Overig

ZWOLS
HISTORISCH
TIJDSCHQ1FT
^^
ZWOL&E HI – als man te kenmerken, terwijl de meervoudige inschrijvingen
van een ander teken – X – worden voorzien. Het is dan
simpel om deze categorieën apart te houden, of juist voor onderzoek
te selecteren. Enkele resultaten uit dit onderzoek maken
iets meer inzicht in deze werkwijze mogelijk. :
23
Uit het gehele te onderzoeken bestand kan door een enkele
handeling een groep worden geselecteerd die aan exact omschreven
kenmerken voldoet. Om dit te demonstreren volgt hieronder
een tabel, die uit drie kolommen bestaat:
1. de gemiddelde verblijfsduur in weken;
2. de gemiddelde leeftijd;
3. het aantal in het betrokken deelbestand verwerkte inschrijvingen
.
Er is geen statistische analyse op dit materiaal verricht. Het
gaat er in dit artikel alleen maar om, de mogelijkheden van de
computer enigermate te demonstreren.
In de gehele groep bevinden zich
443 inschrijvingen:
waarvan 151 buitenlandse meisjes:
en 291 in Nederland geborenen.
Nu verwijderen we eerst de mede
ingeschreven mannen (bordeelhouders)
:
die door hun lange verblijfsduur
een aanzienlijke invloed hebben
op de gemiddelden van de groep,
want deze veranderen nu duidelijk:
Een aantal meisjes wordt meer dan
eenmaal aangetroffen (102) maar
deze groep blijkt niet veel anders
te zijn samengesteld:
en zonder meervoudige inschrijvingen
komen we op de volgende
waarden:
verblijfsduur
in
weken
1.
49,73
39,45
55,—
324,62
44,66
48,15
43,59
leeftijd
in jaren
2.
27,41
27,17
27,54
32,62
27,32
28,58
26,93
N
3.
443
151
291
8
435
102
332
De grote verschillen gaan pas optreden als de meisjes, die langer
dan een jaar achtereen ingeschreven blijven, uit de groep worden
verwijderd: J 124,83 J26.95 j 106 j
(dit getal komt uit de groep met meervoudige inschrijvingen; deze
worden nu weer meegerekend). De verblijfsduur verandert nu drastisch,
terwijl de leeftijd vrijwel gelijk blijft:
18,75 |27,44 328
24
en indien we de groep terugbrengen haar alleen diegenen, die
korter dan 26 weken achtereen ingeschreven zijn, worden de parameters:
11,25 27,49 233
We kunnen nu ook gemakkelijk nagaan, wat de invloed is van de
leeftijd bij inschrijven. Zij die ouder zijn dan 30 jaar bij inschrijving
(106) zijn gemiddeld 34,22 jaar oud en blijven vrij
48,90 134,22 | 106
De jongere vrouwen tonen merkwaardigerwijs nauwelijks verschil
met de oudere voor wat de verblijfsduur aangaat:
| 43,17 J25.O1 | 329
Ook de groep die alleen bestaat uit meisjes die jonger zijn dan
30 jaar, en korter dan een jaar blijft, wijkt wat leeftijd betreft
weinig af van de gehele groep, maar heeft wel een duidelijk
kortere verblijfsduur:
Nu een overzicht van inschrijvingen
in Amsterdam. De hele groep:
– allen onder de 30:
– allen korter dan 1 jaar aanwezig
– alle meisjes jonger dan 30 èn
korter dan 1 jaar ingeschreven:
18,86
46,34
45,51
19,31
19,66
25,10
27,20
24,62
27,39
24,49
255
186
145
138
105
43,94
| 41,32
: 18,35
18,29
27,75
25,32
27,47
25,24
245
184
190
150
Hetzelfde, en dat zijn dan de laatste cijfers uit deze tabel, is
uitgerekend voor de groep vrouwen die buiten Amsterdam worden
geregistreerd (245)
– gehele groep:
– allen onder de 30
– allen korter dan 1 jaar aanwezig:
– allen jonger dan 30 èn korter
dan 1 jaar ingeschreven:
Het zal duidelijk zijn, dat nog veel meer groepsvergelijkingen
gemaakt kunnen worden, waarbij men alle variabele en vaste
factoren kan gebruiken. Het is vaak noodzakelijk om zichzelf
beperkingen op te leggen, omdat het eigenlijk veel te gemakkelijk
gaat.
Het materiaal uit het rapportenboek van de Zwolse politiecommissaris,
dat deze in de jaren 1846 en 1847 heeft bijgehouden
is veel moeilijker te bewerken. Deze rapportenboeken zijn
eigenlijk ingebonden kladschriften, waarin alle zaken en zaakjes
vermeld worden waarmee de “policiedienaar” in de stad geconfronteerd
werd. Ook in dit voorbeeld gaat het alleen om de
vraag: wat kan een computer daar nu aan vergemakkelijken?
25
Als ingang is primair de naam van de betrokkene genomen; voor
de verdere gegevens is men geheel afhankelijk van wat de commissaris
belangrijk vindt. Zo noteert hij slechts in enkele gevallen
de leeftijd, nooit exacte geboortedata. Vaststellen van
het geslacht is meestal aan de naam wel mogelijk. De datum is
wel eens onduidelijk; vooral in het begin van het register vergeet
hij dit gegeven vaak te vermelden. Soms staan er persoonlijke
aantekeningen in zoals een vermelding van de liedjes die
Buziau op de Groote Sociëteit heeft gezongen. Het beroep
wordt, indien relevant, vermeld, evenals de reden van het contact,
maar vaak moet men er naar gissen en betreft het notities
van namen diergenen, die getuigen waren van een vaak niet
meer vermeld feit.
Ter illustratie enkele getallen uit het jaar 1846. Er zijn 964
namen vermeld, waarbij 739 mannen en 214 vrouwen. Dat de optelling
niet klopt, is ontstaan door het invoeren van enkele
(belangrijke) neutra zoals de diligence op Groningen die op de
Nieuwstad (nu Thomas a Kempisstraat) een boerenkar met twee
Nieuwleusense boerinnetjes ondersteboven rijdt, en van enkele
namen waarvan het geslacht niet valt te achterhalen. Er worden
zeven smeden, zeven metselaars en drie horlogiemakers vermeld;
27 publieke vrouwen en tien bordeelhoud(st)ers; 64 namen van
getuigen zijn vastgelegd; van 130 mensen is de leeftijd vermeld.
Het beroep is in 477 vermeldingen, het “adres” (vaak in
de trant van “bij zijn vader”) is bij 410 namen min of meer bekend.
Al met al is dit materiaal moeilijk te rubriceren. Toch heeft
de computer grote voordelen. Men kan het apparaat laten zoeken
naar bepaalde woorden: vier letters zijn bijna altijd voldoende
om een begrip te definiëren. Wanneer men zoekt naar “wagt”,
komen alle namen van diegenen die op het bureau hun roes hebben
uitgeslapen, naast die van een enkele deserteur die gevangen
wordt, naar boven. De scherpregter van Zwolle komt enige
malen (echter zonder naamsvermelding) voor. Zoeken naar
“scheld” of “schold” levert 79 namen op, met epitheta als
stinkert en vuile lel.
De computer maakt zonder enig probleem een index op alfabetische
(namen) of numerieke (leeftijd) volgorde, en kan alle variabele
gegevens direct met elkaar combineren: hoeveel vrouwen
zijn er in het najaar van 1845 genoteerd; zijn er tijdens de
kermisweek meer dronkelappen dan anders?
Het werken met moderne apparatuur als deze staat momenteel nog
in de kinderschoenen, en er zal veel geëxperimenteerd moeten
worden om, bijvoorbeeld, een genealogie in een computergeheugen
26
op te slaan 2). In principe is de veelheid van gegevens een reden
om eerder een computer te gaan gebruiken: koopactes met
veel namen, getuigenissen, rechtszaken, verkopingen van onroerend
goed enzovoorts.
De prijs zal geen belemmering meer hoeven te zijn; men kan voor
minder dan ƒ 1.000,— een begin maken. Wellicht komen er, behalve
de microfilmreaders, binnenkort ook huiscomputers op de
leestafel in het archief te staan.
DIENENDE TOT
BEWIJS YAN INSCHRIJVING
PUBLIEKE VROUW.
(Deel van het) titelblad van het registratieboekje voor
publieke vrouwen. De hierin geregistreerde gegevens
zijn gebruikt voor het beschreven onderzoek.
Ware grootte: 15,7 x 10 cm. Collectie GAZ
Noten
Men heeft voor dit alles op het moment van schrijven van dit
artikel (april 1984) niet meer dan f 950,— nodig, de zwartwit-
televisie zonder geluid inbegrepen. Een bedrag dat zelfs
door een gepensioneerde archiefmaniak nog wel op te brengen
moet zijn, en anders lukt het wel om een partner te vinden
wanneer U dit artikel uitgelezen hebt.
Noot van de redactie: Er is een tijdschrift dat zich speciaal
richt op het gebruik van computers bij het beoefenen van
genealogie. Het blad heet Gens data, verschijnt eenmaal per
kwartaal en is momenteel in zijn tweede jaargang.
27
BOEKBESPREKING
HERINNERINGEN VAN EEN ZWOLSE JONGEN
door H.J. Verkouw
met vijfennegentig merendeels nog niet eerder gepubliceerde
foto’s en prenten uit de periode tussen 1900 en
1930, verzameld en van toelichting voorzien door Han
Prins.
Uitgeverij Waanders b.v., Zwolle 1985
112 pagina’s, prijs f 29,50
Henk Brassien
H.J. Verkouw werd in 1904 in Zwolle geboren en verliet de stad
in 1930. Zijn jonge jaren bracht hij door in het Zwolle, dat
slechts weinig Zwollenaren nog uit eigen ervaring bekend is.
Op 21 maart 1985 zat Verkouw achter een tafeltje in de winkel
van Waanders. Hij signeerde daar zijn boek “Herinneringen van
een Zwolse jongen”. Veel oudere Zwollenaren ontmoette Verkouw
op die dag. Herinneringen werden opgehaald, waarbij bleek, dat
de 80-jarige nog over een scherp geheugen beschikte.
Wat begon als “Opa, vertel nog eens van vroeger”, mondde uit in
een vlot leesbaar boek. De schrijver zegt in de inleiding dat
hij zeker niet pretendeert geschiedenis te schrijven; hij roept
vanuit zijn herinnering het leven van alle dag in het begin van
deze eeuw op. Veel komt ter sprake: (zijn) Assendorp, de schooljaren,
de uren op straat, waar verkeer nog nauwelijks voorkwam,
de zondagse wandelingen naar de uitspanningen rondom de stad,
de Antwerpse duivel Jan Olieslagers (1910: half Zwolle staat aan
de Hanekamp met open mond naar het eerste vliegtuig in Zwolle
te kijken), ds eerste baan, waar hij maar liefst vijftig cent
per week verdient, de eerste wereldoorlog, ambtenaren in het
stadhuis, ijspret, feestdagen, teveel om op te noemen.
De meeste herinneringen worden kort beschreven, hier en daar
voorzien van teksten in het Zwols. Langer, te lang, worden ze
als hij terug denkt aan zijn tijd als gemeente-ambtenaar in
Zwolle (Verkouw blijft tot 1969 ambtenaar, vanaf 1930 in de
provincie Noord-Holland).
Zoals gezegd, het boek leest vlot weg. De titel dekt evenwel
slechts ten dele de inhoud. Grote stukken zijn niet typisch
Zwols, maar gaan over (overigens leuke) jeugdgebeurtenissen,
28
die onverschillig waar hadden kunnen plaatsvinden. Ter compensatie
is er her en der gestrooid met Zwolse namen om het geheel
een ‘couleur locale’ te geven.
Wat het boek echter zeker de aanschaf waard maakt, zijn de vele
– vaak nog niet eerder gepubliceerde – foto’s, die door Han
Prins treffend van onderschriften zijn voorzien. Zij vormen eigenlijk
een boek in een boek en tonen Zwolle in het begin van
onze eeuw. Veel is niet meer terug te vinden: het oude Kerkbrugje,
het Gouverneurshuis, de Michaëlkerk, maar anderzijds
laten vele foto’s zien, dat beplanting ertoe kan bijdragen oude
glorie te herstellen (Melkmarkt, Thorbeckegracht, Gasthuisplein,
Diezerkade enz).
BERICHT VAN DE GEMEENTELIJKE ARCHIEFDIENST
VOETBAL- EN ATLETIEKVERENIGING P.E.C.
Wim Huijsmans
In november 1984 werd door de Gemeentelijke Archiefdienst van
twee oud-bestuursleden het archief van de voetbal- en atletiekvereniging
P.E.C, in ontvangst genomen.
Het archief is inmiddels beschreven en heeft een plaats gekregen
tussen andere, overgebrachte archieven van Zwolse sportverenigingen
.
De voetbal- en atletiekvereniging P.E.C, is in 1910 opgericht.
Zij is ontstaan uit een fusie van twee verenigingen, namelijk
P.H. (Prins Hendrik) en E.D.N. (Ende Desespereert Nimmer).
De naam P.E.C, is ontleend aan de eerste letter van beide verenigingen
plus de C. van Combinatie en betekent dus voluit:
“£rins Hendrik Ende Desespereert Nimmer Combinatie”.
De voetbalvereniging van de groen-witten verwierf in de twintiger
jaren al de titel van “eeuwige tweede-klasser”.
In 1955 werd de overstap gemaakt naar het semi-betaald voetbal.
Naast de vereniging werd in 1969 de stichting betaald voetbal
P.E.C. Zwolle opgericht om tot beter betaald voetbal in Zwolle
te komen. Door met 3-1 van FC Vlaardingen te winnen op 15 mei
1978 promoveerde P.E.C, naar de ere-divisie.
In 1982 is de heer Eibrink eigenaar van P.E.C, geworden en
werd de naam gewijzigd in PEC-Zwolle ’82.
1984 is -voorlopig- het laatste jaar geweest dat op ere-divisie
niveau werd gespeeld.
29
De atletiekvereniging heeft zich in 1974 van de voetbalvereniging
afgescheiden en vormt sindsdien een zelfstandige vereniging
onder de naam: Atletiekvereniging P.E.C. 1910.
De meest bekende atleet die de vereniging onder haar leden geteld
heeft, is zonder enige twijfel Wim Peters, een allround
sportman, die vanwege zijn prestaties in de periode 1930-1940
Zwolle atletiek-minded maakte. Het is overigens een toevalligheid
dat de nieuwe atletiek-accomodatie in Holtenbroek getooid
is met de naam “de Peterskamp”.
Het archief
Het bewaarde materiaal is tot circa 1940 in hoofdzaak van documentaire
aard. Per jaar wordt een impressie gegeven van de ontplooide
aktiviteiten, voornamelijk aan de hand van kranteknipsels.
De notulen van de bestuursvergaderingen zijn bewaard gebleven
vanaf 1937, die van de ledenvergaderingen vanaf 1944. In de
oorlog moest het archief bij de bezetter worden ingeleverd.
Dit verklaart dat er bijna geen archiefbescheiden van voor 1940
meer zijn.
Over de periode 1950-1970 is het archief vrij compleet. Van het
archief van na die tijd ontbreekt nogal wat, maar misschien dat
het lezen van dit stukje andere (oud-)bestuursleden aanzet om
hun restant P.E.C.-archief aan het Gemeente Archief over te
dragen.
De toezegging dat te zijner tijd ook alle afleveringen van het
clubblad “de PEC-er” bij het Gemeente Archief zullen worden gedeponeerd,
maakt het mogelijk dat de geschiedenis van P.E.C,
vrij goed gereconstrueerd kan worden.
Van Huystee heeft hier blijk van gegeven met zijn boek P.E,C.
in poëzie, 1920 – 1970 bij gelegenheid van het 75-jarig bestaan
van P.E.C, in 1985.
Het archief- en documentatiemateriaal van P.E.C, omvat nu
anderhalve strekkende meter. Het is openbaar en voor belangstellenden
gratis te raadplegen bij het Gemeente Archief in
de Voorstraat.
PEC Zwolle ’82
30
BERICHT VAN HET RIJKSARCHIEF IN OVERIJSSEL
Het Rijksarchief in Overijssel meldt ons, dat de akten der burgerlijke
stand en de huwelijksbijlagen – uitgezonderd de huwelijksaan-
en afkondigingen – in het vervolg alleen nog worden
verstrekt in de vorm van microfilm.
Er is een tweede studiezaal geopend, waar bezoekers de microfilmcassettes
kunnen raadplegen via een zelf te bedienen leesapparaat.
Slechts onder bepaalde omstandigheden worden de originele
stukken van de burgerlijke stand ter inzage verstrekt, zulks om
schade aan de onvervangbare archiefstukken zoveel mogelijk te
beperken.
BERICHT VAN DE CULTURELE RAAD OVERIJSSEL
HERZIENE DRUK ADRESBOEKJE
De afdeling Musea, Oudheidkunde, Monumenten van de Culturele
Raad Overijssel heeft een vierde, geheel herziene druk uitgebracht
van zijn Adresboekje.
Hierin vindt men een overzicht van musea en oudheidkamers, historische
en heemkundige verenigingen, archieven en bibliotheken,
organisaties op het gebied van archeologie en monumentenzorg en
natuur- en milieu-organisaties in (en voor zover van belang ook
buiten) Overijssel.
Het Adresboekje werd samengesteld door A.W. Stapel en F.D. Zeiler
en het is te bestellen bij de Culturele Raad Overijssel,
Postbus 1347, 8001 BH Zwolle, telefoonnummer 038 – 212.863.
Prijs: ƒ 2 , — (afgehaald) of ƒ 3,50 (inclusief porto).
BERICHT VAN DE CULTURELE RAAD OVERIJSSEL
HANDLEIDING VOOR LOCALE EN REGIONALE GESCHIEDBEOEFENING
IN OVERIJSSEL
31
Als uitvloeisel van de in 1984 – 1985 gehouden Basiscursus voor
Amateurhistorici verschijnt in de loop van oktober een Handleiding
voor locale en regionale geschiedbeoefening in Overijssel.
Deze handleiding zal een groot aantal praktische aanwijzingen
bevatten met betrekking tot het opzetten van een onderzoek, het
opsporen en interpreteren van bronnen en literatuur en het verwerken
van de onderzoeksresultaten. Adreslijsten en tijdschriftoverzichten
zullen als bijlage worden opgenomen. De omvang van
de handleiding (geschreven door G.G.J. Rensen – bijgestaan door
een redactieteam), zal ongeveer 125 pagina’s zijn en de prijs
zal komen te liggen rond de f 15,—.
Nadere inlichtingen bij de secretaris van het Beraad, de heer
F.D. Zeiler, adres als boven.
TENTOONSTELLINGSAGENDA PROVINCIAAL OVERIJSSELS MUSEUM
02.11.85 – begin 01.86 Jonge bouwkunst in Overijssel
Op vertoon van hun ledenkaart hebben leden van de vereniging
gratis toegang tot de tentoonstellingen in het museum (dit
geldt ook voor huisleden).
MEDEDELINGEN VAN DE VERENIGING
CONTRIBUTIE 1985
Tegelijk met de uitnodiging voor de lezing van 8 oktober 1985
is aan degenen die hun contributie nog niet betaald hadden, het
verzoek gedaan dit per omgaande te doen. Mocht U nog niet betaald
hebben, wilt U dat dan alsnog doen?
32
OVERZICHT LEDENBESTAND
De vereniging heeft per 26 september 19ö5 328 leden,
verdeeld als volgt:
jeugdleden 1
leden tussen 21 en 65 jaar 264
65-plus leden 57
huisleden 6
264 leden wonen in Zwolle, 64 leden buiten Zwolle (waarvan een
in de Verenigde Staten en een in Canada).
Huisleden (eigenlijk een soort donateurs) betalen een contributie
van f 7,50 per jaar. Net als gewone leden hebben zij op
vertoon van hun ledenkaart gratis toegang tot het Provinciaal
Overijssels Museum te Zwolle.
Aanmelding als huislid: bij de ledenadministratie.
NOG VERKRIJGBARE PUBLICATIES
Onderstaande publicaties van de vereniging zijn nog los verkrijgbaar.
Nieuwe leden kunnen hiermee hun verzameling completeren.
Ook geschikt om met de feestdagen cadeau te doen!
normale ledenprijs
prijs
– De Moderne Devotie te Zwolle 5,95 4,25
(ook verschenen als Nieuwsbrief)
– Zwols Historisch Jaarboek 1984 27,50 20,—
– Zwolle in de tweede wereldoorlog 8,95 7,45
– Alle publicaties uit 1984 prijs=contributiebedrag 1984
Verzendkosten: resp. 1,60, 2,30, 2,30 en 4,25.
