een kader. tellend plan, het I ijkplan. ind jaren tachtig"" o erigen al een eer te, tcclcnbouwkundig georiënteerde, p ging ondernomen. D ar hite t Fon erhe)ren chctstc een toekom tbedd waarin (dure) nieuwbouw werd 1 cgcv egd in de •rocnzonc en aan het Zwarte v ater. De winkelvoorziening n werden geconcen treerd aan h t Jaaglijn. o ral het bouwen in de groenzon greep n gal in o d oor pronkelijke lru tuur en de plannen werd n niet goed ontvangen do r de buurt. a e n impa se ging de gemeente een paar jaar later opninl\ aan de . lag. Het nieuwe , ijkplan ■ ■■■ had, in tegen telling tol het werk an Verheyen, meer aandacht oor de o ial a pc ten van de wijk en oor h t creëren van draag lak voor Ic toekomstvi ie. En zie, de tedcnbouwkundigc vi ie van het wijkplan wijkt op een aantal e enlit'le punten niet erg veel af van het plan van erheyen en wordt 10 h beter gea cpteerd. Ook nu, orden de winkelvoorzieningen gecon entrcerd en komt er nieuwb u1 in het groene as en krui . ieuwbouw, ook in het a en kruis De komende jaren verandert er veel in de , ijk. Het Projectteam Holtenbroek 1 (dit i e n amenwerkingsverband tu en de woning orporaties \ Z en delta Wonen) i bezig met de I op v, n 450 portiekwoningen, rond de Beethovcnlaan. Hier kom n 350 nieuwe woningen vo r in de plaat . De 92 woningen die vanaf mei 2004 g bouwd worden, vormen de eer te fa e an dat project. Daarover straks meer. Maar er volgt meer nieuwbouw: p de c rporatiewoning n lang. de Bachlaan en de Klooienberglaan (no rdzijde) ligt een loopbe temming, te realiseren vanaf 2005. - Aan het Bachplein komt een winkelcentrum met appartementen. - \ Z i al twee jaar in overleg met haar huurder in de 'Trapje wijk' om amen een plan te maken voor deel renovatie, deel loop/nieuwbouw. iet onom treden is het besluit van de gemeente nieuwb uw toe te taan in het groene a scnkrui : 1 et Wavin-gebouw van de ar hite I Jelle Jelle . i ge loopt ten behoeve van een I oonzorg 0111 - plex plus I oningen. In de groenstrook aan de lozartlaan bom t AM \ onen ze tig koopwoningen. \ 1oningcorporatie WZ tol lot, heeft e neer. te tudie gedaan naar het reali eren van fr r.c woonblokken in n aan het Zwarte Water ter hoogte van de Trapjeswijk. ieuwe tedenbouw rond de Beethoven laan an de boven taande plannen lichten wc er één uit en nader toe: de ni uwbouw van 350 woningen rond de Beethovenlaan. 76 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 - Pln11egro 11d l'n11 Holte11b roek /. Link. ba, e11 be ,,i11dt zich de T< rborc/ 1-veste fint (zie ook de foto op pn i11n 73 ). T11ss II de H ii 11de/lnn 11 e11 de Klooie11berglnn11 li t de Trnpjeswijk. /11 li et gebied rond de 8eethove11/ na11, te11 w ide11 , n11 de Hiindellnn11, ,vo rdt 1111 de /1erstruc111 - reri11g i11 fnse1111i1gevoerd. ( Project ten,11 Holte11broek I ) ■ ■■■ _, 3 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 77 11 Een paar jaar geld n ont1 ikkclde de gemeente in overleg met de t1 ee corp ratie een stedenbouwkundig plan voor dit gebied. aar toen het klaar wa , 1 crd na lan, dubben to h be loten geheel opnieuw te beginnen. De uitkomst werd e ordccld al 'te braaf en te weinig ambitieu '. De corporatie wilden met dit eer te loop/nieuwboll\ plan een 'imagod reun' uitdelen n aan hui dige en toekomstige bewoner laten zien wat de kwaliteit-ambitie zijn van de corporatie . Ict d gcm ente werd afgc proken dat de orporatie binn n de randvoorwaarden van de gem ente een nieuw plan zouden maken en dit ter goedkeuring voorl gg naan de gemeente. Karel c an der Meer r hitectcn I erd ingehakcld voor h t tcdcnbou1 kundige plan en voor de ar hit tuur an de eer te fa e. H t nieuwe ontwerp gaat uit van veel buurtgroen en maakt in vergelijk met de be taande 1 ijkopb uw een duidelijker chciding tu en op nbaar en privé. Ze en clu ter m t I oningen liggen in en opc::nbaar toegankelijk, groen en autovrij gebied. Parkeren vi ndt plaat 'achterom' op eigen rf of op collectieve binnenterreinen. Het plan kent een gr te variëteit aan , oningen: groot, ki in, patio, terra woning n, herenhuizen, w on' erkwoningen, koop- en huun oningcn. De ol- 1 tic e binncngebi den worden uitgege en in '111, ndclig eigendom' waardoor de bew ner zelf verantwoordclïk zijn voor inrichting en beheer. Re peet voor oor pronkelijke opzet? ,mui t ver hillend hoeken zijn raagteken geplaatst bij de ingr pen di · in naoorlog wijken \ ord 11 gcplc gd. \, ordt er niet te nel gesloopt? H bben de ingrcp n \ el v !doend re peet voor de terke kanten, de structuur van de oorspronkelijke wijkopzct? 1 n een re en te uitgave er de her tructurering van naoorlogse wijken, stelt men dat' ... de gehele I op- en nieuwbouwopgave gepaard gaat met en mate van ulrurele onver chil ligheid ten opzichte v n het ideali me en het vakmanschap di aan de w d ropbou, wijken ten grond lag hebben g I gen.'• Hoewel deze uitspraak on wat er gaat, i het wel g d om stil te taan bij de wijze waarop de ■ ■■■ herstructurering van Holtenbroek al dan niet rekening houdt m t d oor. pr nkclijkc ideeën van de ontwerper van de wijk. Zijn all veranderingen ook echte verb leringen dan wel noo (zakelijk? tellingen en aanzetten voor discussie 1. De aanta ting an het groene a enkrui De ontwikkeling van de \ a in -locatie, de ni uwbouw van A I Wonen aan de 1\1 zartlaan en de eer te id ën van \ Z om in en aan het Zwarte \ ater te ouwen, gaan t n k te van de open ruimte, de hoeveelheid groen en de terke, oorspronkelijke tru tuur van het a enkruis. Echter: al we iet willen d en aan de huidige woningnood n al we het buitengebied z veel mogelijk I illen ontzien, dan zullen w en meer compact t den bouw moet n accepteren. 2. De tempel tructuur H t i. niet verstandig om de stempel tru tuur van Holtenbroek op alle facenen volledig te handhaven. nno nu wen t men op e n andere wijze te, onen en amen te leven dan in de jaren vijftig. De collectiviteit, het am nhorigheid gevoel, de sociale ohe ie i minder dan t en.