Wijze van bestelling:
– afhalen bij de ledenadministratie, Brederostraat 76 te Zwolle
(contante betaling); x
– door storting van het verschuldigde bedrag op giro 5570775
t.n.v. ZHV te Zwolle, onder vermelding van gewenste titel(s).
Denkt U aan de verzendkosten? Toezending volgt dan na ontvangst
van Uw overmaking.
ZWOLSE HléTOQIACIU VfDEMCINC
BESTUUR:
VOORZITTER:
J. Hagedoorn
SECRETARIS
B.H. Edel
PENNINGMEESTER
H. Brassien
LID, EINDREDACTEUR JAARBOEK
J.F. Borst
LID/EINDREDACTEUR TIJDSCHRIFT
R.T. Oost
Tyassenbelt 28, Zwolle
Diezerplem 37, Zwolle
Brederostraat 76, Zwolle
Meenteweg 7, Zwolle
Jellissenkamp 2, Zwolle
SECRETARIAAT
Diezerplein 37
LEDENADMINISTRATIE
Brederostraat 76
8021 CT Zwolle
8023 AV Zwolle
REDACTIE-ADRES ZWOLS HISTORISCH JAARBOEK
Meenteweg 7 8041 AT Zwolle
REDACTIE-ADRES ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Jellissenkamp 2 8014 EW Zwollf
GIROREKENING
5570775 t.n.v. Zwolse Histonische Vereniging Zwolle
type/layout: henk brassien ooOLIVETTl-livius (90%)00
druk: adm.centrum “De Sassenpoort” – Zwolle
orrslag: “Swolla”, kopergravure, anoniem, 18e eeuw
Zwolle rond 1600 gezien vanuit het zuiden
(Ware grootte 196 x 315 mm)

T.flE HlftTODIAHKE
NIEUWSBRIEF
INHOUDSOPGAVE
apri1 198^ / eerste jaargang / nummer twee
pagi na
cmslag Joan Blaeu, (deel van) Plattegrond van Zwolle,
166*4
29 Van de redactie
30 De presentatie van de eerste Nieuwsbrief
KORTE ARTIKELEN
32 Leren wat de Bijbel verklaart. Leesboekjes van
een protestantse school in Zwolle in de 19e eeuw
37 Sociale aspecten van het Zwolse voetbal in de
beg i ntijd
kO De Zwolse Bijbel
kl Opgraving Pletterstraat 1983
VAN DE INSTELLINGEN
kS Gemeente-archief: Stadsnieuws uit de Zwolsche
Courant, 1790 – 1850
hS Het P.O.M.: Historisch museum van Noordwest-
Overijssel en de stad Zwolle
ki> Het Rijksarchief in Overijssel
BOEKBESPREKINGEN
^8 Meretrix en medicus, Dr. B.J. Kam
50 Het joodse onderwijs in Zwolle, 19^*1 – 19^3,
G. Vierstraete – Erdtsieck
52 Geschiedenis van 50 jaar T.O.G. Ittersum
( ^ – 1984)
53 MEDEDELINGEN
56 AGENDA
omslag Wie is wie
-29-
Dr S.J. Kam
Thorbeckegracht 38 C
8011 VN ZWOLLE
038 – 421 43 14
ZWOLSE HISTORISCHE VERENIGING
VAN DE REDACTIE
Bij het verschijnen van de tweede Nieuwsbrief wenden wij ons tot U,
zeer geachte verenigingsleden, die tot hiertoe onze arbeid met geduld
en welwillendheid hebt gadegeslagen en ondersteund, hetzij door
bijdragen, of alleen door datgene wat wij in het eerste nummer tot
stand brachten, te lezen. Misschien heeft U gemeesmui1d bij onze
eerste schreden op het glibberige pad der publiciteit, maar ook Uw
goedkeuring ons niet onthouden, wanneer het ons al is gelukt U een
paar ogenblikken aangenaam te boeien of nuttig bezig te houden.
Na de officiële overhandiging van de eerste Nieuwsbrief op 27 januari
in de Burgerzaal van het stadhuis, is de kring van onze lezers
gegroeid tot zo’n 170, hetgeen niet wijst op de overtolligheid van
ons blad.
De redactie staat te allen tijde open voor suggesties Uwerzijds tot
verbetering van de opmaak en de inhoud van de Nieuwsbrief, waarbij
echter wel rekening moet worden gehouden met het bescheiden budget
waarmee dit blad tot stand komt. Vanzelfsprekend geldt onze nieuwsgierigheid
ook naar Uw reacties op de inhoud.
Op deze plaats wil de redactie er haar lezers nog op wijzen, dat
haar werk (naast het persklaar maken en het met meer en soms minder
succes corrigeren van de bijdragen) vooral bestaat uit het benaderen
van personen voor een van de vele, zeer diverse onderwerpen die
wij in de Nieuwsbrief aan de orde willen stellen. Daarnaast maakt
de redactie graag gebruik van artikelen die haar op eigen initiatief
van de auteur worden toegezonden.
-30-
DE PRESENTATIE VAN DE EERSTE NIEUWSBRIEF
Op vrijdag 27 januari 198^ overhandigde de voorzitter van onze vereniging,
N.D.B. Habermehl, het eerste exemplaar van de Nieuwsbrief
aan de heer Okkels, wethouder van de gemeente Zwolle.In de Burgerzaal
van het Zwolse stadhuis hadden zich zo’n 100 mensen verzameld
om deze gebeurtenis mee te maken. Habermehl hield eerst een toespraak
tot de aanwezigen, waarin hij uiteenzette dat een historische
vereniging in Zwolle een belangrijke en zinvolle taak heeft. Habermehl:
” Teneinde dit aan te tonen, moet ik een uitstapje maken naar
de theorie van de geschiedenis. Het verleden is een voor ons onveranderlijk
gegeven in die zin dat wij er niets meer aan kunnen wijzigen.
Dit vaststaande verleden echter wordt benaderd door de menselijke
geest. En hier nu zit het probleem. De menselijke geest is
geen constante grootheid, maar verandert met de tijd. Vandaar dat
iedere generatie een eigen beeld van het verleden heeft. Dit valt
onmiddellijk op als wij de werken van de Zwolse historici Van Hattum
en De Vries naast elkaar leggen. Trekken wij nu de lijn door naar
het heden, dan kunnen wij zonder meer stellen dat tengevolge van het
na de jaren ’60 sterk veranderde tijdsbeeld ook de huidige visie op
het verleden een andere is. En het is op grond hiervan dat ik het
bestaan van een historische vereniging voor nu en voor de toekomst
gerechtvaardigd acht. Tenslotte zal de visie van de eigentijdse historici
het best begrepen worden door de dan levende generatie omdat
zij – om met de historicus Romein te spreken – dezelfde tijdgeest
ondergaat.
De toenemende specialisatie van de historicus heeft tot gevolg, dat
de veelheid aan uitputtende detai1studies het eens zo duidelijke
beeld vergruist, een tendens die ook in de Zwolse geschiedschrijving
valt waar te nemen. Via de Nieuwsbrief kan die verscheidenheid aan
Zwolse studies onder de aandacht van de geinteresseerden geDracht
worden, zo ging hij verder. Habermehl: ” Hoewel ik hiermee bij de
Nieuwsbrief ben aangekomen, wil ik Uw geduld nog even op de proef
stellen. Het bestuur van de Zwolse Historische Vereniging wil namelijk
meer. Zo stellen wij ons ten doel een Jaarboek uit te geven
waarin artikelen van enige omvang kunnen worden opgenomen. Maar niet
alleen het uitgeven van studies, ook het houden van lezingen rekenen
wij tot onze taak. De voorbereidingen voor een cyclus van zes lezingen
die alle betrekking hebben op de 19e eeuw zijn in een vergevorderd
stadium. Daarnaast overwegen wij om, indien daarvoor belangstelling
bestaat, een museale werkgroep in te stellen. Zij zal tot
taak krijgen de activiteiten van het Provinciaal Overijssels Museum,
voor zover die betrekking hebben op Zwolle, historisch te onderbouwen.
Tevens kan zij de resultaten van het onderzoek in de periodieken
van de vereniging publiceren “.
Tenslotte sprak hij de hoop uit dat het tijdschrift zeer intensief
gelezen zal worden en de naam “blauwvingers” in de toekomst van toe-
31-
passing zal zijn op de lezers van de in een Zwols-blauw jasje gestoken
Nieuwsbrief.
Na de overhandiging sprak de heer Okkels de aanwezigen toe. Hij stelde
dat de geschiedbeoefening op passieve en actieve wijze kan gebeuren.
De heer Okkels: ” In dat licht bezien is de zojuist door U overhandigde
Nieuwsbrief een prachtig resultaat van actieve geschiedbeoefening,
die – naar ik hoop en ik heb daar ook vertrouwen in – vele
passieve beoefenaars van de geschiedenis zal bereiken. En mogelijk
worden die zo enthousiast, dat zij van passieve beoefenaars actieve
worden “.
Hij haalde daarna met instemming de woorden van de historicus W. Jappe
Alberts aan, die stelt dat de lokale en regionale geschiedbeoefenaars
zich niet alleen met de groten en grote gebeurtenissen in het
verleden mogen bezighouden, maar hun aandacht meer dienen te richten
op leven en bedrijf van de gehele gemeenschap van dorp, stad en
streek in het verleden. De heer Okkels hoopte, dat via de Nieuwsbrief
het zicht op het verleden groter zou worden. ” Ik wens U geluk
met de.verschijning van de Nieuwsbrief, maar tegelijkertijd mag de
Zwolse samenleving zich gelukkig prijzen met de komst van Uw vereniging
.”, zo besloot hij.
Daarna kregen de leden en belangstellenden, onder het genot van een
hapje en een drankje, een Nieuwsbrief uitgereikt. Met de vertoning
van een deel van het Polygoon-journaal over Zwolle voor de oorlog
werd de middag besloten.
J. Hagedoorn.
-32-
LEREN WAT DE BIJBEL VERKLAART.
LEESBOEKJES VAN EEN PROTESTANTSE SCHOOL IN ZWOLLE IN DE
19e EEUW
Historisch onderzoek naar de situatie van het lager onderwijs in de
tweede helft van de 19e eeuw kan een schat aan gegevens opleveren
met betrekking tot het aantal schoolgaande kinderen, het schoolverzuim,
de opleiding en organisatiegraad van het onderwijzend personeel,
de oprichting en sluiting van openbare en bijzondere scholen,
enzovoort.
Er is echter een terrein dat zich nagenoeg aan onze waarneming onttrekt,
namelijk de leerstof. Wat leerden kinderen eigenlijk op
school? Het antwoord op deze vraag kan niet eenvoudig zijn, daar er
sprake was van aanzienlijke verschillen in omvang en niveau van het
vakkenpakket bij de diverse scholen. De Lager-onderwijswet van 1857
leverde een bijdrage aan een grotere eenheid in de aangeboden leerstof
doordat ze negen vakken verplicht stelde (1).
In Zwolle duurde het tot de tweede helft van de jaren zeventig voordat
de wettelijk verplichte vakken daadwerkelijk op alle scholen
werden onderwezen. Het is echter niet precies bekend welke schoolboeken
er op de diverse scholen gebruikt werden. De hoofden van openbare
scholen moesten daarvan een opgave verstrekken aan de plaatselijke
schoolcommissie (2). Uit de opgaven van de Zwolse openbare
scholen wordt duidelijk dat zeer veel titels overeenkomen met de
leermethoden die H. Douma noemt in zijn boek Ontwikkeling van het
lager onderwijs in Nederland (Zutphen 1922).
Het achterhalen van de leerstof op de bijzondere scholen is veel
ingewikkelder: de keuze van de schoolboekjes was niet aan het oordeel
van de plaatselijke schoolcommissie onderhevig en komt bovendien
nauwelijks aan de orde in de notulen van de diverse particuliere
schoolbesturen. Zwolse schoolboekjes zijn niet stelselmatig
bewaard gebleven, zodat ons slechts incidenteel een kijkje wordt gegund
in de 19e-eeuwse leskeuken. Dankzij schoolboekjes uit de particuliere
collectie Wijnbeek (3) kunnen we enig inzicht krijgen in
de leesstof die kinderen van de school van de christelijk afgescheidenen
in de Goudsteeg – de latere Wijnbeekschool – aangeboden kregen
tussen circa 1851 en 1905.
Volgens de Onderwijswet van 1857 moet het schoolonderwijs onder het
aanleren van “gepaste en nuttige kundigheden” dienstbaar worden gemaakt
aan de ontwikkeling van de verstandelijke vermogens van de
kinderen en aan hun opleiding tot alle christelijke en maatschappelijke
deugden. Bij de maatschappelijke deugden gaat het om de vorming
van zedelijke en verstandige staatsburgers, ieder in de eigen
stand; bij christelijke deugden denke men aan algemene christelijke
deugden als naastenliefde en niet aan leersteltigheden. Deze invulling
van het onderwijs is de afgescheidenen en andere orthodox-
33-
protestanten een doorn in het oog. Zij eisen het recht van oprichting
en instandhouding van bijzonder onderwijs, waar hun kinderen zullen
worden opgevoed overeenkomstig de inzichten en dogma’s van de eigen
kerkelijke richting.
Omdat het openbaar onderwijs geen godsdienstig-leerstel 1ig onderwijs
mag geven en ieders levensbeschouwelijke gezindte moet eerbiedigen,
zijn de schoolboekjes van de “neutralen” volgens de orthodoxen
zó vaag en vlak in hun christendom, dat zij een gevaar zijn
voor de werkelijk godsdienstige opvoeding van hun kinderen. De noodzaak
van eigen schoolboeken, waarin duidelijk stelling wordt genomen
vóór het protestantisme en tegen het katholicisme, 1iberalisme ê.d.,
wordt sterk gevoeld en al spoedig wordt in de behoefte voorzi>en.
Nadat kinderen de eerste beginselen van het lezen is bijgebracht met
zinnen als “De geit is in de wei” en “Zus Kee gaat ook mee”, krijgen
ze leesboekjes met verhalen. Globaal beschouwd zijn er twee
soorten leesboeken. De eerste soort bevat korte verhaaltjes en gedichten
over deugden en ondeugden van kinderen en volwassenen, over
verre landen en vreemde volken en over de natuur. De tweede soort is
het historisch leesboek, waarin het taal- en geschiedenisonderwijs
worden gecombineerd. Geheel strikt is deze scheiding overigens niet:
ook in het “gewone” leesboek komen weieens verhalen voor over bijvoorbeeld
Luther en de Hervorming.
Eén van de belangrijkste producenten van christelijke leesboekjes in
de tweede helft van de 19e eeuw is dominee De Liefde. Van zijn hand
zijn bijvoorbeeld De Mensch en de Dieren, De oude Pi na, De Vertel Ier
en De Schoolvriend. Van de laatste twee titels is zeker’dat ‘ze’werden
gebruikt op de school in de Goudsteeg. Een deeltje van> De Mensch
en de Dieren – één titel kent steeds meerdere delen – wordtin;1851
door het schoolbestuur echter afgekeurd, omdat daarin niet duidel ijk
het “arm zondaarschap” en (de schijn van) de algemene genadeleêr
wordt vermeden (’t). Andere bekende namen zijn die van J. ter Borg
en A. Wiersinga, die zich veelal op het historisch leesboek richten
en rond de eeuwwisseling De Schoolvriend in een moderner jasje uitgeven.
Het schoolbestuur moest wel van een bijzonder zwaar zondebesef uitgaan,
wil het ds. De Liefde af en toe te “licht” vinden. Zijn korte
stichtelijke verhaaltjes, afgesloten met een moraal op rijm, druipen
als het ware van het zondebesef. Alles wat er aan goedheid, schoonheid
en blijheid bij mensen aanwezig is, wordt aan God toegeschreven;
de mens is slechts zondaar. Deugden van mensen en schoonheid
van de natuur bestaan enkel ter meerdere eer en glorie van God. Zo
mogen ook kinderen niet tevreden zijn over eigen prestaties of uiterlijk;
nee, zij worden door godvrezende ouders of meesters berispt
om hun trots of ijdelheid en vermaand te beseffen dat God hen
doet lezen en schrijven en dat God hen een fraai uiterlijk of een
goede gezondheid geeft. Als je echter niet zo goed bent op school,
zonder jas buiten loopt zodat je verkouden wordt of zelfs wanneer
je een spraakstoornis hebt (!), dan is dat wel allemaal je eigen
schuld. Het wordt kinderen tamelijk moeilijk gemaakt: ze worden via
-Zk-
Karel de Gioole bezoekt eene school.
Uit: Kijkjes uit onze geschiedenis 22
-35-
verhaaltjes over brave kinderen, of stoute kinderen die berouw tonen
(altijd veel mooier), over niet-christelijke en daarom betreurenswaardige
of zelfs domme en slechte volkeren,èn via verhalen over
de eigen protestantse natie, aangespoord tot deugdzaamheid, reinheid
van hart, ijver, godsvrucht en meer van dat soort qualificaties,
terwijl hen tegelijkertijd het besef wordt bijgebracht dat
niets van al dat moois tot de eigen verworvenheden of capaciteiten
mag worden gerekend. Eén troost krijgen de kinderen wel van De Liefde:
doorgaans loopt het goed af wanneer de kinderen berouw hebben
getoond en hebben gebeden in alle nederigheid. Wellicht doelt het
eerste schoolbestuur hier op wanneer het vreest, dat in zijn verhaaltjes
teveel de algemene genadeleer naar voren komt: uiteindelijk
zal het oordeel immers bij God liggen? Hij had geen oog voor
het practische probleem dat dominee De Liefde een punt aan zijn
verhaaltjes moest draaien vóór de dag des oordeels…
Het wereldbeeld dat de kinderen met deze boekjes wordt bijgebracht,
berust op een zeer eenvoudig stramien: wie God niet dient is slecht.
Dat geldt in de tweede helft van de 19e eeuw, maar evengoed voor
katn, voor de Egyptenaren (al kunnen ze nog zulke mooie pyramiden
bouwen), voor de Chinezen (al hebben ze nog zulke geurige thee) en
voor de Batavieren (al zijn het onze voorouders). En wie God op de
verkeerde manier eert, zoals de katholieken, is misleid. De boosdoeners
zijn hier de pausen, tegen wie ongemeen fel wordt geageerd.
Zij doen alsof ze stadhouder van Christus op aarde zijn – “daar is
geen zier van waar” (5) -, alsof ze iemand in de hemel of in de hel
kunnen brengen. Zij beletten mensen de Bijbel te lezen, ze verrijken
zichzelf via af 1atenhande1, ze maken van het geloof een bijgeloof.
Met kracht wordt de kinderen ingeprent dat Gods dienaar
Martin Luther ons van de tirannie der pausen heeft verlost. “Toen
zeide Luther dat de Paus een vijand van God en de menschen was. En
daarin had hij groot gelijk” (6).
Vooral in de historische leesboeken proberen de schrijvers een eigen,
protestants nationaal bewustzijn te creëren bij de kinderen. De visie
op geschiedenis komt qua themakeuze overeen met die op de openbare
lagere scholen: geschiedenis is het verleden van een volk, gepresenteerd
via wapenfeiten van de bovenlaag van de samenleving. Zoals
twee onderzoekers het formuleren: “Koning, keizer, admiraal, in
de boekjes staan ze allemaal!” (7). Het eigene van de protestantse
visie is, dat het verloop van de vaderlandse geschiedenis wordt beoordeeld
naar de bijdrage die de gebeurtenissen hebben geleverd aan
de wording van een protestantse natie onder de Oranjemonarchie.
Wanneer we bij het begin beginnen, lezen de kinderen dan over het
volgende: onbehouwen, want niet-christelijke Batavieren en Friezen,
die toch met respect moeten worden behandeld omdat het onze voorouders
zijn; standvastige zendelingen.die ons volk kerstenen; beschaving
brengende Romeinen die “jammer genoeg” geen christenen zijn;
de scholen stichtende en bezoekende Karel de Grote, die echter “helaas”
ook kloosters sticht, terwijl je daarin toch niet de hemel
kunt verdienen; de wrede, want goddeloze Noormannen; de geldverslin-
36-
dende kruistochten, die heilloos zijn “omdat men vergeet aan de Turken
en andere vijanden van de Heere Jezus, het Evangelie te brengen”
(8); Floris V, “der keerlen God”; de Hoekse en Kabeljauwse twisten;
Hollandse graven en gravinnen; het machtiqe Bourgondische huis; het
voorlopige hoogtepunt: de Hervorming; Karel V; de Inquisitie onder
zijn zoon Filips, waarvan de gruwelen uitvoerig worden beschreven,
met het accent op de protestantse martelaren; en tenslotte het absolute
hoogtepunt: de Opstand, geleid door “onze” Willem van Oranje.