\ cel men ·en kiezen eerder voor e n igen tuint'e dan voor groter penbare ruim ren. J. De collectieve binnengebieden in het nieuwe ontwerp De keuze voor h t concept van de ollectieve binneng bieden bij de nicu, b u1 i een dappere maar ri icovolle keuze. Proje tontwikkelaar n makelaar hcbb n deze keuze al betiteld al een ' niet-marktconform residu van idcali - me'. De corporari zijn en blijven van mening dat er huishouden zijn die een dergelijk wo nmilieu aantrekkelijk vinden. Daarnaa t vinden we dat Kar I e an der Meer er uit tekcnd in L ge laagd een moderne int rpretatie te geven van de oorspr nkclijke stedenbouwkundige tru - tuur. 4. lopen of renoveren De sloop van de portiekwoningen rond de Beethoven laan wa een g ede k u . De bouwtechnichc raat wa veel te Ic ht voor een renovatie en v rder exploiteren zou leiden tot ·en neergaande pi raai van de wijk. 11- 78 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 -- - Plntregro1ul 11nn Holte11/ Jroek wnnrop nn11- gegeve11 111nr er de ko111e11de tijd stnnt te gebe11re11. (Projec11en111 Holt eubrock 1) Terborch -veste \ 1 .-! _, \ -- -- De keuze voor sloop of renovatie van de Trapjeswoningen zal ingewikkelder zijn. Deze \ oningen zijn technis h net zo !echt, maar hebben meer uitstraling en mi chien zelf 'hi - tori che waarde'. De vraag i of het uiteindelijk mogelijk en verantw ord i per woning één ton onr n abel te inve teren vo reen ba i renovatie. Dat i, . flianke lijk van de financiële afweging die de corporatie maakt, maar o k van de duurzaamheid van het concept dat voor de totale wijk gekozen\ ordt. 5. Meer kenni ·, analy een di cu ie i nodig orporatie weten nog onvoldoende van bewoners oorkeuren; en de discu ie over de wijze waarop nieu\ e plannen inpa baar zijn in Hol- ■ ■■■ Hennnchllng Holtenbroek december 2003 t nbro k wordt door diver partijen niet inten ·ief genoeg gevoerd. Toch dat i ab oluut nodig, want wc luiten ns graag aan bij de lotzin van h t artikel an Dirk Baalman: 'Bij de keuzen die ( ... ) 111 eten , orden gemaakt, i het g ed om terug te kijken naar de uitgang punten die bepalend, aren bï de bouw van het stadsdeel. Do r alle dingen te nderzoeken en het goede te behouden, kan een bijzondere wijk ontstaan en dat i nodig, want gewone , ïken zijn er al genoeg.' Jacqueline Tell inga, /)c ,rcuc \lcrbo11wi11g. Vem1u/eri11g 11m1 ,woorlogsc ivoo111vijke11, 1 t'dnland rchitc tuurin tituut, 2004 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 79 11 Recent verschenen* o ter, \, im, 'vletn111orfoses: ee11 geschiedenis vm, het y11111nsi11111 elem111m, Zwolle cop. 2003. (Zi ook be prekingelder in dit tijd hrift). o ter, \ im; met medew. van Marianne Bannink ... let al.]. Holln11dse r--.iemve i11 Z1Volle: ee11 11111lticu/ i11niregesc/1iede11is. Zwolle 2003. oster, Wim (red. ), im Huij mans ... [et al. l, l-le1 Kleine of lde11eler Veer: een geschiedenis vnn ee11we11 over de IJssel, Zwolle 2004. 1 G meen te Zwolle. elzijn. afd. Burgerzaken 1, trnle11gids 200-l, z, olie 2004. IGerfen, Karin ... et al.), Hommnge nnn de beeldho111Ver Ti111s Leeser: beelde11ro11te in Zwolle, Zwolle 2004. itgegcv n t r g I g nh id van de honderd te geboortedag van de Zwol e beeldhouwer. G v r, A.J. en A.J. M n ema; [fotogr. Han We - terink], De l,nvezaten i11 T1Ve11/'e en l,1111 be1Vo11ers, Zw lle 2004. (2e druk). M n ema, A.J.; 1 fotogr. Han We terink ), De hnvezme Den Berg te Dnlfsen: een ndellijk huis en zijn ben 011ers, Zw lle _004. Dcz uitgav v r h n t r gel genheid van de bewerking van het ar hi fmat riaal over de havezate Den Berg te Dalf en. gelegen aan de rivi r d Ve ht in verij el, n t r ere van het feit dat in 2003 Den Berg 300 jaar in bezit is van de familie an Dcdem (de laat te jaren de an Dedem-Den Berg rich ting). ■ ■■■ Het ver ticht, Boerderij , tlns [ D-ROM 1, Zwolle 2003. aa teen overzicht van ver ch illende verij - else bo rd rijtyp n adre en van tuinpadlocaties en mu eumbo rderij n. chaik, Ton H.M. van; b ldred. Ton H ndrikman, Een mooi geloof: kn1/wlieke11 in nlln11d vn11nf de reformatie 101 2000, Kampen 2003, (Publi ati s van de IJ elacad mi ; 169). 1 n 2003 werd het 150-jarig herstel van de bi - choppelijke hiërarchie in ederland herda ht. oor het Dekenaat alland wa dit aanleiding het in itiati f t n men tot en publicatie, , aarin d geschiedeni van de Salland katholiek g me nchap vanaf de Reformatie tot heden in kaart zou worden gebracht. (Zie ook be preking elders in dit tijdschrift). tedelijk Mu eum Zw !Ic ... [ tal.]; ot ' B n Vulker ; red. Marieke chaap- t egman ; eind red. Rita Kamphui 1, Holtenbroek spreekr nc111, Zwolle 2003. lnterview met inwoners van de Zwol e wijk Holtenbroek, naar aanleiding van de expositie in het tedelijk u eum Zw lle over ont taan gcchiedeni en toekom t van deze nao rlog e, ijk. Westerink, Geranrt, illn 's, veestnlle11 en fnbrieke11: leven e11 werk va11 nrc/1il'ect G.8. Broeke111n (1866- 1946) Kampen 2003. (Zie ook be preking eider in dit tijdschrift ). • in 2003 en eer te kwartaal 2004 Marieke chaap - teegman 11- 80 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift Boekbesprekingen Ton 11. 1. an haik Ee11 mooi eloof Kntlioliekc11 i11 nl/n,uf vn11nf rle Refor111ntie tot 2000. lh la ademie, Kampen 200 (Publi atie nr. 169). Prij 23. 1 n 200 wa hel 1 ·o jaar geleden dat de bi - hoppelijke hiërar hie in ederla nd , erd her leid. cderland kreeg (, eer) bi d mmen, dekenaten n par hi . V r het dekenaat alland wa dil aanleiding het initiatief te nemen 101 een publi ati om 400 jaar katho liek 1 v n in alland in kaa rt te br ngen. p vrijdag 12 de ember 2003 k n aan 111011 eign ur dr. erard de Korte, d ken van alland, lijden een fee lelijke bij enkom tin d nze Lieve r uw baili kin Zw lle het eer te exemplaar aangeb d 11 i rdc11 van Ee11 mooi geloof Katholiekc11 i11 nllnruf vn11nf de Refom,ntie tot 2000. Het bock i opge plit l in i r h fd lukken. In hel eer 1e h ofd tuk w rdt dep riode be breven dal de Herv rming haar int red d ed 11 de uil cfeni11g van de ka tholieke g d dien l verb den werd. 1 c ka1holieken verkeerden in de rol van de underd g. In hel tweede ho fd tuk, dat in 1727 begin!, neemt de l lerantie ten opzi Ine van de kath lieken toe. De herpe kantj ten pzi hte van e papisten zijn r af. e nederdu it -gereform erd ( = herv rmdc) kerk i n g , el de 'heer~ ende kerk' maar in 1795 i het daarmee gedaan. 1aa1kundi, n god dien tig gaan de zaken op de · h p. ' r i e n bev rre hte kerk meer in ederland. Langzaam kruipen de kath lieken uit hun . hulp. Hel derde hoofd tuk vangt aan m t h t her tel van de bi . hopp lijke hiërar hi in 1 53. 'ed rland h udt op mi iegebied te zijn n krijgt vijf ■ ■■■ bi d mmen. De bi dommen , orden pge plit l in dekenat n en vervolgen. in paro hie-. Hel gr ndgebied van alland va ll nder de dekenal n Zwolle en De enter. Het i de tijd van langn1me eman ipat ie an het kath lieke volk. deel. Algemeen kie re ht en d finan iële clijk l lling an p nbaar en bijzonder nderwï in het begin van d 1win1ig Le eeu, brengen dit pro e in en tro mver nclling, maar leiden teven tot een rzuild amenleving: én kalh li ke partij, kalh - li k cholen, ka th lieke vakbonden, kath lieke port en andere lub , all met een ge l lijk advieur. H l Rijke R 111 • L ven in ptima f, rma. 1 n het ierde ho fd tuk, dat b ginl met de Tweed \ ereldoorlog, raken de kaLholieken in alland, e na! eider in derland, na de Wederopbouw p drift. root zijn de veranderingen na het Tw ede on ilie. nLckcrh id alom. De ontkerk lïking neemt l e. 1' laar wat zeggen ijfer . De betrokkenheid an di genen die in de kath lieke kerk blijven en zich daarv or inzetten, onder meer bij de liturgi he vernieuwingen, i gr ter en inlen er dan o il. r i toekom l vo r de katholiek met hart en ziel, ook in alland. \/;in haik be hrijft hoe 111ooi de alland katholieken hun gel of vonden en hoeveel 7c v r hadden vo r de bel ing ervan in de eredien t en de vr mheid, in d arita en het iale Ie en, in all rl i verenigingen en mi iea 1ivi1 iten. In elk h fd tuk w rdt l cd aanda ht be leed aan de ituatie in de drie IJ se! leden enter, Kamp n en Zw lle en aan de ituatie op h l platteland van alland. an haik ba een 7ijn informatie p lit rai re bronnen. Naa t de algem ne k rkhi t ri he literatuur heeft hij dankbriar gebruik g maakt an de vele gcdtnkboeken die in de a gel pen jar n van de mee t par hie in alland zïn ver- zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 2 | 81 11 henen en doorgaan niet uitkomen boven het lo ale katholieke m, ai ve ld. De informatie uit deze gelegenheidsboeken heeft an chaik gefi lterd en gcanalyse rd en op een voortreffelijke wijze aanecngc meed om de ituatie in alland te be chrijven. oor belang tellenden voor de ge chieden is an z, olie i het boek bijzonder aant rekkelijk, omdat een aantal illu tere Zwollenaren uitgebreid o r het voet li ht treedt. Op de eer te plaats i dat Arnold \ aeijer, aart prie ter n pa toor, wien memoire een onu itput telijke bron zijn voor het katholieke wolle van de zeventiende eeuw. J n de negentiende eeuw is het pastoor en deken an Ke el, die nauwgezet het l iber Me111orialis ( =kroni k van de parochie) van de nze Lieve Vrouwek rk bijhi Id en r wie V · 1 bijzonderheden vermeld worden. Andere Zwol e grootheden uit die tijd zijn leden van de famil ie Schaepman, die ook hoge func tie in het aa rt bisdom vervulden, an on bceck en o de Wael. nvermeld mag ook de naam van \i\ illcm van Rossum niet blijven. cborcn in d Hagel te g en opgegroeid in het Zwol e room -ka tholieke we shu i , bracht hij h t tot kard inaal. In di ho danigheid wa hij onder meer bela t met mi ionering. Al een va n de eerten drong hij aan op de vormi ng van en eigen, au to htone !cru ter erkoncliging van het katholieke geloof in de derde, ereld. pmerkelijk i de rol van Thomas a Kempi . eboren aan het eind van de veertiende eeuw bleven zijn gcdachtengoecl en da van de Moderne De otie door alle eeuwen heen (en in alle hoofdtukken ) een geweldige in piratiebron voor velen, en niet alleen voor katholieken. H t boek loopt al een trein en leest vlot. an chaik ver taat de kun 't om de ge chiedeni op een boeiende wijze te verhalen. De chrijftrant is onderhoudend, om met een lichte ironie en een 1 ugj nd rkoelde humor en deed mij denken aan d vert !trant van odfried Bomans. oor katholi ken van eertig jaar en ouder zijn de laatte twe hoofd tukken n fee t van herken ning. De ~ er uit de tv- erie Dngboek vn11 ee11 herders' 1011d, aa rt er in rond. Het ko tte mij moeite het bo k weg te leggen. Ik heb het met heel veel plezier ■ ■■■ gelezen. Voor mij, geboren en getogen in Lemelerveld in de parochie van pa toor Mor elt, kon Van haik geen rakere typering geven van deze _ trcn ge dorp pastoor. Zijn codetaal 'het zoeken van de naa te gelegenheid tot zonde' wa voor elk tel dat verkering had duidelijk. En voor diegenen die op dan cu rsu gingen had hij de w !gemeende raad: 'clan met elkaar, maar niet de hel in.' Zelf wa hij een ven oed jager, iet ~ at volgen het Kerkelijk Wetboek voor gee telijken verboden wa ~. Fijntj m rkt an Scha ik dan ook op dat Mor lt voor zichzelf duidelijk milder wa dan voor zïn kudde. Zijn vervaarlijke jachthond n, gchui vest vlak bij de acristie, ·o gen elke jonge mi dienaar de stui pen op het lijf. ok in mijn geboortedorp wa en is de combinatie van kerk en kroeg van 'vitaal en vitali erend ' belang: na de vroegmi gingen de mannen naar het café n de vrouwen naar de koffiekamer van de kru idenier. ndertu en werden de bood chappen klaargezet. alt er dan helemaal niets aa n te merken op dit boek? Bijna niet. Hier en daar een lip of the pen. Op blz. 64 komen de Zu ters