Voor het orthodox-protestantse volksdeel dient het leesonderwijs bij
te dragen aan het vormen van een eigen identiteit. Het. besef van eigenheid
en daarmee gepaard gaand het besef van een eigen verleden,
zijn belangrijke elementen in de emancipatiestrijd van deze en andere
sociale groeperingen. In het vuur van de strijd wil de eigenheid
nogal eens ontaarden in eigengereidheid en superioriteit – met name
in de historische leesboekjes en in de verhalen over andere volken
kunnen we dat constateren. Wellicht liet hoofdonderwijzer David Wijnbeek
na het lezen uit de bloedstollende geschiedenissen van Luther
of de Prins van Oranje, ter kanalisering van de opgelaaide emoties
het volgende gedichtje lezen:
“In school op de banken, daar zitten wij goed-.
Zoo wij ’t maar begeren,
Wij kunnen er leren,
wat schoon is en goed.
(…)
Daar leren wij, wat ons de Bijbel verklaart:
God vurig te minnen
Met al onze zinnen;
0, dat is Hij waard!” (9)
Anneke van der Wurff.
Noten:
1. Het zijn de vakken lezen, schrijven, rekenen, de beginselen der
vormleer, die der Nederlandse taal, die der aardrijkskunde, die
der geschiedenis, die der kennis van de natuur en het zingen.
2. Gemeentelijke Archiefdienst Zwolle (GAZ), aanwezig in CAO 13
(Archief van de plaatselijke commissie van toezicht op het lager
onderwijs).
3. In het bezit van mevrouw A. Meyerink – Wijnbeek te Zwolle.
’t. GAZ, inv.no VAO 37 (Archief van de Vereniging voor Gereformeerd
Schoolonderwijs) notulen 31 oktober 1851.
5. De Verteller, 68.
6. De Vertel Ier, 3*4.
7. L. van Gastel en K. Keizer, “Koning, keizer, admiraal, in de boekjes
staan ze allemaal! Een inhoudsanalytisch onderzoek naar veranderingen
in geschiedenisboekjes voor de lagere school in de afgelopen
100 jaar” in: Kleio 19 (1978) 893 – 927.
8. Kijkjes in onze geschiedenis, 3^.
9. De Schoolvriend, 12.
-37-
De voornaamste gebruikte leesboekjes zijn:
— CDs. De Liefde] De Verteller, door den schrijver van De Mensen en
de Dieren (Amsterdam 1851).
J. ter Borg en A. Wieringa, Kijkjes in onze geschiedenis. Leesboek
voor de Christelijke school I (Utrecht 1890).
H. de Raaf Mijn eerste boek (Groningen 1896).
— L Ds . De Liefde] De Schoolvriend. Een leesboekje voor de laagste
klassen, door den schrijver van De Mensch en de
Dieren, 2e afdeli ng i (Amsterdam z.j.).
— CDs. De Liefde] De Schoolvriend. Een leesboekje voor de laagste
klassen, door den schrijver van De Mensch en de
Dieren, 2e afdeling ‘IV (Amsterdam z.j.).
— C Ds. De Liefde] De Schoolvriend. Een stel leesboeken voor het
christelijke onderwijs, J. ter Borg en A. Wiersinga
ed. IV (Amsterdam, Pretoria 1900).
— [Ds. De Liefde! De Schoolvriend. Een stel leesboeken voor het
christelijke onderwijs, J. ter Borg en A. Wiersinga
ed. Til (Amsterdam, Pretoria, Potchefstroom 1905)
SOCIALE ASPECTEN VAN HET ZWOLSE VOETBAL IN DE BEGINTIJD
Aan het eind van de 19e eeuw deed de voetbalsport zijn intrede in Nederland.
In 1893 werd Zwolle’s oudste voetbalclub Z.A.C. (Zwolsche
Athletische Club) opgericht. Het voetbal werd toendertijd slechts beoefend
door jongens uit de hogere standen. De middenstand en de arbeidende
klasse hadden het voetbal al wél ontdekt, maar verenigingen
werden in die kringen nog niet opgericht. Dit kwam voornamelijk door
de hoge kosten van het voetbalspel. Men kon bijvoorbeeld een speelveld
gewoon niet betalen.
Dat Z.A.C, door beter gesitueerden werd opgericht, heeft ervoor gezorgd
dat de club vele tientallen jaren, ook na de oprichting van
andere verenigingen, het imago van Zwolle’s meest sjieke voetbalclub.
heeft gehouden. Dat beeld is de laatste decennia ietwat verbleekt.
Men heeft trouwens bij Z.A.C, de exclusieve sfeer niet krampacht
ig trachten te bewaren. Het betere sociale milieu waaruit de club
aanvankelijk is voortgekomen, zal ze altijd als etiket houden. Qua
sociaal niveau zal bijvoorbeeld De Hanenrick nooit Z.A.C, worden en
omgekeerd nog minder.
-38-
Het is een typisch verschijnsel dat een groot.aantal van de oudste
clubs van ons land, die ook de deftigste bleven, hun sociale status
zeer goed hebben bewaard. De Koninkli-jke U.D. (Deventer), L.S.C.
(Sneek) en Koninklijke H.F.C. (Haarlem) zijn daar fraaie voorbeelden
van. De prestaties werden bij die clubs bewust op een wat lager plan
gezet.
Na 1900.
In de eerste tientallen jaren na 1900 werden ook in de lagere sociale
milieus voetbalclubs opgericht. Zo werd P.E.C. (_Prins Hendrik – Epde
Desespereert Niet – Combinatie), van 1910, de exponent van de hogere
arbeidersstand en de~~mi ddenklasse en Zwol sche’ Boys (1918) het toevluchtsoord
van de arbeiders op klompen. Toen deze nieuwe clubs de
degens gingen kruisen met de oudere, “deftige” verenigingen, bleven
de problemen niet uit ! De arbeiders bleken aanz-ienlijk fanatieker
en stelden de waarden die in dë sport tot norm behoren te worden verheven
op een iets ander niveau dan de’bedoel ing van de oude clubs was.
Een fraai voorbeeld van wat hier beweerd wordt, vindt men in het eerste
nummer van Z.A.C. – Nieuws van 15 februari 1918:
. Dat ruwe en gevaarlijke spel is geworden tót een
ziekte die onze mooie voetbalsport dreigt te. doen
ontaarden in een spel, waai bij aan woesle hartstochten
den vrijen teugel wordt gelaten, in een veftooning
van elkaar zooveel mogelijk smijtende en
trappende menschen. Veel heeft daartoe bijgedragen
de groote toename van het aantal beoefenaars der’
voetbalsport in arbeiderskringen. Ik wil hiermede
niet zeggen, dat men als regel het spel van arbeidersvereenigingen
als ruw en gevaarlijk kan aanmerken.
Integendeel! Tal van voiksvereeniglngen zjjrt
een zeer gewilde tegenpartij. Begrijpelijk- isliel echter,
dat men percenlsgewijze de meeste, ruwe. spejers
in dergelijke vereenigingen aantref want hoe hooger
iemand staat in ontwikkeling en; innerlijke beschaving,
des te gemakkelijker zal het hem vallen
zijn hartstochten te beteugelen en onder het spel. zijn’
kalmie te bewaren. ” •
De opkomst van de clubs uit de arbeidersklasse en middenstand was evenwel
niet te stuiten. Voetbal is gaandeweg zelfs vo.lkssport nummer
één geworden. Veel jongens uit de hogere sociale klassen, zijn dan
ook overgestapt op sporten als tennis en hockey, die tot in de jaren
zeventig over het algemeen elitair gevonden werden.
-39-
Al in 1889 werd de Nederlandsche Voetbal en Athletiekbond opgericht,
waaruit in 1895 de athletiek zich terugtrok. Het hoeft geen verwondering
te wekken, dat de bond aanvankelijk heeft getracht het voetbal
zuiver te houden en arbeidersinvloeden te weren. Bij het kampioenschap
van P.E.C, in 1917 heeft de Bond daarvan een staaltje ten beste
gegeven. In de- promotiecompetitie, die recht gaf op een plaats in de
eerste klasse, werd het eerder genoemde U.D. kampioen en promoveerde
dus. Maar P.W. uit Enschede werd eveneens toegelaten tot de eerste
klasse, hoewel het daar geen recht op had! Men nam deze maatregel
“om het voetbal onder de betere standen te bevorderen.” Deze vreemde
voortrekker!j heeft indertijd veel stof doen opwaaien. Toen de
invloed van de lagere standen in de voetballerij in het algemeen en
dus in de Bond toenam, werd de bedoelde problematiek vanzelf opgelost.
Uit de standsverschillen tussen de clubs is al ver voor de tweede
wereldoorlog een geweldige rivaliteit gegroeid. Dat men te allen
tijde elkaar de beste spelers trachtte af te pikken, heeft de tegenstellingen
in niet onaanzienlijke mate vergroot. Pas in de laatste
decennia, nu de clubs ver uiteenlopende belangen hebben gekregen,
elkaar in competitieverband niet meer ontmoeten en de sociale
verschillen in onze maatschappij minder groot zijn, is de genoemde
rivaliteit wat op de achtergrond geraakt. Maar hoewel de steeds
veranderende clubs zich wat vriendelijker tegenover elkaar begonnen
te gedragen, de supporters, en vooral de ouderen onder hen,
doen dat nog lang niet.
De.drie oudste Zwolse voetbalclubs (Z.A.C., P.E.C, en Zwolsche
Boys) waren representanten van respectievelijk de gegoede burgerij,
de middenklasse en het arbeidersmilieu. In grote trekken zijn de
sociale verschillen tussen de drie tot op de huidige dag aanwijsbaar,
al kan men bij P.E.C., doordat ze van een voetbalclub tot een
bedrijf is uitgegroeid, vrijwel niet meer van een vereniging spreken.
De bovengenoemde tegenstellingen zijn in de loop van de tijd echter
wel wat weggesleten.
G. Schutte.
DE ZWOLSE BIJBEL
In de jaren zestig van de 15e eeuw beschikte het huis van de Broeders
des Gemenen Levens te Zwolle over een uitmuntend kopiist: Jacobus
van Enkhuysen. In opdracht van de deken van het kapittel van St.
Marie te Utrecht, wijdde hij zich van Hè^t tot 1^74 aan het overschrijven
van een zesdelige bijbel, die tegenwoordig de Zwolse Bijbel
wordt genoemd.
De tekst van deze bijbel behoort tot de zogenaamde Windesheimse Vulgaatrevisie,
dit is een bijbel vers ie, die de “Parijse tekst” van de
Vulgaat (1) gedeeltelijk corrigeert. De in gebruik zijnde laat-middeleeuwse
teksten kwamen lang niet altijd met elkaar overeen. Met deze
revisie werd er meer eenheid in de teksten gebracht, een doel dat de
Congregatie van Windesheim in hoge mate nastreefde.
De enig andere bijbel waarin deze versie is overgeleverd, is van de
hand van Thomas a Kempis, die met deze als regulier van de Windesheimse
Congregatie van 1427 tot 1^39 heeft afgeschreven.
Deskundigen vermoeden dat het Zwolse Fraterhuis, dat zeer nauwe relaties
onderhield met de Windesheimse kloosters, de beschikking had
over een tweede door Thomas a Kempis geschreven bijbel, die ook deze
versie bevat zal hebben. Dit handschrift uit Thomas’ jeugdjaren is
echter verloren gegaan, zodat niet met zekerheid kan worden gezegd
of de kopiist Jacobus van Enkhuysen van dit origineel zijn Zwolse
Bijbel heeft gecopieerd.
De relaties van het Fraterhuis met de Congregatie van Windesheim
blijken ook uit de illustraties van de Bijbel. Deze werden gemaakt
door (minstens) drie monniken van het Windesheimse klooster St. Agnietehberg
bij Zwolle. Het gaat om één op zichzelf staande miniatuur
van de scheppingsdagen, twintig gehistorieerde initialen, vijfentwintig
initialen met plant- en bloemmotieven en randversieringen.
In het verleden is de Zwolse Bijbel zwaar beschadigd. De zorg om de
bibliotheek van het kapittel van St. Marie nam in de 17e en 18e
eeuw sterk af, zodat het kon voorkomen, dat bezoekers hun namen op
de handschriften krasten, wellicht in een streven naar onsterfelijkheid.
Nog verdergaand vandalisme kwam voor: vele initialen zijn uit
de handschriften gesneden.
Thans is de Zwolse Bijbel in het bezit van de Utrechtse Universiteitsbibliotheek,
waar hij een hoogtepunt van de collectie wordt genoemd.
Recentelijk is op een Londense veiling één van de ooit uit
deze Bijbel gesneden initialen opgedoken en als jubileumgeschenk
voor de bovengenoemde bibliotheek gekocht.
Er is van de Zwolse Bijbel voldoende over om een goede indruk te
krijgen van de kwaliteit en de*pracht van dit product van Zwolse
religieuze kunst. Samen met vele andere indrukwekkende handschriften
en oude drukken uit de collectie van de universiteitsbibliotheek
kan de Bijbel t.e.m. 23 april bezichtigd worden in het Centraal
Museum te Utrecht.
Vrij naar een bijdrage van K. van der Horst in:
Handschriften en oude drukken van de Utrechtse Universiteits-
– bibliotheek, catalogus bij de tentoonstelling in het Centraal
Museum te Utrecht-ter gelegenheid van het 400-jarig bestaan
A.
van de bibliotheek der rijksuniversiteit,
1984) , pagina 138- 140.
van der Wurff.
” 198^ (Utrecht
Noot:
(1) De Vulgaat is de overzetting van de bijbel in het Latijn door
Hiëronymus in de 4e eeuw; in de Rooms-KathoIieke Kerk de officiële
bijbel vertal ing.
Verlucht initiaal (harpspelende David) uit de Zwolse Bijbel
-k2- .
OPGRAVING PLETTERSTRAAT 1983
In het voorjaar van 1983 werd een begin gemaakt met het bouwproject
in de Pletterstraat, achter de stadsmuur tussen de Diezerstraat en
het Eiland. Doordat er veel gaten voor betonpalen moesten worden geboord,
op plekken waar wij veelal beerputten hadden ontdekt, kon er
in goede samenwerking met de firma Beverwijk in mei 1983 onderzoek
plaatsvinden naar de eerste bewoning op deze plek. Het onderzoek had
weinig succes, totdat een beerput werd leeggegraven door de heren
J. van de Berg, R. van Beek en ondergetekende. De put was ovaal en
mat 1 ,40m bij 1,60m. De bovenste laag van ongeveer 80 centimeter,
bestaande uit eierkolen, werd eerst verwijderd (hoezo zwart). Daaronder
lag afval bestaande uit zogenaamd “Bergen-op-Zoom” en “Fries”
aardewerk, onder andere beslag- en kookpotten. Ook een schaal met
een doorsnee van 35 centimeter, afkomstig uit de pottebakkerijen
van Frechen, was in het afval aanwezig. Het is erg jammer dat men in
deze schaal teer heeft bewaard. Hierdoor is er vrijwel niets meer
van het glazuur overgebleven. De bovenstaande voorwerpen zijn rond
1900 te dateren.
Door een afzuigpomp te plaatsen voor het grondwater, kon de laatste
halve meter worden uitgegraven. Toen de bodem van de put bijna in
zicht was gekomen, leek de zoveelste teleurstelling van de Pletterstraat
zich af te tekenen, totdat ik plots een stukje “cement” in de
beer zag liggen. Bij het schoonmaken bleek dit een pijpaarden beeldje
te zijn dat in goede toestand verkeerde (afbeelding 1). De afbeelding
stelt het Christuskind in de kribbe voor (1). Volgens de heer
Wijnman, medewerker van de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek
(R.O.B.) zou er nog een wiegje onder horen.
Naast dit beeldje lag een zogenaamde weef- of wolkaardekam (afbeelding
2). Al jaren bestaat er twijfel over de juistheid van deze benaming.
H.L. Jansen, stadsarcheoloog van ’s Hertogenbosch, meent dan
ook, dat de oude opvatting, dat het steekkammen in het kapsel waren,
niet uitgesloten moet worden (2). De kam is van been, heeft zeven
tanden en bezit een (ophang?)gat. De kam is zeldzaam gaaf.
Onderin de beer werd ook een zogenaamd strijkglas gevonden. Strijkglazen
worden nu nog op het eiland Marken gebruikt om de bij de klederdracht
behorende kappen te glanzen. Het strijkglas is groen-bruin
van kleur, heeft een diameter van 7 centimeter en een hoogte van 3
centimeter. Op de bodem van de put lagen nog twee planken met vei
moede)ijk huistekens. De heer Van Vilsteren, ook medewerker van de
R.O.B., beheert ze momenteel nog steeds. Onder de planken werd een
bekertje, 9i x 7i centimeter, aangetroffen dat nog geconserveerd
moet worden. De put zorgde dus op het laatste moment nog voor enkele
interessante verrassingen.
Aan de hand van de datering van de voorwerpen kan vastgesteld worden,
wanneer de Pletterstraatbuurt voor het eerst bewoond werd.
Het beeldje stamt uit de periode 1400 – 1550 (3), de kam kwam na de
afbeelding 1
Christuskind in kribbe (ware grootte)
afbeelding 2
Weef- of Wolkaardekam, 7 tanden.
1480 – 1500 (schaal 1:0,70)
-kh-
15e eeuw niet meer voor {k), maar het strijkglas is moeilijk in eën
bepaalde tijd te plaatsen. Het houten bekertje kan, aan de hand van
de vorm, in de tweede helft van de 15e eeuw geplaatst worden. Hieruit
blijkt dus dat de buurt tussen 1^50 en. 1500 al bewoond was. Al
eerder werd vermoed dat de eerste bebouwing op deze plek in deze
periode plaatsvond (5). Verder onderzoek zou nog kunnen worden gedaan
aan de hand van een in de bovenste laag van de beer gevonden
geëmailleerd huisnummerbordje met als opschrift:
Hopelijk zullen deze, door amateurs verzamelde, archeologische gegevens
ertoe bijdragen dat de geschiedenis van Zwolle verder wordt
ontrafeld, maar ook dat men ervan doordrongen raakt dat Zwolle
archeologisch gezien een zeer belangrijke stad is, waar nog veel
werk te doen valt. Hierbij denke men alleen al eens aan de vele
bouw- en sloopprojecten in de binnenstad, waardoor onderzoek mogelijk
wordt. Dit onderzoek is echter ook noodzakelijk, want de vele
projecten zorgen er ook voor, dat belangrijke archeologische gegevens
verloren gaan. Het aanstellen van mensen om dit onderzoek te
verrichten is dus een dringende zaak. Alleen al een assistent voor
de heer Verlinden, die als provi nciaal archeoloog in de hele provincie
werkzaam moet zijn, zou zeer welkom zijn.
Eqbert Dikken.
Noten:
1. J.W.M, de Jong, “Catalogus”, in Thuis in de late middeleeuwen:
het Nederlands burgerinterieur 1^00 – 1535 J.W.M, de Jong ed.
(Zwol Ie 1980) 18*» – 185.
2. Van bos tot stad (z.p. 1983) 298.
3. J.W.M, de Jong “Catalogus”, 185
’t. zie noot 2.
5. Han Prins, “Zwolle tijdens de bouw van het oude Raadhuis”, in:
Zwolle van stuwwal tot stad. Schets van haar oudste stadsgedeelte.
Han Prins,ed (Zwolle z.j.) 25- [
STADSNIEUWS UIT DE ZWOLSCHE COURANT, 1790 – 1850
Onder deze titel heeft Dr. P.J.C, de Boer een chronologische index
samengesteld op de stadsberichten voorkomend in de Zwolse Courant.
Van dag tot dag krijgt men een overzicht van de belangrijkste gebeurtenissen,
toneeluitvoeringen, concerten, herdenkingen enz.
Ook belangwekkende advertenties van nieuwe produkten, zich aanprijzende
geneesheren, variéte’s en dergelijke zijn vermeld.
Aan de index is een inhoudsopgave toegevoegd waarin trefwoorden voorkomen
variërend van “aardappel ziekte, bri1 lens 1ijper, kozakken,
vrouwenk 1eding tot Zwarte Water”.