an Liefde naar Zwolle. Het I as in het jaar 1844. ' an het tati n stonden de beide pa toor [ an Ke se! en Jasper ] klaar al commi sie van ontvangst'. Het station in Zwolle werd ech ter pa in ju ni 1 68 in gebruik genomen. Het vaandel van de room -katholieke Midden tandsveren iging op blz. 96 i zeker gemaakt na 1900. iet "ll een de zu ter van het zieken hui in Raal te waren actief bij het verzet in de Tweede Wereldoorlog, ook hun ollega 's in Zwolle maakten zi h zeer verdien telijk oor de ill egalitei t, zie Kees Ribben , Bewogen jnre11; Zwolle i11 de Tweede Wereldoorlog. De v orlet ter van burgemeester an Karncbeek zijn M.P.1 1. (blz. 125 ). De dorsende pastoor op blz. 128 i tokman, verge lijk de fo to op blz. 127. D beide foto' op blz. 128 zijn, gelet op de er iering, uit hetzelfde ja"r (1956). In de index zijn twee lemmata, an rn Id Waeyer ge, ijd. Peanuts natuurlijk al je be eft d, t het bock zoveel juiste informatie bevat en zo goed gedo umenteerd i . e typering n zijn tr fzeker en de zinnen beeldend, getuigend van een zeer grote kennis van de materie, ook van binnenuit. Ruim 11- 82 | jrg. 21 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 -100 jaar ge hiedeni van katholiek n in alland pa ert p c n voortreffelijk wijze d revue. en m i gel f i o k en mooi bock geworden, in de gevlcug lde betek ni van de tit 1. Lof komt toe aan de initiatiefnemer , de uitge er en de begunstigers, maar d m e te I fverdient d auteur. \\li111 Huijs111a11s V\lim ster, Metn111orfoses. Een geschiedenis vn11 liet ym11nsi11111 e/ea1111111. \, aander Zwol! 2003. 132 pp., 1 B 90-400- 4-7-0, prij € -4,95- Het herinnering b ek van het ymna ium 1 ,mum i voor ieder die zi h in tere e rt voor deze chool een aantr kkelijk do ument ge, orden. Het i een i e telijke uitgave, m oi van pzet n met mooi - deel gekleurd - beeldmat riaal, in een pr ttig formaat, kortom: een lu t voor het oog. De chrijver, Wim o ter tond v r de m ilijke taak om in betrekkelijk klein be tek keuze te maken uit de vel hem e chikbare gegeven z ndcr het erleden g weid aan te doen. In twe h ofd tukken be hrijft hij de zes eeuw n van het be laan van de atijn h ol tot aan 1930, toen het g mna ium verhui d naar de eerallee. Kort daarna kreeg de hooi de naam ymna ium ele num ter herinnering aan der emru hte reet r J han Ie, die bek nd tond al een gel rd do ent, en nden ij vernieuwer en een leid man o r de jeugd. Dat in dit korte be tek het' tre ht ·hi ma' zonder ve I uitleg gen emd wordt, lijkt me te h og gegrepen v r de gemiddelde lezer. Niet aangen m n kan worden dat ied reen op d h ogte i van d g wijzigde verhoudingen tus en kerk en taal bï de pkom t van de burgerij en , elk nadelen de Latijn e chool te Zwolle van dit onfli t h eft ondervonden. De nadruk van h L b k (zie de titel) ligt op de ge hiedeni van het eleanum aan d eerallee. c opzet wa zov I mogelijk locumenten, herin- ■ ■■■ neringen, foto' n verhalen van oud-leerlingen op te nemen in h I geheel. Het m el r de hrijver zeker niet gemakkelijk zijn g w e t zoveel bronn n aangedragen te krïgen. To h i hij erin ge laagd om op epel wijze dit materiaal te vervle hten in zijn t k t en er een gehe I van te mak n. et w rk heeft natuurlijk door de inbreng van deze enthou ia te betr kkenen veel aan I vendigheid g wonnen. Maar het ri i hiervan i dat de lezer zi h beperkt t l de m uïge vcrhal 11 van eigen ervaringen en van buiten chool a tl 1te1- t n n het hi t ri h verhaal laat oor wat het i . De waar huwing van reel r Brink komt dan goed an pas: 'Z rg dat het werk in rde i , dan i al het ander de te pr ttiger'. Het werk in deze i zeker pgave. Het lezen an de tek t van Co ter i g n la t. Hij leidt de I z rop duidelijke , ijze door de ge hiedeni van denkbeelden, b tend pvattingen en onstuimige ontwikkelingen in het onderwij . Waarin teed m er plaat w rd ingeruimd vo r buiten hooi e

2 | jrg. 21 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
De cbusse’ in de ZAC-revue
I c ‘bu c van kuil ‘ wa in Zw tie z p pulair dat
hï verscheidene kcr n in optochten en theatervoor!>
tcllingen I crd uitgebeeld. Dat gebeurde ok in de
Ruiten iëteit, 1 aar in 195 hel ze tigjarig be taan
van de ude z, ol e p rtv reniging Z I erd
gevierd. 1 hel toneel wa · toen een aOevering te
Lien van de roemru hte Z -re ue die reed vanaf
het e •in an de rige eeu1 een van de h ogtepunten
in het Zwol e uitgaansle en ormdc.
Hoo dthema van de1.e r ·vue waren dik\ ijl.
p het I neel nageb 01 te rei’l n naar erre o >rden.
huue’ · bu en, die iedereen in Z1 ollc ken de,
kwamen daarbij g cd van pa .
Z ok in 1953, l en een gezel chap Z C-en,
werd uitgezwaaid d or ) van Itter um (re ht~ ).
de tijd een b kende Zwol c portman die ook in
h I ama Leurt nccl a tief I a,.
( ollectie art1c11r)
zwols historisch tijdschrift jrg. 21 – nr. 1 | 3
Redactioneel
De ‘bu e van kutte’: dat verdient een extra dik
themanummer. l aar zal iedereen het mee een.
zijn. De bu ndcrnerning di tu en 1937 en 1982
de tad dienst onderhield, i du danig met Zwolle
verwev n d. t zij bijna net zo’n ik on van de tad i
geworden al de Peperbu . De ‘bu e van kutte
li p ni t oor niet , el een mee in de arnaval –
opto ht. Toen de b kende Zwolse journ, li t \,\/illcm
van der Veen dan ook de reda tic een volledig
manu ript over de gcs hiedenis van het per onen
ervoer in z, llc aanbood, hoefde zij niet na
te denken. Het re ultaat heeft u in handen. illem
van der \ een heeft zijn tek t voor en groot
g deelt kunnen ba eren op de nagelaten aantekening
n an opri hter Herman hult en op
•c r kk n met dien zoon Han . ok heeft hij
rijkelijk kunnen putten uit de i to olie tie van
hulle. Deze uitgav i. en fee t der herkenning
oor elke re htgeaarde z, ollenaar. iedereen heeft
\ cl herinneringen a, n de kleine ‘ itycoache ‘ die
zi h d or de nau, e binnen tad tratcn per ten en
hun tationnetjc hadden p h t Ga thuisplein.
\ ic heeft niet met bewondering gekeken naar het
pra htige Zwol e tad wapen dat hutte-werknemer
Hui in ’t eld ·teeds zelf a hter op de bus ·en
pen eelde. En huil wa meer voor wolle dan
alleen de uitbater van de tad dienst; hij organieerde
vanuit de c ht traat ook vele bu rei je
lang de Rijn. cle Zwollenaren ko ht n bij hem
een ol o of DK\ , an t hij wa ook autodealer.
D e r-te herinnering an Will m van der
e n aan de ‘bu – e van kulle’ konden dicht bij
hui blij en. anuit het raam an zijn uderlijk
hui aan d r t tarkt had hij uitzi ht op d
bu halte. Zijn m der maakte wel een een rondje
met de tad dien tal ze wat opg m nterd moe t
w rd n. 1 et hielp altijd. \ ij wen en u veel leesplezier
tijden uw rit met hutt .
Inhoud
Van paardentram tot
‘de busse van Skutte’
~ .. en loop’n det dutte’
Willem van der een
Auteur
Lijden weg van verlies
en mi lukking
Zoon van veerman
werd bu ondernemer
lakken in de leiding
en bu en in de chaapskooi
Gemoedelijke ringlijn\ aa ierde
uit naar alle , ijken
111s/ng: Het Gnsth11isplei11 begin jnre11 zc5tig,
111et de b11sse11 vm1 c/111tte. ( ollectie ch11tte)
4
10
19
35
4 | jrg. 21 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
\i illem an der een
\lier b11sse11 i•a11 c/11111c
uit het a sorti111e111 w111
vlak m1 de oorlog ( 1948).
\ln11 li11ks 11anr recht :
Dia111ond, B d ord,
Mercedes Be112 en tewart.
( ol/ectie c/11111e)
Van paardentram tot ‘de busse van Skutte’
~ .. en loop’n det dutte’
Al mijn moeder zi h ver eldc, h fd z
maar e n rondj door d tad I maken om
, eer in n goed hum ur te rak n. Dat
deed ze door middel v< n de stad bu , ftewel 'de bu . an ku111:' zoal die d r de Zw Il naren 1 erd genoemd. Ze hoefde er nauwcl ijk de deur voor uil, 1 ant hu lle had zi h vlak v or n hu i op de rote Markt erz k rd an en hal te. Het in lappen alleen al bezorgde mijn moeder een plezierige gemoed temming. Z zwaaide al zï in dat grij blau1 e koekblik om d h k van d Luttekc. traat erd, een. Ov r tnpp n h efd z ni 1. hutte maakte in de ja ren veertig en vijftig van de twintig te eeuw altijd hetzelfde rondje. én met d klok me en één er tegenin. 1 ie noemde hij - met enige trol - lijn 1 n lijn 2. Na een ha lf uurtje I a mijn m eder terug. erk\ ikt d or d aanblik van al die rtr u, d traten, singel en pleinen, 1 aar n Lij oor de z veel te maal met Id cning had ge n tat rd da t ze 11 g al tijd p dezelfde plek lagen. K, iek tap te ze uit bij de halte aan de o erkant, vhk voor de Ho fdwa ht en stak de r te Markt er, blij naar n la h nd al w haar cl r het raam aan zagen k men. Jarenlang he ft z da t uit tapje !gehouden, totdat ze eind jaren ze tig m t verhu izen en er geen bu halre in de nmiddellijk nabij heid va n haar niem e woning te vind n I a . zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 1 | 5 ~!ïn mo d r \ a· tr uwen niet de enige die rijblijvende rondje in de tad bu maakte. m werd ze gezel · hap geh uden d r knaap· di door hun moeder op de bu \ rden gezet om ze een o je k\ ijl l zijn. D haufi ur zorgden er r dat ze weer bij de jui te halte uit tapten. D tad bu en p de rote larkt v rmden e n nv rbrekclïk nderdeel van het leven in mijn uderlijk hui . lijn vad r, d nt\ rp r, t k naar en kun t childerTeun an der V en di altijd oor het raam zat tet kenen en te hilder n, zag ze elk kwartier de markt opdraaien en hun men elijkc lading in het ent rum an de tad aOev r n. 1 hij p warm z mcrdag n de v n t r had opge choven, kreeg hij een fik e nuif mee van de blauw dampen die van de halle beneden op tegen. u ja, die konden er nog \ 1 bij ... bij all igaren die hij to hal rookte. In die jaren wa luchtvervuiling nog niet zo'n punt. Tenmin t niet oor mijn vad r di ndanks zijn gedamp peen paar dagen na n g ntig werd. Hij i trouwen een tijdlang verl t gewee t van die die elwalm, toen de halte was verplaat t naar de toep o r De I larm nie, chuin tegenover on hui . Het had voor h m nog een ander v ordeel. ieu\ gierig al hij wa k n hij p die plek veel beter in d gat n h uden wie er zoal uittapt . Bindend clement 'De bussc van kulle ... en loop'n det dutte'. Een ijzer terk rijmende logan, die alle Z\ ollenaren boven de veertig kennen al ze ten min ree n beetje met het tad diale L vertr uwd zijn. hutt heeft 'm niet zelf verz ,men. Maar niemand kan de aut bu ondernemer an plagia t be huldig 11. D kreet i d r de Lïdcn he n va nzelf ingeleten in het bewu tzijn v n de Zw llenaren. De r van e ond l gaal naar een gelijknamige l\ ol e rijwielband laar die er in de jaren vijftig m e , dverteerdc in de 'Blauwving r ' d rubri k van klein annon in de Zwolse 011mnt. ' en fi t e van kulle ... en I op'n det duu ' w rd daar week-in -week-uit vermeld. or dez imp Ie orm van ervoer i · de lagzin igenlijk nog kernachtiger. ·en fiet loopt imm r niet anzelf. Daar De stnrlsb11s vn11 c/111tte kreeg in 1937 een /,afte op de rotc i\larkr l'lnk 1•oor De Hnr111011ie. ( ol/ectie c/111tte) Diezelfde bus op zijn route die onder meer door de Rhij11vis Fci1h/nn11 langs het ophin Zieke11h11is voerd . ( ollectie c/1111re) 6 | jrg. 21 - nr. 1 zwols historisch tijdschrift Duppies sparen om met Schutte op pad te gaan Hem1n11 h11ttc heft zij 11 busbedrijf door de jnren heen rendnbel ku1111 11 lio11den, doordnt hij to11ringcnr bief exploiteren. Als hij het alleen vn11 de stnrlsdienst l1nrl moeten hebben, zo u cl111tte's To11rs nl snel 11n de T111cC'tie WC'relrloorlog 11nnr de 011dergn11g zijn gevoerd. De exp