Het is bijzonder plezierig dat deze uitvoerige ingang op het omvangrijke
krantenmateriaal beschikbaar is. Het tijdrovende zoeken wordt
hierdoor beperkt.
De index is te raadplegen in de studiezaal van de Gemeentelijke Archiefdienst
.
Hopelijk krijgt dit werk van Dr. De Boer een vervolg voor de jaren
na 1850.
J.F. Borst.
HET P.O.M.: HISTORISCH MUSEUM VAN NOORDWEST-OVERIJSSEL
EN DE STAD ZWOLLE
De titel van dit artikel geeft een streven aan dat in 1979 werd vastgelegd
in een nieuw beleidsplan voor het Provinciaal Overijssels Museum.
Het museum, dat sinds 196^* voornamelijk uit stijlkamers bestond, zou
in een aantal fasen worden veranderd in een streekgebonden historisch
museum, waarbij een zo goed mogelijke informatievoorziening en
dienstverlening ten behoeve van het publiek een belangrijke rol zou
spelen.
Inmiddels, bijna vijf jaar later, is een aanzienlijk deel van het
beleid reeds concreet vertaald. In 1983 werd de uitbreiding van het
museum in het pand “De Gouden Kroon” aan de Voorstraat geopend. Twee
expositieruimten in dit gebouw maken het mogelijk op efficiënte wijze
kleine historisch-thematische tentoonstellingen te organiseren. In
het pand bevindt zich ook de nieuwe bibliotheek van het museum, die
van dinsdag tot en met vrijdag van 13-30 tot 16.30 uur voor het publiek
toegankelijk is. De bibliotheek bestaat uit boeken op het ge-
G e –
bied van geschiedenis, kunst en kunstnijverheid en een aantal tijdschriften
met betrekking tot deze gebieden.
Tijdens de openingsuren van de bibliotheek is ook de uitgebreide
prentencollectie (meer dan 1500 nummers) van het P.O.M, toegankelijk.
De catalogus van de collectie bevat ingangen op maker en afbeelding
(bijvoorbeeld geordend per topografische eenheid, zoals: Sassenpoort
Zwolle), waardoor de prenten via de dienstdoende medewerker, eenvoudig
en direct ter inzage worden verkregen. Een deel van de collectie is
reeds in een fotodocumentatie vastgelegd, die direct door het publiek
gebruikt kan worden.
In het Drostenhuis aan de Melkmarkt is inmiddels een aantal kamers
opnieuw ingericht (de zogenaamde BlokzijIkamer en de I8e-eeuwse keuken).
Vanaf 19 april zijn het schilderijenkabinet en het prentenkabinet
voor het publiek toegankelijk. Hier zullen in wisselexposities
delen van de collecties van het museum getoond worden, waarbij naast
de esthetische waarde ook de historische waarde van de prenten en de
schilderijen een belangrijke rol speelt. De eerste twee wisselexposities
zijn gewijd aan Zwolse stadsgezichten uit de 17e eeuw en
stadsplattegronden. Bij elke nieuw ingerichte ruimte is (of komt)
extra informatie beschikbaar in de vorm van een deel van een losbladig
catalogussysteem. In de toekomst zullen ook andere deelcollecties
(archeologie, zilver.etc.) in een nieuwe opstelling gepresenteerd
worden. Bovendien is in een aantal ruimten een vaste opstelling gepland
met de historie van Zwolle en West-Overijssel als onderwerp.
Ondanks beperkte mankracht en financiële middelen (het aankoopbudget
is bijvoorbeeld vrijwel tot het minimum teruggebracht) blijft
het P.O.M, doorgaan op de ingeslagen weg om zo als museum een duidelijke
functie binnen de (Overijsselse) samenleving te kunnen vervul
len.
P.P. Kerpel.
HET RIJKSARCHIEF IN OVERIJSSEL
Nederland kent archiefbewaarplaatsen op het niveau van het Rijk, de
gemeenten en de waterschappen. Overijssel kent geen waterschappen
met een eigen archiefdienst. Gemeentelijke archiefdiensten bestaan
alleen in de drie IJsselsteden Deventer, Kampen en Zwolle. Over de
laatste hebt U in de vorige Nieuwsbrief uitgebreid kunnen lezen. Het
Rijksarchief in Overijssel maakt deel uit van de Rijksarchiefdienst,
welke ressorteert onder het Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid
-hlen
Cultuur. De Rijksarchiefdienst omvat 11 rijksarchieven, gevestigd
in de provinciehoofdsteden alsmede een centraal archief in Den Haag,
het Algemeen Rijksarchief.
Zoals elk rijksarchief in de provincie beheert ook het Rijksarchief
in Overijssel de archieven van de provincie – deze heeft immers geen
eigen archiefdienst -, van de binnen de provincie werkzame rijksorganen
en hun voorgangers en particuliere archieven van bovengemeentelijk
belang. Daarnaast worden ook archieven met een meer uitgesproken
locaal belang opgenomen uit die plaatsen, waar geen gemeentelijke
archiefdienst deze (nood)opvang kan verzorgen. Hopelijk ontstaat
nog eens een situatie, waarin elke gemeente alleen of in samenwerk-
ing met anderen een archiefdienst sticht.
Het is uiteraard onmogelijk hier het circa 6,5 strekkende kilometer
gróte bezit.van het rijksarchief tot in detail te beschrijven. Voor
zeer goed overzicht van de niet alleen ten rijksarchieve, maar ook
bij de gemeenten en waterschappen bewaarde archieven raadplege men:
H. de Beer et alii, De archieven in Overijssel, Samson Uitgeverij
B.V. Alphen aan de Rijn, 1980. Dit overzicht is bijgewerkt tot en
met 1979. Een overzicht van de sindsdien aangewonnen archieven wordt
jaarlijks gepubliceerd in het Contactbericht van de Culturele Raad
van Overijssel.
Enkele belangrijke bestanden mogen toch wel genoemd worden:
— De archieven van de Staten van Overijssel, 1578 – 1795;
— van de zogeheten intermediaire besturen, 1795 ” 1813» ten tijde
van de Bataafse Republiek, het Koninkrijk Holland en het Franse
Keizerrijk;
— de Gouverneur, later Commissaris des Konings/der Koningin, 1813 ”
1920;
— de Gedeputeerde Staten, 181^ – 19^8;
— de Provinciale Staten, 18T4 – 19^8;
— de rechterlijke instanties van de 16e tot de 20e eeuw;
— de marken, 15e – 19e eeuw;
— de notarissen, T811 – 1892;
— de burgerlijke stand van alle gemeenten in Overijssel, 1811 –
1932, alsmede de daaraan voorafgaande kerkelijke doop-, trouwen
begraafboeken;
— de successiememories, 1811 – 1905;
— een deel van de kadasterarchieven, 1811 – 1975;
— de Kamers van Koophandel, tot 1920.
Aangetekend moet worden, dat het Rijk de archieven van de Zwolse notarissen,
het oud rechter 1 ijk archief 1383 – 1811 en de Zwolse doop-,
trouw-en begraafregisters permanent bij het gemeente-archief heeft
ondergebracht.
In de particuliere sfeer treft men aan tal van archieven van bedrijven
voornamelijk uit Twente, van landbouworganisaties en ontginningsmaatschappijen,
van vele Nederlands Hervormde, Gereformeerde
en Doopsgezinde gemeenten ën classes, van Rooms Katholieke parochies,
van de in de 16e eeuw door de Staten geconfisceerde middeleeuwse
kloosters, huisarchieven, familie-archieven en persoonlijke archieven.
Het rijksarchief beschikt ook over een goede bibliotheek van circa
15-000 banden, gespecialiseerd in de archiefwetenschap en de geschiedenis
van Overijssel. De kern ervan wordt gevormd door de b i b l i o –
theek van de vroegere Staten van Overijssel. De boeken en t i j d s c h r i f –
ten kunnen alleen ter plekke geraadpleegd worden.
Het Rijksarchief in Overijssel is gevestigd aan de Eikenstraat 20 te
Zwolle, telefoon 038 – 5^0.722 en is geopend op maandagmiddag van
13.30 uur – 17.00 uur, van dinsdag tot en met vrijdag van 09-00 uur –
17.00 uur en op zaterdagochtend, uitgezonderd de maanden j u l i en augustus,
van 09.00 uur – 12.30 uur. Archiefstukken die men op zaterdagochtend
wil inzien moeten u i t e r l i j k vrijdagmiddag 16.00 uur onder
opgave van de j u i s t e inventarisnummers s c h r i f t e l i j k of telefonisch
z i j n aangevraagd. Dit geldt uiteraard niet voor de steeds toenemende
hoeveelheid archiefstukken, die in zelfbediening in de vorm van
f o t o ‘ s , microfilm en dergelijke in de studiezaal aanwezig z i j n . Onder
bepaalde voorwaarden is het tevens mogelijk van archiefstukken foto’s
of Xeroxkopieën te verkrijgen.
De afdeling externe zaken van het rijksarchief,
P.W.J. den Otter.
BOEKBESPREKING
B.J. Kam: MERETRIX EN MEDICUS. Een onderzoek naar de invloed
van de geneeskundige v i s i t a t i e op handel en wandel
van Zwolse publieke vrouwen tussen 1876 en 1900.
Proefschrift Katholieke Universiteit Nijmegen. 259 pgn.
Zwolle 1983. Niet in de handel. Verkrijgbaar door stort
i ng van ƒ 51,kS op giro 872203 tnv B.J. Kam te Zwolle.
Op 6 oktober 1983 promoveerde de Zwolse huisarts B.J. Kam in Nijmegen
tot doctor in de geneeskunde op een proefschrift over de p r o s t i –
t u t i e in het negentiende-eeuwse Zwolle. De aanleiding tot z i j n boek
vormden 28^ boekjes “dienende tot bewijs van inschrijving als publieke
vrouw”, die in 1972 werden ontdekt in een vuiIniscontainer bij
het politiebureau. In plaats van vernietigd te worden, kwamen ze terecht
in het gemeente-archief en vormden aldus de basis van Kam’s
proefschri f t .
In de loop van de 19e eeuw nam de overheid maatregelen om een halt
toe te roepen aan de groei van geslachtsziekten. Als bron van.alle
-MSkwaad
zag men indertijd de prostitutie. Hoe geslachtsziekten als
syfilis ontstonden en hoe ze effectief bestreden dienden te worden,
was echter niet bekend. Alleen door de publieke vrouwen regelmatig
medisch te laten onderzoeken en indien besmet, ze verplicht te laten
behandelen, dacht men geslachtsziekten te kunnen bestrijden.
Dat ook de man bij de verspreiding van deze ziekte een rol vervulde,
kwam niet of nauwelijks ter sprake. Door middel van politieregistratie
en gedwongen medische visitatie van de vrouwen probeerde men
de prostitutie in goede, dat wil zeggen voor de man gezonde banen
te leiden.
Op grond van vooral Franse literatuur en Nederlands archiefmateriaal
als bevolkings- en politieregisters, de genoemde boekjes en unieke
medische gegevens uit Deventer en Leiden schetst Kam een uitstekend
beeld van vooral de medische en juridische aspecten van de
prostitutie. Hoe kwamen de verorderingen tot stand, wat hielden ze
in, hoe vond het wekelijkse onderzoek plaats, welke diagnoses werden
er gesteld, hoe werden de besmette vrouwen behandeld: al deze
punten komen uitgebreid aan de orde. De nadruk ligt op de beschrijving
van de Zwolse situatie. Ook het effect van de gedwongen visitatie:
het vertrek van besmette vrouwen naar een andere plaats,
waar ze ongestoord hun bedrijf konden voortzetten, vormt een belangrijk
thema in het proefschrift. Door vergelijking van gegevens
uit Deventer, Leiden, Utrecht, Amsterdam en Zwolle heeft Kam met
behulp van de computer een diepgaand onderzoek ingesteld naar het
reisgedrag van de publieke vrouwen, naar de bordelen waar ze in
dienst waren, naar de gemiddelde verblijfsduur, hun herkomst, hun
ziektes; Hij komt onder andere tot de conclusie dat men het doel:
gezonde prostituees, niet heeft bereikt, maar juist de verspreiding
van geslachtsziekten eerder in dé hand heeft gewerkt.
Kam beperkt zich in zijn studie uitdrukkelijk tot de medische kant
van de prostitutie. Sociale aspecten komen niet aan de orde. Voor
vragen als: waarom gingen vrouwen over tot prostitutie, kan men in
zijn boek niet terecht. Ook onthoudt hij zich van een oordeel over
het zogenaamde prost i’.t’üt ievraagstuk, zoals dat in de vorige eeuw
speelde: de discussie over de vraag of reglementering van het verschijnsel
toelaatbaar was.
Meretrix en medicus’is een prettig, hier en daar te populair geschreven
boek geworden, dat ook voor niet-artsen begrijpelijk is.
De medische terminologie moet men op de koop toe nemen; het is
per slot van rekening een medisch proefschrift. Bezwaarlijk zijn
echter de vele herhalingen en ook de tal loze bij 1agen doen soms
overbodig aan. Hun inhoud komt in een aantal gevallen al voldoende
ter sprake in de tekst zelf. Een interessante bijlage vormen wel de
biografische notities over in het boek genoemde personen zoals
bordeelhoud(st)ers en artsen. Een deel van deze informatie was beter
op zijn plaats geweest in een van de hoofdstukken. Deze opmerkingen
doen echter niets af aan het belang van het boek, dat een goed beeld
geeft van de zelfkant van het Zwolse leven in de vorige eeuw.
Annet Schoot Uiterkamp.
-50-
BOEKBESPREKING
G. Vierstraete-Erdtsieck: HET JOODSE ONDERWIJS IN ZWOLLE,
” 1943.
Eigen uitgave, Wezep 1983-
Prijs ƒ 10,–
In het kader van haar MO – opleiding schreef mevrouw Vierstraete een
scriptie over het joodse onderwijs in Zwolle in de tweede wereldoorlog.
Door middel van publicatie heeft zij haar onderzoeksresultaten
voor een breder publiek toegankelijk gemaakt. Aan de hand van archiefmateriaal,
literatuur en interviews met betrokkenen wil zij een
antwoord geven op de vraag hoe dit onderwijs heeft gefunctioneerd en
op welke manier is gereageerd op het. instellen van apart joods onderwijs.
Uit de historische terugblik wordt duidelijk, dat apart joods onderwijs
een nieuwe maatregel is, door de bezetter ingesteld. Na het
ontslag van joden uit overheidsbetrekkingen, dus ook van joodse onderwijzers
bij het openbaar onderwijs, volgt in de zomer van 19^1 het
verbod voor joodse kinderen om deel te nemen aan het openbaar en particulier
onderwijs. De gemeente krijgt van de Rijkscommissaris de
opdracht joodse leerlingen te registreren en ervoor te zorgen dat er
op zo kort mogelijke termijn apart joods onderwijs kan worden gegeven.
In oktober 1§Ai moeten joodse kinderen in Zwolle lager onderwijs
volgen in het pand aan de Voorstraat k] , terwijl het voortgezet
onderwijs plaats vindt in het gebouw aan de Thorbeckegracht 11. Tot
uit de verre omtrek komen joodse kinderen naar deze scholen. In Enschede
wordt een onderafdeling van het Zwolse joodse lyceum opgezet.
Het onderwijzend personeel wordt gerecruteerd uit de ontslagen joodse
leerkrachten. Aan het functioneren van het onderwijs wordt veel
aandacht besteed door de schrijfster. Het is niet met zekerheid te
zeggen hoeveel kinderen aan het aparte joodse onderwijs hebben deelgenomen
in Zwolle, omdat de opgaven op de leer 1ingen1 ijst niet altijd
betrouwbaar zijn. Als gevolg van de deportatie van het merendeel van
de Zwolse joden, verloopt het joodse onderwijs in 1943- Na de oorlog
ontvangt het onderwijzend personeel rechtsherstel en een schadevergoeding.
In de beschrijving van de geschetste ontwikkelingen stelt de schrijfster
zich ambivalent op. Enerzijds spreekt zij haar verontwaardiging
uit en velt zij soms harde oordelen, anderzijds probeert zij zich
zo neutraal mogelijk op te stellen.
-51-
in haar inleiding zegt ze, dat de houding van niet-joden kan worden
omschreven als “beschamend” of zelfs als “stilzwijgende collaboratie”
(pagina 1,3). Voorbeelden van haar verontwaardiging zijn haar
beschrijving van de houding van burgemeester Van Karnebeek en van
de schoolhoofden die de door de bezetter gevraagde informatie over
de joden zonder meer verstrekten (pagina 6). Van Van Karnebeek wordt
zelfs gezegd dat hij de jodenvervolging in de beginfase heeft bevorderd.
Dergelijke oordelen zeggen de lezer niets, wanneer verzuimd
wordt de feiten te vermelden waarop het oordeel steunt. Bovendien
moet voor een genuanceerde afweging het algemeen klimaat waarin de
ontwikkelingen plaatsvonden en de fasering in de anti-joodse maat–
regelen worden betrokken. Het is de vraag of dan een term als
“stilzwijgende collaboratie” nog gerechtvaardigd is. Voor een lezer
is het moeilijk erachter te komen op grond waarvan de schrijfster
stel 1 ing neemt.
In tegenstelling met haar bovenvermelde constatering is de slotconclusie,
dat de houding van de niet-joodse betrokkenen gekenmerkt
wordt door afwezigheid. Hoe moet in dit verband de rol van Van Karnebeek
in de jodenvervolging worden geïnterpreteerd ? Anderzijds
geeft zij voorbeelden van gemeente-ambtenaren die zich wel degelijk
betrokken voelden bij de zaak van het joodse onderwijs. Toen
het de joodse onderwijzers werd verboden de afdeling onderwijs van
het Zwolse stadhuis te bezoeken, gingen de verantwoordelijke ambtenaren
naar de scholen. Wij willen dit geen afzijdigheid noemen; deze
ambtenaren hadden het immers ook kunnen nalaten. Ook het aanvullen
van het wachtgeld van de joodse onderwijzer Elte door zijn vroegere
niet-joodse collega’s, zien wij in tegenstelling tot de schrijfster
niet als een teken van afzijdigheid.
De studie had meer reliëf kunnen krijgen wanneer de schrijfster op
grond van bestaande literatuur een schets had gegeven van de theoretische
achtergronden van de arisering in het onderwijs. Waarom moesten
joodse kinderen van de bestaande scholen worden verwijderd? Dit
was een uitvloeisel van het waanidee dat het Germaanse ras superieur
was en zuiver moest blijven. Dr. J. Presser staat in zijn werk Onder
gang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom 19^0-
19^5 uitvoerig stil bij de achtergronden van het joodse onderwijs.
We vinden hiervan in de scriptie niets terug. De bevindingen uit de
in de oorlog tot stand gekomen scriptie van J. Aa “De maatregelen
inzake het Onderwijs aan Joodse leerlingen, van augustus 19^1 tot
mei 19^5” konden helaas niet worden opgenomen.
Uit het verslag blijkt, dat het onderzoek zeer consciëntieus is uitgevoerd.
De schrijfster lijkt soms echter te dicht bij het ruwe materiaal
te blijven staan, waardoor het betoog wel erg gedetailleerd
en feitelijk wordt. Vragen waarop het materiaal geen antwoord geeft
worden vermeden. Bijvoorbeeld de vraag waarom de Duitsers apart joods
onderwijs organiseerden, terwijl de zogenaamde Endlösung al gepland
was, of: leverde het voor de leerkrachten moeilijkheden op dat de
leerlingen van allerlei verschillende scholen kwamen? Zo stelt Presser
de vraag: “Ging dat nu maar zo?” (namelijk de instelling van
apart joods onderwijs JH/AvdW) (pagina 142,1^3), terwijl Vierstraete
-52-
alleen over gelatenheid bij de Zwolse joden spreekt, zonder deze
houding te verklaren of andere mogelijkheden in ogenschouw te nemen.
Ondanks de geschetste tekortkomingen draagt dit onderzoek bij aan het
opvullen van een leemte in de joodse en Zwolse historiografie. Belangwekkend
is het gebruik van de mondelinge bronnen. De schrijfster
heeft met name in het hoofdstuk over het functioneren van de school,
de gesprekken met oud-leerlingen, voormalig onderwijzend personeel
en andere betrokkenen, goed geïntegreerd met de bevindingen uit het
archiefmateriaal. Het opnemen van enkele bronnen in de bijlagen
spreekt eveneens sterk tot de verbeelding van de lezer.