loitnri e w111 de stndsb11s e11 kostte elk jnnr zoveel geld dnt ge111ee11tclijke subsidie een bittere noodznnk wns. En zelfs met die - veelal krap be111ete11 - overheidsste1111 bleek overleven 111oeilijk eno eg. Her,,inn c/11111 wns een vi11di11grijk mm, die hn11delsgeest pnnrd e na11 li efd voor !,et vnk. Het liefst wns !,ij bezig 111et het org1111iseren vn11 reizen. Dnr z ij11 gamge dnnrnaast ook 110g lier dealerschnp 11a11 11kele gere110111111eerde 111erke11 vn11 perso11e11a11to ', zon Is DK\ V - lm er A 11di - en Volvo, ko11 11itoefe- 11e11, 111as ee n i111p11/s ex rrn 0111 de verliezen van de stadsbussen op te vnngen. Mnnr de ro11ri11gcnrs bleven zijn troef lki11deren. Ze vom1de11 e II ex trn ste11n bij de opva11g va11 de verliezen en dienden ook al resen e, wn1111eer stadsbussen door 111ankementen uitvi /en of bij 0111 envncl,t extre111e drukt e. Bovendien kon Hen 11a11 c/11111 er zijn gevoel voor show en feestelijk vertoo11111ee 11itl ev 11. De rote znal 11m1 de B11ite11sociëteit kwam er z lfs aa11 te pas om 111 e11 e11111etzij11 to11ri11gcnrs 111ee te lat II r iz 11. nnr waren Î11 de jaren vijftig e11 zestig drukbezoc ht e actie -m•o11de11 te beleve n 0111 potentiële reizigers an11 het sparen t krij en. Er werden films gedraaid, er tmrle11 artiesten op en nl de ste111111i11g er goed i11znt hief de hele zaal op de wijs w111 ee n to ent ertijd bekende melodie, gespeeld door de i11 Zwolle roemnicl11e pia11i t /,ri s Ba ckers, een speciaal voor deze gelegen- 1, eid geschreven lied na 11: 's Winters spaart 111en een duppi of wm en 's zo111ers gaan we 111et c/J11tte op pnd. E11 wanr gingen die Z1volle11are11 i11 zo111erse tijden dn11 wel alle man/ met c/1utte's Tours nanr to ? Het begon 111et dagtochten 1uwr bekende I ederln11dse oorden als c/1eve11i11g e11 Zn11dvoort e11 Valkenburg. Spoedig kwamen danr D11it e steden bij, zoals Keulen en Diisseldorf Doordat de 111e11se11 liet wat r11i111er kre 11 e11 de reislust steeds meer toenam, konden 111eerdnag er ize11 11ie1 11itblijve11 . De bussen van chutte werden i11 Pnrij gesignaleerd, i11 het Zwarte Woud, in or111n11dië of zelfs e paardentram passeert de vrijdagmarkt op rote en de Melk111arkt. Deze foto
,erd gemaakt door de bek ll(fe Zwolse i11d11strieel ./. Wi peliveij die in zij11
rije tijd cc1111erdic11Stclijkfot0Rmnf wns. (Foto C.J. \ Vi pel,veij, collectie H 0 )
utig wa de gemeente niet. Ze vondc
het p h t tadhui al erg gen g dat ze niet
zeggen hadden over d dien tui tv ering.
K n nadat hij wa begonnen kreeg an Til t
een on urrent bij. en zekere J. Pek, autove1
huurder uit een Zuid-H !land dorp, eg never
een met een bu j te rijden. Maar al gauw wer
het h m duidelijk dat hij zi h glad p 2′ olie ha
v rkeken. a een paar maanden z ht hij n,
w r zijn h il in het we ten.
Van Til laagde er maar niet in op regelmati~
tijden te rijd n. Hij maakte bepaald tijd tipp
per advertentie in de kr, nl bekend, maar hij hiel
zich er Ie h taan. H t b am n er op ongev r tie
ritten er dag van ‘ m rgcn a ht tol ‘ av nd
negen uur. Een ritje van het zickenhui naar ht
tation f van de r l Markt naar de V ralle
ko tie 12,5 ent. r het traje l ip trik- ceral
1 e of rote larkt-Katerveer m c t men het dub
bele, een kwartje, neertellen. ezicn de gering
verdien ten uit die jaren – de h 1ft van de men c1
beurde nam elijk twintig gulden in de weck
waren die prijzen bepaald pillig ten emcn.
an Til kreeg r in 1926 w er een n urrent bij
garageh uder Rauk pf zag pcnbaar vervo
al een aardig bij erdicn te, maar hij mi rekcnd,
zi h zozeer dat hij het p cdig moe t pgeven e1
er zelfs failliet aan ging.
Door de teed tijgcnde k ten – benzincprij
zen en nd rh ud – 1ing het met an Til knie
g ed. Een li htpuntjc, a dat de pr incie er
ij I hem in 1927 vergunning verleende oor eer
bu dien L naar het Kat r er, voor l\ lle de ni•
ge t egang p
vincial vergunning wa verci t v or een bu ver binding
tu ent, ce gemeenten. En het Kat rvee1
lag immer in Zw llerker pel.
De ondank hield an Til het ni l lang m e1
p eigen enen v 1. H ï kJ pte bij de gemccnt aar
v r ub. idi . Het tad be tuur , eig rde, maai
vertelde er niet bij dat het eigenlijk be l blij wa .
dat het p deze gemakkelijke manier van Van Til
afkon komen. De heren, ar n verre van 1cvrepi ing
zijn er te na \ a . ‘Al d bank er geld in wil teken,
dan kan ik het ook’ ri p hij. Het beh eft geen
twijfel dat zo nlief zijn vad r t en ziel d, nkbaar
aankeek. De bank h, hij niet meer nodig.
Punctu 1
inmidd I druk b zig m l h t bou, en
en. Herman hulte k n zich nu met
e n geru l hart wijden aan het nt\verp n van een
dien tre lin en de va l telling an zijn tarie en.
Van én ding, , hij in elk geval d ordr 11gcn: het
m t beter dan zijn v organg r het hadden
g daan. ral pu11 tueler, ecnv udiger, met
minder kan op ompli atie 11 daard or rend, –
beier. Hij begon met het opzetten va11 een kwarzwols
historisch tijdschrift jrg. 21 – nr. 1 | 25
tierdien t die liep an ‘ morgen half acht tot
‘ av nds elf uur. Tien ent voor e n enk I rei ,
vijftien ent vo reen retour en o r kinderen en …
h nden een tarief van ;,ei. ent. De hauf eur k n
hij 10 overnemen van zijn oorganger l-lardon,
voor een loon an t\ in tig gulden in de I eek.
hutt ging – tere ht – van het tandpunt uit
dat en h ge frequentie van de rilt n n n tipte
handhaving van de rijtijden de allerbelangrijk te
voorwaarden voor u e betekenden. En ook dat
va t halte daar oor een d1 ing nd ei I aren.
Van de gcm nte huurde hij e n garage in d
V ht traat, waar genoeg ruimte v r zijn bu en park
,ou zijn. ! lel \ erd de pi k, , aar ‘ hutte’
î ur ‘ meer dan vc rtigjaar niet meer I g te den ken,
a .
D jeugdige baa m ht dan nog zo v rtva rcnd
zijn, z nder bekwame te hnische hulp zou
hij het niet redden. Maar gelukkig werd hï van het
begin af bijge taan d or een v ortr ffelijke mont
ur, H. Blom, die hem in de er t m eilijke jaren
t t gr te leun wa .
h, 1 aar moet j niet allemaal aan denken al
ie begint aan 7 ’n vc lei ende nderneming?
atuurlijk … de kaartje .. ! au1 gebeld naar de
firma R eland in hicdam die met dat . rt karwettJe
ertr uwd wa . k die zegde tijdige levering
toe. Eind augu tu 19 7 kwam alle binnen.
De bu sen, de kaartje en wat er allemaal nog meer
bï ho rdc. Herman hutte ·1 nd met 1ijn ;,cvcn entwintig
jaren o r de r te tap: een e hte aut –
bu ondern m r te worden.
pto ht
an de vo rav nd an hutte’ · tart met ;,ijn
nieuwe tad dien t I erd Koninginnedag gevierd.
Het leek een hitterend id 111 de nieuwe busen
mee te laten rijden in de traditionele opt ht.
p di manier k n de z, ol e bevolking het be ·t
kenni maken 111 t de rijdende aanwinsten in het
·tad beeld. r p r cd d ni uwste toerwagen,
de iamond , die pla, t b d aan dertig per –
nen. Daarachter kwamen d drie Id ·mobiletad
bu en mei twintig zitplaat en. De kleur
blauw met grij. die latere n begrip I erd, w, hier
voor het eer t te zien in de z, ol tra ten.
hutte be I t om ni t z lf a hter het tuur
van een an zijn bu en te gaan zitten. m de
c/111tte’s eerste l,11s in
193 i11 Olst 1vi1s er een
w111 liet merk tewnrt
met C<'ll rn rrosscric l'll 11 \11111 Leersum. ( ollectie /1111tc) 26 | jrg. 21 - nr. 1 zwols historisch tijdschrift Ee11 lrls111obilc 11it 1937 1•a11 c/111tte 111et de c/111111Je11rs d111111m1 c11 Platje. ( o/lectie c/1111 - te) an de om tand r te p ilen, ging hij lie er er en naar de pto ht kïken. oor niemand opgemerkt - wie kende hem to n in Zwolle? - ond hij een plekje bij de a enp ort. A hteraf bezien hield hij zeer gemengde gev elen ver aan de pontanc pmerkingcn die 0111 hem heen klonken. l lij heeft het later herh aaldelijk verte ld: 1 man I zei: 'Mu'j kieken, det bint de ni 'je tad. bu en van kulle. K n ic 'm niet, hij i en zönnc an ku t te an 't \ ijhe c veer. Die wil èven de en ten van zien va opmaken.' E n ander: ' ow, dan zal '1 wel weer gauw relopen \ èz n met di tad dien t. ·en derde: "1 Ziet er allcmaol pra htig uut, ~ki tierend materiaal, maar ij giet er a t met nö ·· r d blik cm.' 1 het gek dat huttc een b tje aange lagen naar hui li p? t\laar Lijn va tb radcnheid leed er niet ndcr:' lijn eer te geda hte wa : Ik moet la g n, ander maak ik mijn ouder arm! ' c olgendc m r n - 1 eptember 1937, de gr te datum - wa H r111an hutlc al vroeg in de garage aanwezig en ri p de hauffeur bï elkaar. 't Leek hem goed hun te vertellen wat hij de v rige dag p traat van zijn p tentiële klanten had geh ord. Hij gaf hun de vo lgende in tru tie. mee: ' el goed op men n die hun hand op t ken , , ant die wil! n 111 1 de bu mee. V ee beleefd tegen d pa - agier en probeer p tijd te rïden. oral dat laat te, daar gaat h t 111. iemand blijft \ a htcn totdat er\ reen bu k ml. ' zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 1 | 27 ' De hauffeur hcbb n het fanta ti h begrepen ' zei Herman hu tt e jaren later ' a naf het e r te begin draaide 112 tad dien t prima .' k in de garage liep het be. 1. M t zij n m nteur Blom had hutte een hcma opgezet vo r he t nderh ud van de bu n. V\lekelijk bleef elk bu éé n dag in de garage v r on tro le en door meren. 1 het do r de drukte ov rdag nie t kon, clan m e t het maar ' na ht . 1 n die tijd k, am het n g niet in d m n en op m tegen dit oort arbeid i n t protöteren. ' lnte gend cl ', zei d baa , 'de am nwerking \ a fanta ti ch. \ e leken n t é n gro t gezi n. runden het bedrijf al broer ond r elkaa r.' Ook l lerm, n aan taand vr U\ iV[i n deed m e. Zij zat p kant r m de administra ti e te doen en md de chauf~ ur af te rekenen. ok zorgde zij v or het bïvull en an de tr omm ltje met hartje ... Hartj ? Ja , da t \ aren de n pje die kinderen kregen al z met de bu meereden. Het Zw I e publiek b leek het go d te kunnen vinden met de nicU\ e ·tad dien t. 1 n 193 , het eer te ollcdig jaar van xpl itati , erde n er bijna 400.000 men en erv erd, veel 111 er dan r 011111 een jaa r in de b ol e tad bu en had gezeten. De een oud van de ri nglijn - do r d binnen . tad en all e tadswijken - bleek een u : om het kwar tier e 11 bu , de ene m t de klok mee , de andere e r tegenin. De men ·en wi ten waar ze p konden rekene n n tapten vrijwel al ïd pr ic op tijd in . \i el kreeg chutt ' To ur met prob lemen te ka mpen toen zowel de Diez rpoortenbru, , 1. de ieuw Ha enbrug volledig vernieu 1 d moe ten worden. H I had tlink o ml eidingen t t gev lg. Zo reed d bu gedu rend enkele jaren anaf de Brink via het r t \ ezen land o er d a · en p rt enb ru g m zo ia de \ ilh lmina ing I de Diezer traat t bereiken. Maar o nd a nk dit ongerief had Herman huttc all reden m de toekom t met vcrtrou , en tegem et t zien. ' Il waar ik me zorgen o er heb gemaak t, alt heel erg 111 e ' da ht hij bi j zichzelf' wa t ka n n nog verk men? ' De jonge onderne mer had er niet p gcrek nd dat de inte rna tiona le ituatie hem p di tot een heel and r handeh ijze z u dwing n .... De ro te \lnrkt eind jar en dert ig 111 et ti e i11 19_9 nnngelegde ro 1011 - de. \/oor De Harm onie ivn s toe11 e 11 b11 sh11/t e. ( it: 'A ls de Dag mn istcre11 ', 11r 4, Zwo ll e 199 1) 28 | jrg. 21 - nr. 1 zwols historisch tijdschrift Slakken in de leiding en bussen in de schaapskooi De zorgen vo r het nieU\ e