De scriptie is te bestellen op het adres Hortensiastraat 1A, 8091VC
Wezep, en is aanwezig op het gemeente-archief.
Jaap Hagedoorn/Anneke van der Wurff.
BOEKBESPREKING
GESCHIEDENIS VAN 50 JAAR T.O.G. ITTERSUM (1934-1984)
Eigen uitgave, Zwolle 1984
28 bladzijden, prijs ƒ 2,50
Ter gelegenheid van het 50-jarig jubileum van de Ittersumse damclub
Tot Ons Genoegen ( T.O.G. ) verscheen een in eigen beheer uitgegeven
Jubileumboekje. Hierin wordt door de heer J. Beens een kort overzicht
gegeven van de geschiedenis van deze vereniging. Daarnaast zijn énkele
bladzijden uit de notulenboeken weergegeven, terwijl een aantal
– helaas slecht afgedrukte – foto’s het geheel verluchtigt.
De basis van de vereniging werd gelegd in de Centrale Werkplaats van
de Nederlandse Spoorwegen. Hier werd tijdens..de pauze’s door een aantal
mensen gedamd, een bezigheid die veelal in de avonduren werd
voortgezet. Gezien de belangstelling van anderen die hiervoor bestond,
werd besloten een damvereniging op te richten. Zo vond op maandag 5
februari 193** de oprichtingsvergadering plaats, die door tien personen
werd bijgewoond. Een bestuur werd gekozen, de contributie werd
vastgesteld op een dubbeltje per lid per week en als eerste speelavond
werd 12 februari aangewezen. Daar geen geld voorhanden was om
damborden aan te schaffen, werden deze door een tweetal actieve leden
zelf gemaakt.
Gaandeweg breidde de vereniging zich uit tot de mobilisatie van 1939
en de daarop volgende Duitse bezetting van ons land aan de damactiviteiten
voorlopig een eind maakte. Pas na de oorlog werd weer begonnen
met het dammen in verenigingsverband, een activiteit die tot op
de dag van vandaag door de leden met veel enthousiasme wordt verricht.
-53-
Belangstellenden in de geschiedenis van de jubilerende damclub kunnen
– zolang de voorraad strekt – een exemplaar van het Jubileumboekje
bestellen bij L. Bakker, Philosofenallee k, 8023 TA Zwolle,
telefoon 038 – 5^5059.
N.D.B. Habermehl.
MEDEDELINGEN
VAN DE LEDENADMINISTRATIE
Betaling contributie 198*t.
Voor leden, die zich vanaf 1 januari 198^ als lid aangemeld hebben,
geldt dat de contributie bij vooruitbetaling verschuldigd is. Aan de
hand van Uw 1idmaatschapskaart kunt U zien of U ook tot de “nieuwe”
leden behoort.
De leden met lidmaatschapsnummers vanaf lAl wordt thans verzocht de
contributie over te willen maken en wel op:
GIROREKENING 5570775 t.n.v. Zwolse Historische Vereniging,
Brederostraat 76 te Zwolle.
De contributie bedraagt / 3 5 , — per jaar (voor 65+ – leden / 2 5 , — ) .
Mogen wij U verzoeken de contributie spoedig over te maken?
Hoewel de leden, die zich in 1983 al opgaven, officieel pas contributie
hoeven te betalen bij het verschijnen van het Jaarboek 198*4,
heeft een aantal van hen al de contributie over 198*t al voldaan. Hiervoor
onze hartelijke dank. Immers: ook nu al worden kosten gemaakt.
Indien ook U al bereid bent nu de contributie over te maken, zal ons
dat zeer welkom zijn.
Huisleden
In de bestuursvergadering van 2 februari 198^t is besloten zogenaamde
“huisleden” tot de vereniging toe te laten. Deze leden ontvangen een
eigen 1idmaatschapskaart en hebben daardoor toegang tot lezingen en
andere activiteiten die door de ZHV gehouden worden. Ook in de ledenvergadering
is hun stem geldend. Zij ontvangen echter geen publicaties,
die door de vereniging worden uitgegeven.
De contributie voor huisleden is bepaald op / 7,50 per jaar.
Voor nadere inlichtingen en opgave kunt U zich wenden tot de penningmeester,
H. Brassien, telefoon 038 – 539.625.
-5*»-
Nieuwe leden
Nieuwe leden blijven van harte welkom. Wellicht kent U in Uw omgeving
iemand, die ook zodanig ‘geïnteresseerd is in de geschiedenis
van Zwolle, dat hïj/zij ook lid wil worden. Wij horen dat graag van
U. Ook kunt U iemand een cadeau-abonnement voor één of meer jaar doen.
Nieuwe leden, die zich in de loop van het jaar opgeven ontvangen ook
de al eerder in dat jaar verschenen Nieuwsbrieven.
Opgave nieuwe leden: telefonisch: 038 – 539.625 (H. Brassien) of
schriftelijk: Ledenadministratie ZHV, Brederostraat 76, 8023 AV te
Zwolle.
MUSEALE WERKGROEP
Eén van de activiteiten die het bestuur van de Zwolse Historische
Vereniging (ZHV) zich ten doel stelt, is het in het leven roepen van
een Museale Werkgroep. De deelnemers hieraan zullen tot taak krijgen
de tentoonstellingen in het Provinciaal Overijssels Museum (POM) die
betrekking hebben op de geschiedenis van Zwolle historisch te onderbouwen.
Nu het POM bezig is zich te ontwikkelen tot een historisch museum
waar met behulp van originele voorwerpen, foto’s, tekst, geluid,
modellen en plattegronden de geschiedenis wordt verteld van de provincie
Overijssel, en van de stad Zwolle in het bijzonder, is aan
zo’n werkgroep grote behoefte. Maar niet alleen het POM, ook de ZHV
zal hiervan profiteren. Gedacht wordt aan het publiceren van de resultaten
van het onderzoek in de periodieken (Nieuwsbrief en Jaarboek)
van de ZHV.
Gezien het bovenstaande dienen deelnemers aan de werkgroep enige ervaring
te bezitten in het verrichten van historisch onderzoek, terwijl
interesse voor kunstgeschiedenis wenselijk is.
Hebt U belangstelling voor deze werkgroep of wenst U eerst nog nadere
informatie, dan wordt U verzocht contact op te nemen met N.D.B.
Habermehl, Philosofenallee 2k, 8023 TB Zwolle, telefoon 038-539191.
LEZINGENCYCLUS “ZWOLLE IN DE 19e EEUW”.
Het bestuur van de Zwolse Historische Vereniging organiseert dit
jaar zes lezingen, die alle betrekking hebben op het 19e-eeuwse Zwolle.
Een tweetal aspecten zal hierbij centraal staan. In de eerste
plaats zal aandacht geschonken worden aan de methode van het onderzoek
en-het geraadpleegde bronnenmateriaal. Het resultaat van het onderzoek
vormt het tweede aspect dat aan de orde zal komen.
Een uitzondering hierop vormen de eerste en de vijfde lezing. In de
eerste lezing zal een kort overzicht worden gegeven van het 19e-eeuwse
Zwolle, gevolgd door een inleiding over de inrichting en werking
van het Zwolse Gemeentelijk-archiefgebouw. Een rondleiding door het
archief onder leiding van gemeente-archivaris drs. F.C. Berkenvel-
55-
der vormt de afsluiting van deze avond. De vijfde lezing heeft – dit
ter afwisseling – een kunsthistorisch aspect tot onderwerp: het 19eeeuwse
interieur, zoveel mogelijk toegespitstop Zwolle.
De zes lezingen (drie in het voorjaar en drie in het najaar) zullen
worden gehouden in het Gemeentelijk-archiefgebouw, Voorstraat 26 te
Zwolle. De aanvangstijd is steeds 20.00 uur. Introducé(e)s zijn van
harte welkom. De lezingen zijn gratis toegankelijk voor leden en hun
i ntroducé(e)s.
De volgende sprekers en spreeksters hebben toegezegd een lezing te
willen verzorgen:
— 27 maart dhr. J. Hagedoorn, Verbroken stilte. Een schets van de
geschiedenis van Zwolle in de 19e eeuw.
dhr. drs. F.C. Berkenve1 der, Wat is en doet de Zwolse
gemeentelijke archiefdienst.
1 mei dhr. dr. B.J. Kam, Het ontstaan van een dissertatie
ower de prostitutie te Zwolle in de tweede helft van
de 19e eeuw.
5 juni dhr.A.H. ten Cate, Het Weeshuis der Hervormde Gemeente
te Zwolle in het midden der 19e eeuw.
De preciese data van de najaarslezingen volgen op een later tijdstip.
— september mevr. drs. A. van der Wurff, Het lager onderwijs te
Zwolle in de tweede helft van de 19e eeuw.
— oktober mevr. drs. E.A. van Dijk, Het interieur in de 19e eeuw,
in het bijzonder te Zwolle.
— november mevr. drs. A. Schoot Uiterkamp, Armoede en armenzorg te
Zwolle in de tweede helft van de 19e eeuw.
Voor nadere informatie kunt U zich wenden tot N.D.B. Habermehl, Philosofenallee
2k, 8023 TB Zwolle, telefoon (038) – 53-91.91.
ANTIQUARIAAT THEO DE BOER HEROPEND
Op vrijdag 2h februari werd het antiquariaat Theo de Boer, Sassenstraat
70 te Zwolle geopend. De heer De Boer begon zijn antiquariaat,
zoals velen bekend zal zijn, enkele jaren geleden in de Steenstraat.
Het nieuwe pand biedt hem meer ruimte en mogelijkheden. De
heer Waanders, ook geen onbekende in Zwolle, verklaarde de nieuwe
zaak voor geopend, na in een korte toespraak de geschiedenis van
het antiquariaat De Boer en de functie van een antiquaar (” de beheerder
van boeken die tijdelijk dakloos zijn “) geschetst te hebben.
Het bestuur van de Zwolse Historische Vereniging was voor deze
gelegenheid ook uitgenodigd en door enkele leden vertegenwoordigd.
Wij wensen de heer De Boer veel succes toe met zijn nieuwe winkel,
waar naast oude prenten en boeken op velerlei gebied, een ruime
sortering boeken over Zwolse en algemene geschiedenis te vinden is.
-56-
NIEUWE UITGAVE IN SERIE SCRIPTA TRANS ISALANA
In de serie Scripta Transisalana is in het najaar van 1983 verschenen
“Proza en poëzie in Overijssel tot 1983”. In deze beredeneerde
catalogus en aanzet tot bibliografie worden onder meer romans, reisverhalen,
dagboeken, toneelstukken en jeugdverhalen, die op enigerlei
wijze betrekking hebben op de provincie Overijssel of een deel
of plaats daarin, op onderwerp, plaats en tijd ontsloten.
Reeds verschenen in de serie Scripta Transisalana zijn:
1 en 2 Scripta Transisalana deel I en II;
Catalogus van Overijsselse werken met trefwoordenregister.
1973 – 1980.
3 Joan Derk van der Capellen tot den Pol. 1981.
A Proza en Poëzie in Overijssel; gelegenheidsgedichten. 1983-
Deze uitgaven zijn te bestellen bij de PBC-Overijssel-Oost, Postbus
2, 7620 AB Borne. Telefoon: Q7k – 663.115.
AGENDA
Culturele Raad Overijssel
— 2k april Archeologische Werkgroep Nederland / IJsseldelta-Vechtstreek,
Jaaroverzicht 1983 door de provinciaal archeoloog,
A.D. Verli nde.
Plaats: “De Gouden Kroon”, Voorstraat 31», Zwolle, aanvang
20.00 uur.
— 6 juni Korte officiële herdenking van de 200e sterfdag van
Joan Derk van der Capellen tot den Pol, Zwolle.
Plaats: nog niet bekend. Tijdstip: nog niet bekend.
Provinciaal Overijssels Museum
— 06.0^-22.07 “Loop naar de pomp”
Een tentoonstelling over de vroegere watervoorziening
in Zwolle en Overijssel.
— 10.08-19.08 “Foto en film op de kermis”
De tentoonstelling valt samen met de Zwolse kermis.
— 08.09-…12 “Joan Derk van der Capellen tot den Pol.”
Tentoonstelling over een Overijsselse patriot ter gelegenheid
van diens 200e sterfdag.
ZWOLSE HISTORISCHE VEDENIGING
Voorzi tter
Secretaris
Penningmeester
N.D.B. Habermehl
Philosofenallee 2h Zwolle
J. Hagedoorn
p/a Wipstrikkerallee 176 Zwolle
H. Brassien
Brederostraat 76 Zwolle
Lid (eindred. NIEUWSBRIEF) R.T. Oost
Jel1issenkamp 2 Zwolle
Lid (eindred. JAARBOEK) J.F. Borst
Meenteweg 7 Zwolle
REDAKTIELEDEN NIEUWSBRIEF REDAKTIELEDEN JAARBOEK
J. Hagedoorn J.F. Borst (eindredakteur)
R.T. Oost (eindredacteur) p.j. Lettinga
Mevr. A. van der Wurff
SEKRETARIAAT
Wipstrikkerallee 176, 8023 DP ZWOLLE
REDAKTIE NIEUWSBRIEF
Jel1issenkamp 2, 8014 EW ZWOLLE
REDAKTIE JAARBOEK
Meenteweg 7, 80^1 AT ZWOLLE
LEDENADMINISTRATIE
Brederostraat 76, 8023 AV ZWOLLE
typewerk: henk brassien
IBM/artisan 72 – verkleind naar
offset : administratiecentrum “sassenpoort”.
©Zwolse Historische Vereniging 1984.
4 .«’N

ZWOL&E HISTOQI6CHE V

Dr B.J. Kam
Thorbeckegracht 38 C
8011 VN ZWOLLE
038-421 4314
EEN ZUIVERE,
EENVOUDIGE,
STANDVASTIGE
GEEST…
De Moderne Devotie
te Zwolle
Een uitgave van de Zwolse Historische Vereniging
Zwolle 1984
CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG
Zuivere
Een zuivere, eenvoudige, standvastige geest… : de
Moderne Devotie te Zwolle / (red. N.D.B. Habermehl
… et al. ; M l . J. Hagedoorn … et al.). –
Zwolle : Zwolse Historische Vereniging. – 111.
Met lit. opg.
ISBN 90-71099-01-6
SISO 248.2 UDC 271(492*8000)”14″
Trefw.: Moderne Devotie ; Zwolle.
De tekening op de omslag is vervaardigd door B. Oost, naar een
foto van het verloren gegane portret van Thomas a Kempis, dat
toegeschreven wordt aan Johan van den Mynnesten.
Copyright © 1984, Zwolse Historische Vereniging
Omslagontwerp: B. Oost
Typewerk: H. Brassien en J. Hagedoorn
IBM/artIsan 72, verkleind tot 80%
Offset: Administratie- en dienstencentrum “De Sassenpoort”
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar
gemaakt worden door middel van druk, fotocopie, microfilm of op
welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van de uitgever.
TEN GELEIDE
Het uitgeven van een bundel met artikelen over de Moderne Devotie te
Zwolle was één van de mogelijkheden ook in deze stad aandacht te besteden
aan de sterfdag van Geert Grote (1340-138’»). Meester Geert zoals
hij ook wel genoemd werd, stierf te Deventer op 20 augustus 1384,
gelijk zovelen van zijn tijdgenoten, aan de gevreesde pest. Van groot
belang waren de laatste tien jaren van zijn leven, toen hij de grondlegger
werd van een religieuze beweging die al spoedig bekendheid
kreeg onder de naam Devotio Moderna (eigentijdse vroomheid). Een omschrijving
van dit begrip laat zich niet gemakkelijk geven. In dit kader
kan slechts een enkel kenmerk worden genoemd zoals de nadruk op
het lijden van Jezus, waarbij diens menszijn centraal staat. Typerend
voor de moderne devoten is ook hun praktische instelling, zoals blijkt
uit de efficiënte wijze waarop zij fraterhuizen en kloosters inrichtten
en, gebruik makend van de economische groei in de 15de eeuw, tot
grote bloei brachten.
Voor ons als redactie van de Nieuwsbrief, de driemaandelijkse periodiek
van de Zwolse Historische Vereniging, vormde de hernieuwde belangstelling
voor de Moderne Devotie een niet geringe uitdaging, waarop
deze artikelenreeks een antwoord is. Gezien de korte periode van
voorbereiding lag het niet in onze-bedoeling met artikelen te komen
die aan de reeds bestaande kennis van de geschiedenis van de Moderne
Devotie iets nieuws zouden toevoegen. Voor het hiertoe benodigde onderzoek
– zo meenden wij – was de tijd te kort. Dat de aangezochte
auteurs desondanks met artikelen kwamen die naast hun uitstekende
leesbaarheid soms nog nieuwe zaken aan het licht brachten, was voor
ons – en naar wij hopen eveneens voor U als lezer – dan ook een aangename
verrassing.
Wij hopen dat deze bundel zijn weg naar veel lezers mag vinden, zodat
de moeite die de auteurs zich getroost hebben hun artikelen tot
stand te brengen, beloond wordt.
N.D.B. Habermehl
J. Hagedoorn
R.T. Oost
A. van der Wurff
Plattegrond van Zwolle _+ 1560, naar J. van Deventer.
ZWOLLE TEN TIJDE VAN DE MODERNE DEVOTIE
Drs. F.C. Berkenvelder
Inleiding
De worsteling naar onafhankelijkheid kenmerkt de Zwolse stadsgeschiedenis
tot het midden van de 1*tde eeuw. Tot die’tijd was Zwolle politiek,
economisch, juridisch en kerkelijk min of meer afhankelijk van
zijn moederstad Deventer. Die stad probeerde zich namelijk in het begin
van de 14de eeuw niet alleen als zetbaas van de bisschoppen van
Utrecht voor geheel het Oversticht op te werpen, maar poogde zelfs van
Overijssel een stadstaat onder zijn leiding te maken. Van deze aspiraties
moest Deventer echter afzien toen rond het midden van de 14de
eeuw in de persoon van Jan van Arkel een krachtiger bisschop zijn intrede
deed.
Deze bisschop wist zich weer financieel onafhankelijk te maken en bevoorrechtte
de andere steden, onder andere Zwolle. Zo verleende hij in
1346 de zogenaamde hoge jurisdictie aan het Zwolse stadsbestuur. Dit
betekende dat voortaan de rechtspraak in zijn totaliteit berustte bij
het stadsbestuur, dat sindsdien ook doodstraffen kon uitspreken zonder
dat de veroordeelde hiertegen in hoger beroep ‘k”on gaan.
Tevens werd de schout, tot dan de vertegenwoordiger van de landsheer
in de rechtspraak, pas door de bisschop benoemd, wanneer het stadsbestuur
van Zwolle daarvoor toestemming gaf. De macht van het college
van twaalf schepenen, dat Zwolle bestuurde, werd zodoende aanzienlijk
uitgebreid. De schepenen hadden uiteraard reeds het bestuur van de
stad in handen en kregen dus nu ook de rechtspraak in volle omvang,
terwijl zij tevens alle handelingen verrichtten, die nu door notarissen
worden gedaan: zij hadden “politie(k) ende justitie”. De Zwolse
regering streefde er ook naar zelf de stadspastoor te mogen benoemen,
ten einde ook in kerkelijk opzicht onafhankelijk te worden van de moederstad
Deventer. Dit lukte in het midden van de 14de eeuw echter nog
niet.
Naast de bisschop – als landsheer als het ware de souvereine vorst –
en Deventer had Zwolle ook nog rekening te houden met de adel als
machtsfactor. De macht van de adel werd door de opkomst van de ste- .
den steeds geringer. Aangezien de macht van de Overijsselse steden
berustte op de handel, in het bijzonder op de doorvoerhandel van de
Noordzee naar Westfalen via de IJssel en de Vecht, probeerden de edelen
zich schadeloos te stellen door vanuit hun burchten de handelaren
lastig te vallen. Zodoende vonden de drie steden en de landsheer
elkaar ter wille van de handhaving van de orde.
Tegen deze achtergrond ontwikkelde zich aan het eind van de 14de eeuw
de zogenaamde Moderne Devotie. Al is deze geestelijke stroming in de
eerste plaats een reactie op het verval van de Kerk, toch kan haar
opkomst en bloei niet los worden gezien van de steden waar zij ontstond
en wortel schoot. Dit geldt in het bijzonder voor Deventer en
Zwolle. In onderstaande schets zal worden ingegaan op de ontwikkeling
van Zwolle ten tijde van de late middeleeuwen, de periode waarin
de Moderne Devotie haar bloei doormaakte.