bedrijfkwamen eerder dan verwacht. En dat had alle t maken met de internationale t e tand aan het einde van de jaren dertig. Herman chutte n t1 ee van zijn belangrijkste krachten in de werkplaat , Blom en cholten, 1 aren dienstplichtig. In , eptember 1939 werd de mobilisatie van het ederland e leger afgeko nd igd en al p edig viel er bij het drietal thui op de deurmat en brief met h t bevel zich met gez, inde poed voor hun nummer te melden. Plot eling zat de ker verse mevrouw Mien chutte-Do ter er op haar kant ortje alleen voor. at moe t ze zonder onmisbare kra ht n b ginn n met de stad dien t die juist zo goed beg n te draaien? Gelukkig werd via een hoge ambtenaar van d gem ente Zwolle, die wel inzag dat de ·tadsbu en het algemeen belang dienden, bewerk t lligd dat de drie • chutter vo rlopig met groot verlof konden gaan. Het voortbestaan van de tad dien t wa vo r v n erzekerd. 1aar niet voor lang. De internationale drei ging werd teed t rker. Driek, art jaar later, b gin mei 1940, 1 as chutte in Den Haag om een verlenging van zijn verlof aan te ragen. In plaat daarvan kre ·g hij het bevel zich onverwijld te melden! Een dag later zat hij al in Voor boten, 1 aar zïn afdeling lag, en werd daar bela t met het uitdelen an wapens. De volgende dag ,. rd Herman onverwacht bij de kapitein geroepen. Deze bracht hem het dro ige beri hl dat zijn vader op terven lag. nmiddellijk rei de hij naar Zwolle en ging amen met zïn vrouw naar het oud rlijk hui in 01 t, waar ze 's nacht bij vader hutte gingen waken en zijn einde meemaakten. Er zijn van die dagen dat alle treurni en ellende tegelijk komen. ' Morg n in alle vroegte h orden de hutte' veel vliegtuigen overkom n. T en ze de radio aanzetten, boord n z het: de Duit ers vielen het land binnen, het I a 10 mei 1940. Misrekening Mijn zaak .. !' 1 a het eer te wat H rman hutte dacht. Met ien probeerde hij nmiddcllijk z, olie te bereiken maar dat viel niet mee. p de openbare weg waren overal ver pcrringen. Lopend in de uiten aarden en o er afge loten gedeelten van de dijk bereikten ze uiteindelijk het Engelse v\ erk. Maar om van daaruit naar de ech t traat te komen wa weer een he I karwei, omdat in de tad een aantal bruggen wa opgeblazen. ver de h enkuipenbrug die nog in ta t wa , lukte het p het laat te og nblik. Ik wa toen n g zo naïef dat ik d ht dat de Duit er nkundig van mïn bedrijf waren' vertel de Herman hutte later. 'We haalden eer t de benzinepomp voor de garage weg en plakten daarna alle ruiten in de garagedeur di ht. ervolg n ging n w al de wiedeweerga aan de gang met het slopen van de bu ·en. oon iellager , arburateur en ont tekingcn werden verwijderd, 1 aarna we ze op allerl i plekken in Zwolle er topten. 'Dat hebben we flink gedaan!' dachten we bij n zelf. De volgende morgen al kwam de k ude douche in de vorm van een telefoontj : 'of ik zo gauw mogelijk naar hotel Wicntj wilde komen.' Daar zat een Duit e officier te wa hten met een tuk papier waarop zijn bu en nauwkeurig ton den vermeld, met alle bijzonderheden rbij. pionage en erraad I aardt:n in die dagen overal r nd. De Duit"er gaf hutte luid en duidelijk te vertaan dat hij de volgende morg n met zijn bu en mo t voorrijden. ' Ik pr be rd hem wij te maken dat ze do r onbekenden onklaar waren gemaakt en dat de onderdelen waren mecgenom n' herinnerde hij zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 1 | 29 zi h. ' Maar kan nnadc dat 7C de hauffcur! ' t en kre g ik me to h een held - t:r me he n. Ik had maar te z rgen ol ende dag klaar tonden... m ' t ' In het begin van de oorl g wa ik nog bang v r e n Duit . r met een gr te bek. \".Ie hebben n ee n da g e n een na ht rot gewerkt m ze alle ma a l I eer klaar te krij ge n. I e vo lg nd dag moes ten I e militairen ver oeren in de ri hting a n Bcl g1e. clukkig kregen I e de bu en na en paar da g n terug ... m I h,1uffcur en al. ' Hout en turf I aar "l nden de bu n I eer in de garage . aar wat 1110 • t huue erme ? , rad dien ten kon hij ni t rijd n, 1 ani de bruggen I aren ka p t en er I a geen druppel benzine te krijg n. r gin gen tijden v orbij waa rin het j ngc b drijf niet kon uitrich t n. lntu , en\ aren er in de tad auto' ver h nen di e een o n a n ho ge ka hel m cv rd n. Het ble ken ga g n rat r n die m t hout werden •c t okt n die ga produ eerden, 1 aarop 11101 ren konden draaien. hutte had al 1 p n piekeren of di din g n mi s hien ok g hikt vo r zijn bu en kond e n zijn. Hij be 1 1 het er op te I ag n e n ko ht lric g n rat ren , n het 1111..: rk Imbcrt dat 1 •en de k nn er het b t wa . Zow 1 h ui als turf kon daarin al brand tof dienen. Men laa gd er in een gro te partij beuken - en b rk nh ut te bema hti gcn, h ut rten di v !gen djeze lfd e k nn r. het mee t e · hikt waren. ok I erd een gr 1c mec.: ha ni he houtzaag gek ht. T n nd r in, de gara ge een m rkwaardige metam rfo e. Het werd er een omplete hout zag rij n er nt tond ee n drukte van belang. Eer t I erden b mplakken van vijf c.: 111 dik g zaagd die vervolg n in ki in e blokje I erd en gehakt. 1 der en hi lp mee - d hel e lub hauf~ ur , de m nt eur n wie er maar toevalli g bi nn enli p. iemand kreeg de kan om wcrkcloo toe te kijken. Z lf: de baa . stond r g !m atig met een bijl te zwaaien. Maar di zc lfd baas ge bruikte ok ,ijn her en . Hij b da ht dat het h t me t n mi h z u zï n m d genera! ren p en aanhangwagen tje a hter de bu en te lat n ri jden . 1 an h efdc er aan de carro crie ni I te verander n. /)e l'l'l'Sll' f ie:db11s (hier 1•/<1k ,,oor het srntio11 111et n1111 de ol'erk 1111 hotel \ln11 ijte11- beek ) wcrri i1119:9 op dl' ·tnd ·die11st i11gezet. De bus over/cc nc de oorlo , doordat hij toc11 011dcr de t11n •c11 i11 tic gnmg