Gouden Tijd (1375-1^50)
In 1375 kwam een verbond tussen Deventer, Kampen en Zwolle met de
landsheer tot stand, dat inhield dat zij gezamenlijk de burchten van
de adel zouden belegeren en slechten. In de jaren rond 1380 is dit
inderdaad gebeurd. Het verbond betekende echter ook een versterking
van de onderlinge positie van de steden tegenover de landsheer. Dit
werd nog eens bevestigd in 1399 door een 20-jarig verbond tussen de
drie IJsselsteden en de bisschop.
In hetzelfde jaar slaagde het stadsbestuur van Zwolle er in het kerkgebouw
in handen te krijgen, zodat enkele jaren later – in 1406 – onder
leiding van de door de stad aangestelde kerkmeesters met de bouw
van de huidige Grote Kerk begonnen kon worden. Het recht de stadspastoor
te benoemen bleef echter – ook na een hierover gevoerd proces –
berusten bij het kapittel van Deventer.
Het laatste kwart van de 14de eeuw vormde voor Zwolle de aanzet tot
zijn Gouden Tijd:’ vrij van obstakels van politieke (de overheersing
door Deventer) en economische aard (het slechten van de burchten) kon
Zwolle op het laatst van de 14de eeuw meer nieuwe burgers begroeten
dan enige andere stad in de Nederlanden. Daarbij kreeg Zwolle in 1384
door de inlijving van de marke Dieze haar tegenwoordige gemeentegrenzen.
De stad zelf breidde zich uit over de Grote A en trok het gebied
tot aan de Kleine A binnen de ommuring. Bewoning van dit oorspronkelijk
veenachtige gebied werd mogelijk gemaakt door de aanleg van een
paalweg naar de buurschap Dieze, de Diezerstraat. Volkrijk was het
stadje evenwel niet: betrouwbare schattingen wijzen uit, dat rond 1400
ongeveer 3200 mensen binnen de muren woonden.
Zwolle was geen agrarisch centrum en had ook vrijwel geen eigen nijverheid.
Het leefde van de doorvoerhandel. Om die reden werd er gestreefd
naar verbetering van de verbindingen, vooral over water, wat toen het
meest gebruikte middel van vervoer voor handelsgoederen was. Daarom
poogde Zwolle de overgang over de IJssel, het zogenaamde Katerveer, in
handen te krijgen, wat in de loop van de 15de eeuw is gelukt. De voornaamste
route voor Zwolle bleef echter die over de Vechf naar het Zwartewater,
zodat het tegenwoordige Rode-Torenplein in die tijd hét handelscentrum
van Zwolle was.
Bij gebrek aan een krachtige landsheer moest Zwolle in allerlei zaken
voor zichzelf opkomen. Vandaar dat het zich aangetrokken voelde tot de
Duitse steden, die in een soortgelijke positie kwamen te verkeren toen
Het Rode-Torenplein, het handelscentrum van Zwolle.
een krachtig iandsheerlijk gezag ook in het Duitse Rijk ontbrak. Door
tegenwerking van Deventer was het Zwolle echter in de l’tde eeuw niet
gelukt lid te worden van de Hanze. Door de gewijzigde machtsverhoudingen
in Overijssel kon^Zwolle in 1407 toegelaten worden tot dit verbond van
handelssteden. Ter bevordering van diezelfde handel werden in die jaren
in Zwolle een Waag, een Wanthuis, waar textiel verkocht werd, en
een Vleeshuis gebouwd.
Hoewel de relatief grote welvaart van Zwolle veel vreemdelingen aantrok,
nam hét totale inwonertal niet toe. De vele epidemieën, vooral
de pest, zorgden daarvoor. Het stadsbestuur vaardigde wel bfj herhaling
maatregelen uit ter bevordering van de hygiëne, zoals het verbod
het water te verontreinigen door vuilnis te storten in de A, maar in
de praktijk kwam het toch neer op het bestrijden van de symptomen. Zo
werd voor de melaatsen in 1377 buiten de stad een gasthuis gesticht.
Voor de pestlijders werd in 1450 eerst nog voorlopig en in 1458 definitief
een gasthuis ingericht. De armen- en ziekenzorg, vanouds toever8
trouwd aan het Hei 1ige-Geestgasthuis, werd belangrijk verbeterd. Bovendien
nam het aantal instellingen van weldadigheid in de loop van de
15de eeuw toe. Naast het in bkk gestichte St.-Laurensgasthuis voor dertien
of meer arme zieke mensen, waren dit veelal zogenaamde vrijwoningen.
Vermogende lieden lieten bij hun overlijden soms hun woning na aan de
armen van de stad, die er dan een onderkomen vonden. De economische
groei kwam dus tot op zekere hoogte ook aan de zwaksten in de samenleving
ten goede.
De Diezerpoort In de Zwolse stadsmuur. Afgebroken in de 19de eeuw.
Niet toevallig valt in diezelfde tijd ook een culturele bloei waar te
nemen. Zo werd er in Zwolle nooit zoveel gebouwd als in de eerste helft
van de 15de eeuw. Gelukkig is van dit alles het één en ander overgebleven,
al is het bijzonder weinig vergeleken met hetgeen er ooit geweest
is. Behouden zijn gebleven de verschillende kerken, de schepenzaal in
het stadhuis, de Sassenpoort, de stadsmuren en verschillende middeleeuwse
woonhuizen.
Op onderwijskundig gebied trok de stad Joan Cele aan, die als rector
van de Latijnse school op pedagogisch en didactisch gebied baanbrekend
werk verzette. Cele voerde een nieuw type onderwijs in, dat gezien moet
worden als een schakel tussen het basisonderwijs en de universiteit.
Uit heel de Nederlanden, maar ook uit de Duitse gebieden kwamen honderden
leerlingen zijn lessen volgen. Voor hen werd rond het midden van
de 15de eeuw een enorm schoolgebouw met een capaciteit van 800 leerlingen
naast het stadshuis gebouwd. In Cele’s ‘aanwezigheid kocht Geert
Grote in 1384 een huis in de huidige Praubstraat, waarin hij het Fraterhuis
stichtte, dat onder leiding kwam te staan van Florens Radewijns
en Johan van den Gronde. Dit was de eerste vestiging van de Moderne Devotie
buiten Deventer.
In het begin van de 15de eeuw ontstonden in Zwolle twee aan elkaar tegengestelde
stromingen. Aan de ene kant waren dit door de handel steeds
machtiger wordende handwerkslieden, die verenigd waren in de gilden en
die streefden naar welvaart. Anderzijds ontstond als reactie op de
groeiende rijkdom en verwereldlijking een beweging die juist de eenvoud
en de soberheid voorstond en die het we 1zi jn van de mensen op het oog
had. De inspirator van deze zogenaamde Moderne Devotie was de uit Deventer
afkomstige Geert Grote. Hij stichtte, zoals vermeld, het eerste
Fraterhuis in Zwolle. De Moderne Devotie kreeg een^grote omvang en aanhang,
met name door het organisatie- en propagandatalent van Dirk van
Herxen, die bijna 50 jaar lang rector van het Zwolse Fraterhuis was.
Onder zijn bezielende leiding verspreidden de moderne devoten zich vanuit
Zwolle over praktisch het gehele toenmalige Duitse rijk. Echt wereldwijd
bekend werden hun idealen door Thomas a Kempis, die 70 jaar
lang in Zwolle woonde en werkte. Hij is immers de schrijver van Over
de navolging van Christus. Er is vrijwel geen taal in de wereld, waarin
dit na de bijbel meest gelezen boek niet is vertaald.
De belangen van de twee Zwolse groeperingen, de gilden enerzijds en de
moderne devoten anderzijds, kwamen zo zeer met elkaar in botsing, dat
er een omwenteling plaatsvond. Volgens het destijds geldende stadsrecht
moest men over grondbezit beschikken om zitting te kunnen krijgen in
het stadsbestuur. De oldermannen (bestuurders) van de gilden moesten
dus onroerend goed in handen zien te krijgen, maar om over een gezonde
financiële basis te kunnen beschikken, moesten ook de fraters grondbezit
zien te verwerven. Vandaar dat in 1407 het stadsrecht in die zin
gewijzigd werd, dat de kloosterlingen die in Zwolle onroerend goed erfden,
dit moesten verkopen aan niet-geestelijken. De gilden slaagden er
in 1413 in het stadsbestuur in handen te krijgen en trachtten vanuit
die positie de moderne devoten het leven onmogelijk te maken. Toen de
laatsten daarop gingen klagen bij de bisschop, die landsheer en kerkelijk
leidsman in het bisdom was, zette deze een “contra-revolutie” op
touw, die in de nacht van 12 op 13 december 1416 het oude stadspatriciaat
weer aan de macht bracht. Verschillende gildeleiders werden midden
in die nacht van hun bed gelicht en bij het licht van flambouwen
10
op de Grote Markt onthoofd. Tientallen anderen werden levenslang vei—
bannen.
De macht van de steden tegenover de bisschop werd duidelijk versterkt
tijdens het Utrechtse schisma (1423-1432), toen de door de Overijsselse
steden gesteunde kandidaat voor de vacante bisschopszetel, Rudolf van
Diepholt, het moest opnemen tegen de domproost Zweder van Kuilenburg,
en de eerste deze strijd won. Als dank voor de geboden hulp schonk Van
Diepholt – eenmaal bisschop geworden – in 1433 de woeste veengronden’
in de Rute en de Hermeiijn, bij het tegenwoordige Nieuwleusen, aan de
stad Zwol Ie.
Op kerkelijk terrein boekte de stad eveneens winst. De bisschop bepaalde
namelijk in 1438 dat van de inkomsten van de Zwolse kerk het grootste
deel (7/12) naar de stadspastoor zou gaan, terwijl het kapittel
van Deventer zich voortaan tevreden moest stellen met 5/12 van de opbrengsten.
Belangrijker nog was het stapel recht dat hij in hetzelfde
jaar aan Zwolle schonk en dat bepaalde dat alle goederen die bij Venebrugge
(op de grens van Overijssel en Bentheim) over de Vecht binnenkwamen,
naar Zwolle ter markt moesten worden gebracht om daar verkocht
te worden.
Na de Wendisch-Hollandse oorlog (1438-1441) valt er op economisch gebied
een kentering waar te nemen. Als gevolg van deze door de Wendische,
of Hanzesteden van de Hollandse steden verloren oorlog verplaatste
de handel naar en uit de Oostzee zich meer naar Holland. Bovendien
verminderde de economische betekenis van de Hanzesteden langs
de IJssel door de slechter wordende bevaarbaarheid van die rivier,
terwijl de koggen juist een grotere diepgang kregen.
Bovendien verslechterde de verstandhouding tussen bisschop Rudolf van
Diepholt en de Overijsselse steden rond het midden van de 15de eeuw.
Vandaar dat Kampen, Deventer en Zwolle zich in 1450 verbonden om elkaars
vrijheden en rechten te beschermen. Zelfs bepaalden’zij in 1452
dat zij – zo nodig met geweld – inbreuken op hun rechten door de landsheer
zouden verhinderen en de bisschop niet zouden steunen in de strijd
die hij toen voerde om een neef bisschop van Munster te maken.
In 1456 kwamen de anti-Hollandse gevoelens tot uiting in het verzet van
de Overijsselse steden tegen de nieuw opgedrongen bisschop David van
Bourgondië”. Zij liepen echter tevergeefs storm tegen zijn machtige beschermheer
en natuurlijke vader Philips van Bourgondië. Na een kortstondig
beleg ging Deventer overstag, gevolgd door Kampen.en Zwolle.
Hiermee werd Overijssel politiek en cultureel in de Bourgondische
invloedssfeer opgenomen.
Nabloei (1450-1500)
Politiek gesproken werd Overijssel na het midden van de 15e eeuw steeds
meer betrokken bij de Gelders-Bourgondische tegenstellingen. Deze landstreek
was duidelijk een object van de Bourgondische expansiepolitiek,
11
wat Gelderse reacties opwekte. Bisschop David van Bourgondië deed ook
duidelijke pogingen om zijn landsheerlijke positie te versterken en
door middel van hoger beroep inzake rechtspraak centralisatie van macht
te bereiken. Door het sneuvelen van Karel de Stoute in 1477 moesten de
Bourgondiërs tijdelijk afzien van hun aspiraties ten opzichte van Overijssel.
Bisschop David zag zich in 1478 genoodzaakt af te zien van het
Hooggerechtshof, de Schive, en moest ook een landrecht voor Overijssel
toestaan, dat – kenmerkend voor de nieuwe situatie – in Zwolle werd gedrukt.
Doordat Zwolle betrokken raakte bij de Bourgondische wereld, beleefde
het in de tweede helft van de 15de eeuw als het ware een “herfsttij der
middeleeuwen”. Op allerlei terreinen werd een hoog cultureel niveau
bereikt. In dit verband moeten wij volstaan met een opsomming van beroemde
kunstenaars, zoals Berend van Koblenz, Hendrik Verdriet, Willem
Backerweert, Arend van Kalkar en de beroemde drukker Peter van Os. Helaas
zijn maar weinig kunstuitingen van die tijd bewaard gebleven. Wel
is in tal van Europese musea en verzamelingen nog het werk aanwezig
van degene die tot voor kort moest worden aangeduid met de noodnaam
de “Meester van Zwolle”. Ongeveer 35 jaar geleden is het gejukt zijn
identiteit vast te stellen. Deze leermeester van Jeróen Bosch, maar
ook van een man als Lucas van Leyden en vooral van Albrecht Dtirer
blijkt Johan van den Mynnesten te hebben geheten.
Broeders van het Broerenklooster
te Zwolle.
12
De Zwolse bloeitijd duurde tot ongeveer 1500. Rond 1480 eindigde zij
eigenlijk met een stadsuitbreiding tot aan de huidige Thorbeckegracht.
Toen kreeg Zwolle ook de stadsmuur die nu gerestaureerd wordt. Binnen
deze nieuwe ommuring werd door de Dominicanen het Broerenklooster met
de librije gebouwd. Ook diende juist dit terrein – het huidige nieuwe
winkelcentrum – als industrieterrein, wat nog doorklinkt in de straatnamen
zoals de Smeden, Pletterstraat en de Pijpenbakkerssteeg. Tezelfdertijd
werden de zusterhuizen van de moderne devoten omgezet in
kloosters: in 1484 gingen de Zwolse vrouwenconventen over in kloosters
van reguliere kanonikessen van de Augustijner orde. Het is als het
ware het einde van de Moderne Devotie als actieve, vernieuwende geestelijke
beweging. Precies een eeuw na de vestiging van het eerste
Fraterhuis in Zwolle stokte en verstolde deze beweging om weer precies
100 jaar later zelfs geheel te verdwijnen. De Moderne Devotie, als beweging
sterk naar voren komend bij het opkomende getij van Zwol Ie’s
Gouden Tijd, ebt als het ware weg als Zwolle’s bloei verbleekt. Aldus
beschouwd, blijkt dat de Moderne Devotie een tijdsverschijnsel is,
nauw samenhangend met de economische ontwikkeling van haar omgeving.
Geraadpleegde literatuur:
F.C. Berkenvelder, “Zwolle ten tijde van Thomas a Kempis” in;Bi idraqen
over Thomas a Kempis en de Moderne Devotie (Brussel/Zwolle 1971) 38-53.
F.C. Berkenvelder, “De groei van middeleeuws Zwolle naar zelfstandigheid”
in: Overijsselse Historische Bijdragen 95 (1980) 167-186.
F.C. Berkenvelder, Zwolse Regesten I en II (Zwolle 1980/1983)
B. Dubbe, “Is Johan van den Mynnesten de ‘Meester van Zwolle1?’1 in:
Bulletin van het Rijksmuseum 18 (1970) 55-65.
J. Frederiks, Ontstaan en ontwikkeling van het Zwolse schoolwezen tot
omstreeks 1700 (Zwolle 1960).
N.D.B. Habermehl, “Het Heilige Geestgasthuis te Zwolle in de late middeleeuwen:
stichting en ontwikkeling” in: Overijsselse Historische Bijdragen
95 (1980) 139-165.
B.J. van Hattum, Geschiedenissen der stad Zwolle (5 delen; Zwolle 1767-
1775).
F.K. van Ommen Kloeke, “Het ‘Hospitael der maellateschen geheten Ten
Hiligen Cruce buten Voersterpoerten’ te Zwolle (1377- +_ 165Ó)” in: Verslagen
en mededelingen van de Vereeniqinq tot beoefening van Overiisselsch
regt en geschiedenis 26 (1910) 203-304.
B.H. Slicher van Bath e.a., Geschiedenis van Overijssel (Deventer 1970).
A. Telting, Stadboeken van Zwolle (Zwolle 1897).
Thom. J. de Vries, Geschiedenis van Zwolle I (Zwolle 1954).
Thom. J. de Vries, “Meester van Zwolle, Johan van den Mynnesten’s levensgeschiedenis”
in: Overijsselse portretten (Zwolle 1958) 7-12.
13
J A N C E L E EN D E P R E K E N D I E H I J N I E T S C H R E E F
D r s . R . T h . M . van D i j k
De Gemeentelijke Archiefdienst te Zwolle bewaart een handschrift met
preken, die tot voor kort vrij algemeen aan Joannes Cele, de rector
van de Zwolse stadsschool, werden toegeschreven. Het handschrift omvat
96 papieren bladzijden (285 x 205 mm) in katernen van wisselende
omvang. De bladspiegel meet 220 x 1^5/150 mm. De tekst vult in één
kolom de gehele bladspiegel, waarbij het aantal regels varieert van
30 tot 57. Er zijn geen signaturen en slechts enkele reclamen (bladwachters).
Naast de moderne potloodfoliëring is er een oude foliëring
(ff. 3r-83v), waarvan een deel (ff. 30r-83v) dubbel is gefolieerd.
Het gebruikte schrift is overwegend een cursieve boekletter,
terwijl voor de opschriften een boekletter werd gebruikt. Er zijn
vier handen te onderscheiden: ff. 3r-28v, ff. 30r-83v, ff 83v-86v en
ff. 87r-96v en de toegevoegde exempelen (stichtelijke verhalen) in
de marges van ff. 3r-83v. Het handschrift bevat slechts één rode
initiaal zonder versiering. De overige ruimtes voor initialen, meestal
door representanten of initiaalwachters aangeduid, zijn niet ingevuld.
De huidige band en twee (voorin) en zes (achterin) papieren
schutbladen dateren uit het midden der 19de eeuw. Het boekblok is
gebonden in kartonnen platten, met bruin gedrukt papier overtrokken
en voorzien van een schapeieren rug en hoeken, 295 x 215 x 40 mm. 1)
atteft^^ec^^J-^hJH^^rtuSSMuS^ a*.(a«8t®t8tv-aJ*aN§ i
Deel van een pagina uit het prekenhandschrift, met toegevoegd exempel.
11»
De tekst omvat een cyclus van 59 preken voor de zondagen en de voornaamste
feestdagen van het kerkelijk jaar, op een enkele uitzondering
na gebaseerd op het evangelie van de betreffende dag. De preken zijn
in het Middelnederlands geschreven en voorzien van Latijnse opschriften.
Een aantal correcties in de tekst laat zien dat het om een afschrift
van een ander handschrift gaat.
Over de herkomst valt niets met zekerheid te zeggen. C. Borchling,
die het als eerste beschreef, localiseert het ten onrechte in Windesheim.
2) Daarna heeft W. de Vreese het voor zijn Bibliotheca Neerlandica
Manuscripta beschreven. 3) Hij identificeert de preken met
sermoenen van de Rijnlandse mysticus Joannes Tauler (eind 13de eeuw –
1361). k) Meer bekendheid kreeg het Zwolse handschrift door B. Delfgaauw,
die veronderstelt met een prekenbundel voor zusters van het
gemene leven of regularissen van Windesheimse signatuur te maken te
hebben en de taal Oostmidde1nederlands noemt. 5) Mede hierdoor kwam
Thom. J. de Vries ertoe de prekencyclus toe te schrijven aan magister
Joannes Cele. 6) Sindsdien is zijn mening vrij algemeen gevolgd. 7)
Na een zeer uitvoerig vergelijkend onderzoek van een aantal bundels
met epistel- en evangeliepreken in het Middelnederlands is G.C. Zieleman
tot de conclusie gekomen, dat de Zwolse prekenbundel een bewerking
is van een oorspronkelijk wel 1icht Vlaamse prekencyclus, die tussen
1323 en 13*»7 in Brugge of omgeving tot stand is gekomen. 8) De taal
van ons handschrift is niet Oostmidde1nederlands, maar Hollands. De
eerste kS preken dateren van ca. 14Q0, de overige 13 van ca. 1A15.
De oorspronkelijke auteur moet een geschoolde theoloog geweest zijn,
die vertrouwd was met de scholastieke theologie, met de Latijnse
traditie der Franse mystici (Bernardus van Clairvaux, Richard van
Sint-Victor, Thomas van Aquino) en met de nieuwe mystieke stromingen
van de Brabantse school (Jan van Ruusbroec) en de Rijnlandse school
(Meester Eckhart, Henricus Suso, Joannes Tauler). Hij blijkt geen
slaafse navolger van een’of andere school te zijn, maar legt eigen
accenten, met name in zijn vriendschapsmystiek 9), die tot nu toe in
de Nederlandse geestelijke literatuur nog onbekend waren.
Het onderzoek van Zieleman is zo grondig en de resultaten ervan zijn
zo overtuigend, dat Zwolle voorlopig een illusie armer is. Wij dienen
weer terug te keren tot de vaststelling van E. Zuidema, dat van
Joannes Cele geen werken bewaard zijn gebleven. 10) En zeker ontvalt
alle kracht aan het voorstel van S. Axters om, naar aanleiding van het
betoog van Thom. J. de Vries, alle teksten waarin ‘die minnende sele’
(Cele !) opduikt bij de geschriften van de Zwolse school rector onder
te brengen. 11) Gezien de unieke plaats die het Zwolse handschrift
in de Middelnederlandse preekliteratuur en de mystieke traditie van
de Nederlanden inneemt, lijkt het mij echter meer dan wenselijk, dat
tot een volledige tekstuitgave besloten wordt. Het preekboek gaat
verre de betekenis te boven die zelfs een beroemdheid als Jan Cele
eraan had kunnen geven.
De toeschrijving, sinds Thom. J. de Vries, van de Zwolse prekenbundel
aan magister Joannes Cele mist helaas elke wetenschappelijke onderbouwing.
Maar op zich is het niet ondenkbaar dat de befaamde schoolrector
preken heeft nagelaten. Johannes Busch heeft in zijn Chronicon
Windeshemense het leven van Cele beschreven. 12) Daarin vermeldt hij
15
uitdrukkelijk dat de rector naar de wijze van de broeders collaties
óf preken (oorspronkelijk: broederlijke gesprekken) hield voor zijn
leerlingen. De ‘broeders’ (van het gemene leven) zijn de volgelingen
van Geert Grote (13^0-138^t), die in 1379, na een langdurige retraite
bij de kartuizers van Monnikhuizen bij Arnhem, een leven als boeteprediker
begon en aan de oorsprong staat van de revei1 beweging van de
Moderne Devotie. 13)
Binnen deze beweging van ‘vernieuwde innerlijkheid’ nam Joannes CeIe
een geheel eigen plaats in. Hij was in het midden van de 14de eeuw te
Zwolle geboren uit de patriciërsfamilies Sobbe en Ten Weerde. Na aan
een buitenlandse universiteit, mogelijk Praag, de titel van magister
artium te hebben behaald, werd hij in 137*1 door de Zwolse stadsmagistraat
tot rector van de stadsschool benoemd. Hij raakte bevriend met
Geert Grote, met wie hij in 1379 naar Parijs trok om boeken te kopen.
Beiden waren van mening dat herstel van de verziekte Kerk in hun dagen
pas kon beginnen met ernstige studie van goede en betrouwbare
teksten. Onderweg bezochten zij Jan van Ruusbroec, de beroemde Brabantse
mysticus, die als prior van Groenendaal bij Brussel zijn laatste
jaren sleet. 1*0 Dit bezoek duurde enkele dagen en in die tijd
waagde Geert Grote het op de grootmeester van de Nederlandse mystiek
enige aanmerkingen te maken. Waarop deze antwoordde: “Hooit heb ik
iets in mijn boeken geschreven tenzij in tegenwoordigheid van de Heilige
Drievuldigheid… En u, magister Geert, u zult de waarheid
hiervan die nu nog voor u verborgen is, binnenkort verstaan, maar uw
gezel, magister Jan, zal het in dit leven nooit verstaan”. 15) Ruusbroec
miste kennelijk bij Cele, althans volgens zijn biograaf Hendrik
Utenbogaerde (Pomerius), iedere mystieke aanleg. Een gemis dat zich
dus thans goed laat rijmen met het feit dat de Zwolse prekenbundel
met zijn opvallend mystieke spiritualiteit niet van Cele kan zijn.
De kwalificatie die Ruusbroec aan Cele toekende, doet geen afbreuk aan
het feit dat wij te doen hebben met een man die een vroom en toegewijd
leven wilde leiden. Het schijnt dat hij een ogenblik aan zijn roeping
als school rector getwijfeld heeft. Ook hij trok zich enige tijd in
Monnikhuizen terug (1381-1382), maar liet zich er tenslotte door Geert
Grote van overtuigen, dat hij het geestelijk reveil van de Moderne
Devotie niet beter kon dienen dan als rector van de Zwolse stadsschool.
Hij was getuige bij de stichting van de eerste twee huizen van broeders
van het gemene leven in Zwolle (1384 en 1396). Onder zijn rectoraat
breidde de Zwolse stadsschool zich aanzienlijk uit én werd één
van de bekendste van heel West-Europa. Niet alleen kinderen van Zwolse
burgers bevolkten de school, maar vooral ook niet-Zwollenaren. Zij
werden bij particulieren ondergebracht of in de convicten die de
broeders van het gemene leven spoedig oprichtten. Cele stuurde zijn
leerlingen vaak naar de broeders, waar zij studieuze en religieuze begeleiding
kregen. De broeders ontwikkelden een methode van bijbelgesprek,
collatie geheten, die zij in de vorm van preekgesprekken ook
aanwendden in bijeenkomsten met parochianen en schooljeugd. Deze methode
paste-Cele zelf in zijn zondagse samenkomsten met de leerlingen
van zijn school toe.
Joannes Cele is van groot belang geweest voor de hervorming van het
laatmiddeleeuws onderwijs in Nederland. 16) Geleid door de beginselen
van de Moderne Devotie, stelde hij tot doel van het onderwijs: de mo16
rele en religieuze vorming van de jeugd. Wetenschap die een mens niet
echt beter maakt achtte hij met Geert Grote waardeloos. Om het gestelde
doel te bereiken, herordende hij alle schoolvakken op de Heilige
Schrift en de kerkelijke praxis. Hij deelde de school in acht klassen
in, elk met een eigen leerprogram. Voor het onderwijs in de hoogste
klassen trok hij enkele magistri artium als lectoren aan, terwijl hij
hét onderwijs in de lagere klassen toevertrouwde aan leerlingen van
de hoogste klassen. Zijn schoolsysteem beviel zo goed, dat het na de
middeleeuwen door de nieuwe religieuze orden, zoals de Jezuïeten en
de Ursulinen, met enkele wijzigingen kon worden voortgezet.
Meester Jan Cele is tot aan zijn dood in 1^17 rector van de Zwolse
stadsschool gebleven. Zonder ooit zelf broeder van het gemene leven
of reguliere kanunnik van Windesheim te zijn geweest, heeft hij duizenden
jongens in de geest van de Moderne Devotie gevormd. Velen van
hen hebben belangrijke plaatsen in Kerk en samenleving bekleed en op
hun beurt het zaad van de vernieuwde innerlijkheid gezaaid. Terecht
beschouwden de Windesheimers Jan Cele als één der hunnen. Na zijn
dood op 9 mei 1417 werd zijn lichaam te Windesheim ter aarde besteld.
Ook al zijn de aan hem toegeschreven preken niet van zijn hand,
magister Joannes Cele van Zwolle blijft een moderne devoot waarop
zijn geboortestad in het 600ste sterfjaar van Geert Grote terecht
trots mag zijn.
Onderwijs in de late middeleeuwen.
17
Noten:
1 Gemeentelijke Archiefdienst Zwolle, Handschriften Zwolle, serie II,
nr. 1; Thomas a Kemp is en de Moderne Devotie. Tentoonstellingscatalogus
(Brussel 1971) 6-7 (nr. 7). G.C. Zieleman. Middelnederlandse’
epistel- en evangeliepreken. Kerkhistorische bijdragen 8(Leiden
1978) 89-97. Zie aldaar verdere literatuur.
2 C. Borchling, Mittelniederdeutsche Handschriften in Norddeutschland
und den Niederlanden. Erster Reisebericht. Nachrichten der Kgl. Ge1
sellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, phil.-hist. Klasse
(Göttingen 1898) 240.
3 Bibliotheek der Rijksuniversiteit Leiden, collectie Bibliotheca
Neerlandica Manuscripta, map aantekeningen over handschriften berustende
bij de Gemeentelijke Archiefdienst Zwolle.
4 Voor in het handschrift bevindt zich een ingeplakt blaadje waarop
W. de Vreese schrijft dat dit wellicht het oudste Middelnederlandse
handschrift met sermoenen van Tauler is.
5 B. Delfgaauw, ‘Een preeken-cyclus der moderne devoten’ .in: Ons Geestelijk
Erf XIV (1940) 173-186.
6 Thom. J. de Vries, Duutsche sermoenen door magister Joan Cele. rector
der Zwolse school, gehouden tot zijn clercken. 1380-1415. Bloemlezing
met inleiding (Zwolle 1949).
7 Zie bijvoorbeeld S. Axters, Geschiedenis van de vroomheid in de
Nederlanden, III, De Moderne~Devotie, 1380-1415 (Antwerpen 1956)
8 Zieleman, 283-309.
9 In deze mystiek wordt de vereniging met God beschreven met beelden
die ontleend zijn aan de beschrijving van vriendschap, broederschap
en genegenheid.
10 E. Zuidema, ‘Cele (Johannes)’ in: Nieuw Nederlandsch Biografisch
Woordenboek IV (Leiden 1918) 407-408.
11 Axters, 94.
12 lohannes Busch, Chronicon Windeshemense und Liber de reformatione
monasteriorum, K. Grube ed. Geschichtsquellen der Provinz Sachsen
und angrenzender Gebieten (Hal Ie 1886) 204-222.
13 G. Epiney-Burgard, Gérard Grote (1340-1384) et les débuts de la
Dévotion moderne. Veröffentlichungen des Instituts für europaische
Geschichte Mainz 54 (Wiesbaden 1970). Onlangs verscheen C. Los,
Van Geert Groote tot Erasmus. De Broeders des gemenen levens en
de navolging van Christus (Zeist 1984). De lezer bedenke echter
wel dat in deze uitgave de literatuur van de laatste 30 jaar niet
is verwerkt (!).
14 De beste bibliografische oriëntatie op leven en werken van Jan van
Ruusbroec biedt Jan van Ruusbroec 1293-1381. Tentoonstellingscatalogus.
Met als bijlage een chronologische tabel en drie kaarten.
(Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 1981).
15 Geraert van Saintes; Hendrik Utenbogaerde. De twee oudste bronnen
van het leven van Jan van Ruusbroec door zijn getuigenissen bevestigd.
Uit het Middelnederlands en uit het Latijn vertaald door
de Benedietinessen van Bonheiden. Ingeleid door P. Verdeyen.
Mystieke teksten met commentaar 4 (Bonheiden 1981) 103.
16 M. Schoengen, Die Schule von Zwolle von ihren Anfangen bis zu dem
Auftreten des Humanismus (Freiburg i.B. 1898).
J. Frederiks, Ontstaan en ontwikkeling van het Zwolse schoolwezen
tot omstreeks 1700. Een historische studie (Zwolle 1960) 29-88.
18
THOMAS A KEMP IS, MONNIK VAN HET KLOOSTER OP DE AGNIETENBERG
Korte levensschets van een moderne devoot
H.P. Duynstee
Op 3 november 129*t kreeg het Rijnlandse Kempen in de huidige Bondsrepubliek
stadsrechten. Aartsbisschop Siegfried von Westenburg kan toen
niet hebben vermoed, dat dit stadje nog eens over de wereld bekend
zou worden. Dat dit het geval is, heeft het te danken aan Thomas, die
genoemd werd naar zijn geboortestad. Thomas werd in 1379/80 geboren
als tweede zoon van Johannes Hemerken en Gertrude Kuijt. De familienaam
betekent hamertje. Het kan zijn dat Thomas’ vader een beroep had waarbij
een kleine hamer werd gebruikt. Zijn moeder zou een soort schrijfschooltje
hebben geleid. Thomas zelf heeft zich daar nooit over uitgelaten.
Van zijn jeugd is dan ook maar weinig bekend.
Een speurtocht door de vriendelijke stad Kempen bracht ons in de mooie
St.-Mariënkirche, waar een oud doopvont te zien is, waarin Thomas gedoopt
zou zijn. Natuurlijk heeft Kempen een gymnasium dat naar Thomas
is genoemd, evenals een straat, een apotheek, een boekwinkel, een uitgeverij
en een restaurant. Maar er is ook een “Thomasverein”, een vereniging
met een sociaal-cultureel doel, die in 1838 werd opgericht.
Door toedoen van deze vereniging werd in 1901 een groot standbeeld
achter de St.-Mariënkirche geplaatst. Het gezin Hemerken woonde namelijk
bij het kerkhof, achter de kerk waar nu het grote standbeeld van
Thomas staat. Een oorkonde van 19 september 1402 bevestigt dat het ouderlijk
huis van Thomas dSar moet hebben gestaan. Dit charter handelt
over de verkoop van een huis aan het kerkhof te Kempen, waarvoor Johan
Hemerken en zijn broer Thomas toestemming hadden gegeven. Dit stuk bevindt
zich in het stadsarchief van Kempen.
Toen Thomas ongeveer dertien jaar oud was, ging hij samen met zijn
vriend Gobelinus van Kempen naar Deventer om aan de stadsschooi daar
te gaan studeren. Dat was niet uitzonderlijk in die tijd. Het milieu
in Overijssel verschilde niet veel met dat van Westfalen en het Duitse
Rijnland. Men trof er dezelfde leefgewoonten, dezelfde taal en dezelfde
godsdienst aan. Deventer was niet alleen beroemd om zijn school,
maar ook als bakermat van de Moderne Devotie. Deze religieuze beweging
had zich van hieruit verspreid tot ver in Westfalen en het Rijnland.
De ouders wisten dus waar zij Thomas naar toe stuurden. Blijkbaar
studeerden veel jongens uit Kempen en omgeving in Deventer, want
hun namen komen wij telkens weer tegen in de kronieken. Ook Johannes,
de oudste zoon uit het gezin Hemerken, had in Deventer gestudeerd. Hij
was inmiddels al vijf jaar kloosterling te Windesheim. Toen Thomas naar
Overijssel kwam, zocht hij eerst zijn broer op. Deze gaf hem een aanbeveling
mee voor Florens Radewijns en zo kwam Thomas in de stad waar
19
nog alles getuigde van de geest van Geert Grote, de vader van de Moderne
Devotie.
Na de dood van Geert Grote in 1384 werd zijn werk voortgezet door zijn
beste en trouwste leerling, Florens Radewijns. Aan Thomas a Kempis danken
wij een vrij uitvoerige levensbeschrijving van hem. En juist uit
deze biografie leren wij Thomas ook een beetje kennen. Florens was als
een vader voor Thomas. Toen Thomas in Deventer kwam, zorgde Florens
voor een goed onderdak voor de jongen. Hij kwam bij een devote vrouw
in huis en kreeg er gratis kost en inwoning, net als verschillende andere
studenten die daar woonden. Bovendien zorgde Florens voor boeken,
kleding en schrijfmateriaal.
De goedheid van Florens heeft veel voor Thomas betekend. Hij was vaak
te gast in het Heer Florenshuis. Op zon- en feestdagen hield Florens
voor de studenten een preek. Na afloop spraken zij er dan nog gezamenlijk
over. Voor Thomas waren dit hoogtepunten in zijn schoolleven. Alles
wat hij in het Fraterhuis zag, het leven van de broeders en het
voorbeeld van Florens heeft grote indruk op hem gemaakt. Het is bepalend
geweest voor zijn verdere ontwikkeling. In zijn latere leven zal
Thomas dan ook steeds weer omzien naar deze periode.
Y
Thomas a Kempis
Inmiddels verhuisden de broeders naar een groter pand. Het oude Heer
Florenshuis werd ingericht voor scholieren. Thomas kwam in het oude
vicariehuis te wonen. Hij deelde er zijn kamer en bed met zijn vriend
Arnold Schoonhoven. Hier leerde Thomas boeken en handschriften kopie20
ren, zodat hij zelf ten dele in zijn levensonderhoud kon voorzien. Deze
vaardigheid kwam hem later goed van pas. Door het kopiëren kwam hij tevens
tot het lezen van de„ bijbel en van de geschriften der kerkvaders
en andere verwante schrijvers.
Thomas’ vriend Arnold Schoonhoven had reeds te kennen gegeven dat hij
tot de broederschap wilde toetreden, maar Florens Radewijns wilde hem
pas opnemen als hij goed kon “afschrijven”. Arnold oefende zoveel hij
kon, waarbij naar het schijnt Thomas als zijn leermeester optrad. Na
een jaar werd Arnold in de broederschap opgenomen. Toen stond ook
Thomas voor een beslissing. Hij zou echter niet toetreden tot de broeders
van het gemene leven, aan wie hij zoveel te danken had en door
wie hij gevormd was in de geest van de Moderne Devotie. Op een dag
liet Florens Thomas bij zich komen om met hem over zijn toekomst te
spreken. Florens achtte Thomas het best op zijn plaats in een klooster
en Thomas antwoordde dat dit eigenlijk het diepst verlangen van zijn
hart was. En zo ging Thomas in de zomer van 1399 met een aanbeveling
van Florens Radewijns op weg naar het klooster op de Agnietenberg bij
Zwolle, waarheen zijn broer, Johannes vanuit Windesheim was overgeplaatst
en inmiddels tot prior was benoemd.
De Agnietenbergers ontvingen hem hartelijk en ofschoon het klooster erg
arm was, mocht hij er blijven. Dit werd het begin van 72 jaren “in dienst
van de Heer”. Aanvankelijk-trad hij in als “donatus”. Hij bleef dus leek
en werd om één of andere onbekende reden niet dadelijk in het noviciaat
opgenomen. Intussen maakte hij zich verdienstelijk voor de gemeenschap
door het kopiëren van boeken voor het klooster. Ook werkte hij op bestelling
zodat hij net als in Deventer wat kon bijdragen voor de kost
en de inwoning. Hij was een knap kopiist en bleef dit “monni-kenwerk”
zijn hele leven doen. Er zijn enkele handschriften van Thomas bewaard
gebleven, onder andere een vijfdelige bijbel, die zich in de Hessische
Landes- und Hochschulbibliothek te Darmstadt bevindt.
Thomas heeft het in het begin van zijn kloosterjaren erg moeilijk gehad,
omdat hij gekweld werd door gewetensangsten. De onbekende frater
die na de dood van Thomas nog enige tijd de kroniek van het klooster
heeft bijgehouden vermeldt dit. Mogelijk vond de prior een langere
proeftijd nodig omdat Thomas scrupuleus was. Toch bleek Thomas op zijn
plaats in het klooster. Op Sacramentsdag van het jaar 1406 werd hij
ingekleed en een jaar later legde Thomas de kloostergeloften af. In
zijn kroniek vermeldt Thomas slechts terloops dat hij het ordekleed
ontving en de geloften aflegde. In 1413 ontving hij de priesterwijding.
Thomas was toen 33 jaar oud. Bidden, studeren, schrijven en kopiëren
zouden voortaan zijn leven vullen. Al lijkt dit een zorgeloos
bestaan en is Thomas er heel oud bij geworden, hij heeft het verre
van gemakkelijk gehad.
In 1425 werd Thomas tot subprior en novieenmeester gekozen. Het zou een
moeilijke tijd voor hem worden. Het waren de jaren van het Utrechts
schisma. In 1423 was bisschop Frederik van Blankenheim gestorven. Bij
de benoeming van zijn opvolger onstonden er grote moeilijkheden in het
bisdom. De door Rome benoemde kandidaat, Zweder van Kuilenburg, werd
door velen niet geaccepteerd. Maar de kandidaat die Utrecht voorstelde,
21
Rudolf van Diepholt, werd door Rome afgewezen. Zo ontstond er een breuk
in het Utrechtse bisdom. Voor de Windesheimers en de aangesloten kloosters
was de keuze vóór Zweder van Kuilenburg een vanzelfsprekende zaak,
als gevolg van hun volstrekte gehoorzaamheid aan de paus van Rome. De
wereldlijke overheid dacht er echter anders over. De kloosters gaven
geen gehoor aan de eisen door die overheid gesteld, wat tot vervolgingen
leidde. De broeders uit Deventer vertrokken naar Doesburg, de Windesheimers
gingen naar Frenswegen bij Nordhorn en de Agnietenbergers namen
de wijk naar Friesland. Thomas beschrijft in zijn kroniek de reis naar
Friesland, die via Hasselt per schip werd gemaakt. De reis was niet zonder
gevaar want er stond een straffe wind en het schip was maar klein.
In Friesland, waar zij drie jaar zouden blijven, troffen zij medebroeders
aan die juist bezig waren met de hervorming van het klooster te
Lundingakerke bij Harlingen, dat in verval was geraakt. Daar de Agnietenbergers
hun werk steunden, waren zij er zeer welkom.
Desondanks waren er problemen, want ook onder de broeders heerste verdeeldheid.
Een klein aantal van hen had gekozen voor Rudolf van Diepholt
en had dan ook met tegenzin de Agnietenberg verlaten. Het was voor
Thomas niet gemakkelijk zijn taak naar behoren uit te voeren. In 1432
keerde Thomas weer naar de Agnietenberg terug. Later, in 1448, zou hij
voor de tweede maal het ambt van subprior bekleden. Wij weten niet voor
hoelang aangezien zo’n benoeming telkens voor één jaar geschiedde.
Thomas mislukte in het-ambt van procurator. Een procurator had de zorg
voor alle materiële zaken van het klooster en dat was beslist geen erebaantje.
Na een korte tijd werd Thomas tot opluchting van hemzelf en
van de kloostergemeenschap wegens ongeschiktheid crtt zijn ambt ontslagen.
Hij had er verdriet over en hij ervoer het als een vernedering.
Twee merkwaardige brieven die hij schreef, lichten ons daarover in. Het
lijkt erop dat Thomas hierin de problemen van zich af heeft willen
schrijven.
Was zijn werkterrein zeer beperkt, zijn invloed daarentegen is nog in
onze dagen merkbaar. Tot kort voor zijn dood heeft hij kunnen schrijven.
Zijn ogen bleven namelijk tot op hoge leeftijd goed. Thomas stierf tenslotte
op 25 juli 1471, in de ouderdom van 92 jaar.Tegen de muur boven
zijn graf hing men zijn portret met daaronder de bekende spreuk: “In
omnibus requiem quaesivi, sed non inveni, nisi angello cum libel lol”
(In alles heb ik rust gezocht en niet gevonden dan in een hoekje met
een boekje). De onbekende frater die de kroniek van het klooster verder
verzorgde, voegde er nog aan toe dat Thomas werd begraven naast
broeder Herbert in de oostelijke trans van de kerk. Daarmee zou het
verhaal dan geëindigd zijn, ware het niet dat de werken van Thomas bewaard
zijn gebleven.
De geschriften van Thomas zijn meerdere keren in hun geheel uitgegeven.
Reeds twee jaar na zijn dood verschenen zij voor het eerst in druk onder
de titel: Thomas a Kempis Opera Varia. Er volgden steeds vollediger
uitgaven. Tot in onze tijd komen er nieuwe verzamelwerken uit. Grote
bekendheid geniet de in 1910 door M.J. Pohl uitgegeven Opera Omnia.
Een verzamelwerk van de geschriften van Thomas in het Nederlands be22
staat er tot nu toe niiet. Wel zijn er verschillende kleine werkjes in
het Nederlands uitgegeven, vooral in het begin van deze eeuw. Helaas
hebben wij geen geduld en tijd meer om deze verouderde en breedsprakige
vertalingen zó te lezen dat wij zien, wat Thomas ons werkelijk te
zeggen heeft.Een uitzondering hierop vormen de vertalingen van het boekje
De imitatione Christi (Over de navolging van Christus). Deze verschijnen
regelmatig in eigentijdse taal. De meest recente vertaling is van B.
Naaykens uit 1973, waarvan inmiddels al de vijfde druk is verschenen.
Niet alleen in Nederland, maar overal ter wereld wordt dit werk herdrukt
en blijft de belangstelling ervoor groot.
Maar ook zijn andere werken zijn zeker de moeite waard. Zij geven een
ontroerende getuigenis van de vroomheid van Thomas a Kempis. Hij schreef
zijn werken vooral voor zijn medebroeders en de novicen van de Agnietenberg
en met deze gedachte in het achterhoofd moeten wij ze ook lezen.
Wanneer echter het boek over de navolging van Christus niet zo bekend
was geworden, zouden de andere kO werken van Thomas zeker in de vergetelheid
zijn geraakt.
Waarschijnlijk oudste Nederlandse
vertaling van
een deel van Pe Imitatione
Chri st i. In de onderstreepte
zin het bekende:
Wie mij volgt…
23
Al is een chronologie van Thomas’ werk niet te geven, wel is er een zekere
indeling te maken. Naast de preken en onderrichtingen, meditaties
en gebeden, die voor “huiselijk” gebruik waren bestemd, zijn er ook werken
van meer historische aard. Zij waren weliswaar bedoeld tot stichting
van de novicen, maar zeer zeker ook om de herinnering te bewaren
aan de grote mannen van de Moderne Devotie. Het zijn stuk voor stuk
boeiende levensbeschrijvingen. Mede dankzij Thomas kennen wij het leven
van Geert Grote, de geschiedenis van het Heer Florenshuis en de eerste
bewoners zoals Florens Radewijns, Johan van den Gronde, Gerard Zerbolt
van Zutphen, Johan Brinckerinek, Lubertus Berne, Hendrik Bruyne, Emilius
van Buren, Jacobus van Vianen, Arnoldus Schoonhoven en Johannes Kessel.
Behalve Geert Grote heeft Thomas ze allemaal persoonlijk gekend.
Dan is er nog de Chronica Montis S. Aanetis. de kroniek van het klooster
op de Agnietenberg. Zonder deze kroniek zouden wij weinig of niets
van dit klooster geweten hebben. Verder schreef hij een werk over Liduina
van Schiedam en enkele meer ascetische werkjes.
Thomas was muzikaal en heeft zelf ook liederen gecomponeerd. Pohl verzamelde
er 110, die hij in deel IV van de Opera Omnia als “Cantica” opnam.
Alleen het “In Dulci Jubilo” wordt nog wel eens uitgevoerd in de
oud-nederduitse vertaling.
Een logisch-systematische opbouw zal men vergeefs zoeken in de meeste
werken van Thomas, zelfs niet in zijn meest beroemde boek. Wat wij wel
in de Navolging kunnen ontdekken, is Thomas’ geweldige mensenkennis,
zijn groot psychologisch inzicht, zijn levenservaring en zijn bekwaamheid
geestelijke leiding en vorming te geven aan de novicen van zijn
orde. Zijn groot geloof en oprecht vertrouwen hebben zijn scrupuleuze
aanleg overwonnen. Uit zijn werk spreekt een diepe nederigheid en grote
trouw aan zijn roeping. De Navolging begint met de woorden: “Wie Mij
volgt, wandelt niet in duisternis, zegt de Heer” (Johannes 8:12).
Dit was de leidraad voor heel zijn leven.
Het valt buiten het bestek van dit artikel in te gaan op de inhoud en
de vorm van het boek, evenals op de auteurskwestie die merkwaardig genoeg
pas twee eeuwen na de dood van Thomas ontstond. Er zijn bibliotheken
volgeschreven over deze strijd. Inmiddels wordt algemeen wel aangenomen
dat Thomas a Kempis werkelijk de auteur is van de Navolging.
Een drietal vragen blijft ons sterk bezig houden: Waarom werd juist
dit boek zo bekend? Waar ligt de kracht van dit werk? Hoe kan het dat
dit boek in alle werelddelen mensen heeft bemoedigd en getroost? Wij
weten het niet, nergens worden deze vragen beantwoord. Mogelijk vindt
iedere lezer zijn eigen antwoord en is dit misschien juist de charme
van het werk van Thomas?
Wanneer wij nog eenmaal omzien naar de historische Thomas, dan lijkt
ons de eenvoudige gedenksteen bij het theehuis op de Agnietenberg beter
gekozen dan het ietwat pompeuze standbeeld in Kempen. Maar elk gedenkteken
staat in de schaduw van het monumentale werk dat Thomas ons
heeft nagelaten: Over de navolging van Christus.
Dit artikel is een voorpublicatie uit: H.P. Duynstee, Leven en werk van
Thomas a Kempis 1380 – 1^71. monnik van het klooster op de Aqnietenberq
te Zwolle, een moderne devoot (verschijnt eind 1984 bij ui tgever Tabor
in Brugge).
Geraadpleegde literatuur:
Thomae Hemerken a Kempis Opera Omnia M.J. Pohl ed. (Friburgi 1922)
VII, 116-210, 331-^78.
J. Mooren, Nachrichten Ober Thomas a Kempis (Arnhem I855)
W.G.A.J. Röring, Thomas a Kempis, zijne voorgangers en zijne tijdgenooten
(Utrecht 1902)
Nederlands-Hervormde kerk van Windesheim, eertijds brouwerij van
het Windesheimer klooster.
25
HET KLOOSTER TE WINDESHEIM
H.P. Duynstee
Wanneer wij van Zwolle langs de IJssel naar Deventer rijden, zien wij
aan onze rechterhand Windesheim liggen, een plaatsje met nog een eigen
karakter, dat sinds enkele jaren tot de gemeente Zwolle behoort.
Toch zou je er voorbij rijden als niet een kerkje, dat gebruikt wordt
door de Hervormde Gemeente, de aandacht trok..Dit gebouw, dat vroeger
een brouwer!j was, is bijna het enige dat ons bewaard is gebleven van
het destijds bloeiende klooster te Windesheim. Daarnaast zijn er nog
enkele restanten te vinden van de oude infirmerie (ziekenzaal) en enige
oude gewelven. Hoewel er in de loop der jaren veel misvormd is
aan het kerkje, is het toch alsof je nog iets van de sfeer van vroeger
proeft als je er op een stille namiddag omheen loopt. Hier heeft
heel die boeiende geschiedenis van de kloostergemeenschap van Windesheim
zich afgespeeld, een historie van een niet te onderschatten betekenis
en invloed tot wellicht in onze dagen.
Over het ontstaan van het klooster bestaan verschillende bronnen van
zeer uiteenlopende aard. Er is veel geschreven over Windesheim en het
is vooral de grote verdienste geweest van J.G.R. Acquoy dat in dé jaren
1875 – 1880 alle hem bekende bronnen met betrekking tot het
klooster zijn uitgegeven als bijlagen van zijn belangrijke werk: Het
klooster te Windesheim en zijn invloed. Acquoy heeft alles nauwkeurig
en tot in de kleinste bijzonderheden beschreven.
Al spoedig na de dood van Geert Grote in 1384 maakten Florens Radewijns
en de broeders van het gemene leven plannen voor het stichten
van een klooster. Geert Grote had tijdens zijn leven al voorzien dat
de kerkelijke overheid het bestaan van de broederschap wel eens onmogelijk
zou kunnen maken als hij er niet meer was. Om zijn werk in
stand te kunnen houden, wilde hij een klooster stichten dat een toevluchtsoord
zou moeten zijn voor alle moderne devoten. Zij zouden er
leiding, hulp en raad moeten krijgen en vooral ook bescherming moeten
kunnen vinden in tijden van nood. Door de enorme toeloop van leerlingen
die in de Deventer broederschap wensten te worden opgenomen en omdat
er velen waren die in een klooster wilden intreden, werd er haast
gemaakt met de plannen. De tijd was er rijp voor. Het zou een klooster
worden van reguliere kanunniken met de regel van Sint Augustinus. Zo
had Geert Grote het gewild. Toen bleek dat het de wens was van bisschop
Florens van Wevelinkhoven dat het klooster in Saliand zou worden
gebouwd en niet op het gebied van hertog Willem van Gel re, zoals aanvankelijk
de bedoeling was, werd besloten het erfgoed van Berthold ten
Hove, dat in Windesheim lag, daarvoor te bestemmen. Berthold ten Hove
was een leerling van Geert Grote en hoewel hij tot de broeders van het
gemene leven behoorde, wilde hij liever in een klooster intreden. ;
Daarom zond Florens Radewijns hem met vijf broeders naar Windesheim om
daar het klooster te bouwen. Alles werd vanuit de broederschap in De26
venter geregeld. Florens ging zelf vaak kijken, “als de grote huisvader”,
zoals Johannes Busch hem in de kroniek van Windesheim noemt. Hij
zond zonodig enkele broeders om te helpen.
Van alle kanten kwamen schenkingen binnen om de stichting mogelijk te
maken. Men zocht een plaats uit die bij een eventuele hoge waterstand
van de IJssel niet zou overstromen. Het was een open plek met enige
wilgen. De zes mannen bouwden een paar hutten van ruwe planken, die
zij met takken en klei samenvoegden en die met stro werden afgedekt,
zodat zij een eerste onderkomen hadden. Enkele devote vrouwen, onder
wie Gertrude Kadeneters van Zwol en zuster Bertrude uit ’t Maagdenhuis
van Zwolle, deden de huishouding omdat er nog geen lekebroeders waren,
zo staat in de kroniek van Windesheim te lezen. Zij kookten en deden
de was, streng afgescheiden van de broeders.
In maart 1387 begon men met de bouw. Volgens de kroniekschrijver zou
de plek van te voren door engelen zijn aangewezen. Ook boeren uit de
omgeving getuigden van engelen en engelengezang. Dit merkwaardige feit
treffen wij later bij andere kloosterstichtingen ook aan. De fraters
hadden al naar de betekenis gezocht van het woord “Windesem” en al spelende
met het woord kwamen zij met de zin, die nu nog te vinden is in
het zegel van de Hervormde Gemeente: “0, Windesem, vinea Dei sempiterna”
(O, Windesheim,* eeuwige wijngaard Gods).
De bouw verliep vlot en alles ging zo voorspoedig dat reeds in oktober
van dat jaar de inwijding van de kerk plaats kon hebben. Ook de westelijke
trans, drie huizen, de refter (eetzaal), de brouwerij en de bakkerij,
die voorlopig ook als keuken dienst deed, waren klaar. Alles
was opgetrokken uit steen en met pannen gedekt, met uitzondering van
de bakkerij en de huizen, die rieten daken hadden.
Op 17 oktober 1387 was het dan zover. De suffragaan bisschop (hulpbisschop)
van Utrecht, Hubertus Schenk, consacreerde de kerk. Florens Radewijns
assisteerde hierbij. Het klooster werd toegewijd aan de Heilige
Maagd Maria. Na de plechtigheid kregen de mannen het ordekleed en legden
zij de geloften af van kuisheid, armoede en gehoorzaamheid. Hendrik
Klingebijl werd benoemd tot rector en zolang er nog geen prior was,
stond hij aan het hoofd van dit nieuwe klooster. Voortaan zou deze
kerkwijding feestelijk herdacht worden op de eerste zondag na 16 oktober.
Dan was het niet alleen feest voor de kloostergemeenschap, maar
ook voor alle omwonenden.
De kloostergemeenschap bestond uit verschillende groeperingen. Allereerst
uit koorheren, ook wel fratres chorales genoemd. Deze leefden
volgens de regel van Sint Augustinus. Vandaar de naam reguliere kanunniken,
dit in tegenstelling tot de seculiere kanunniken, die geen
kloosterregel aannamen en geen geloften aflegden. De belangrijkste
taak van deze fratres was het bidden van het koorgebed. Op de kanonieke
uren kwamen zij in de kapel bijeen om gezamenlijk te bidden of te
zingen. De meesten hadden de hogere wijding ontvangen, slechts enkelen
de lagere. Zij waren herkenbaar aan hun kleding: een wit habijt en een
koorhemd, een zwarte mantel met kap, een vierhoekig hoofddeksel en een
platte witte boord. Wij krijgen hiervan een duidelijk beeld, wanneer
27
wij het portret van Thomas a Kempis bezien, dat gemaakt is door Mr.
Johan van den Mynnesten.
Een tweede groep vormden de reddieten. Zij waren in alles gelijk aan
de koorheren, werden ingekleed en legden geloften af, maar konden om
de één of andere reden niet tot priester worden gewijd. Soms was dat
om gezondheidsredenen, soms ook vanwege bepalingen in het kerkelijk
recht. Zo kon een buitenechtelijk kind geen priester worden, leder
klooster liet maar één of twee reddieten toe.” Zij bleven in rang altijd
minder dan de jongste koorheer die priester was.
Dan waren er de conversen. Dat waren de werkbroeders die alle practische
werkzaamheden in het klooster vervulden. Zij waren echte
kloosterlingen en legden geloften af. Hun kleding bestond uit een grijs
habijt. Zij werkten in de keuken, in de brouwerij, in de bakkerij of
zorgden voor de zieken. Sommigen waren boekbinder, schoenmaker of timmerman.
Hun aantal werd beperkt tot acht. Zij waren ongeletterd en baden
tijdens het koorgebed een aantal “Onze Vaders” en “Weesgegroeten”.
Zij werden in hun werkzaamheden bijgestaan door de lekebroeders, die
met elkaar in een apart gedeelte van het klooster woonden en niet tot
de groep kloosterlingen behoorden in ‘de zin van het kerkelijk r.echt.
Zolang zij aan het klooster verbonden waren, stonden zij onder gezag
van de prior. Zij hadden geen privé-eigendommen, waren vrij om te gaan
en waren niet gebonden door geloften. Wegens ouderdom of ziekte konden
zij echter niet worden weggezonden.
Tenslotte waren er nog de donaten, nooit meer dan vijf tegelijk. Deze
stonden hun bezit af aan het klooster, werkten mee waar zij konden en
kregen daarvoor in ruil kost en inwoning. Over hun eigen kleding droegen
zij een grijs habijt, zoals de conversen en de lekebroeders. Hoewel
zij tot gehoorzaamheid aan de prior gebonden waren, konden zij het
klooster weer verlaten. In dat geval ontvingen zij hun goederen terug
en kregen een kleine beloning voor het werk dat zij in het klooster
hadden verricht. Voor het binnenhalen van de oogst of wanneer er dringend
hulp nodig was, werden er tijdelijke werkkrachten aangenomen die
loon ontvingen: de mercenarii (dagloners); Deze behoorden niet tot de
kloostergemeenschap en woonden ergens in de buurt. In het dagelijks
leven werd er binnen de kloostermuren niet veel onderscheid gemaakt.
De onderlinge verhoudingen waren goed. Het leven was sober maar werd
gedragen door de onderlinge liefde.
De toeloop tot het klooster was groot, hoewel op enkele uitzonderingen
na, alleen diegenen werden toegelaten die eerst in het Heer Florenshuis
te Deventer waren opgeleid en de ware geest van de Moderne Devotie
bezaten. Desondanks bleken de gebouwen en ook de kerk al spoedig te
klein. In overleg met Florens Radewijns en enkele bekwame raadgevers
werd besloten tot uitbreiding en nieuwbouw. Zo hadden de kloosterlingen
dringend een molen nodig om zelf hun graan te verwerken. Dit probleem
was minder eenvoudig op te lossen dan het leek. De heer Van Voorst,
een edelman uit de buurt, maakte bezwaar. Hij beweerde dat de wind van
Sa 1 land alleen hem toekwam. Hierop werd de zaak voorgelegd aan de bisschop.
Deze maakte in een open brief bekend dat niemand op de wind binnen
zijn gebied het minste recht had, dan hij en de Utrechtse kerk.
Daarna gaf hij toestemming de molen te bouwen.
28
Onder prior Johannes Vos van Keusden beleefde het klooster een bloeiperiode.
Vos van Heusden was pas 28 jaar toen hij tot prior werd gekozen
en bekleedde dit ambt gedurende 33 jaar tot zijn dood in 1424. Met
recht wordt hij de grootste prior van Windesheim genoemd. Hij braqht
grote dingen tot stand, want in hem waren alle eigenschappen van een
goede prior aanwezig. Wanneer er moeilijke beslissingen genomen moesten
worden, was hij steeds bereid naar anderen te luisteren en zijn
mening zo nodig te herzien, ook al kwam het plan van een eenvoudige
broeder. In de kroniek van Windesheim lezen wij hoe de prior uit
fijngevoeligheid en tact er een gewoonte van maakte door hoesten,
kuchen of een ander geluid de broeders erop te attenderen dat hij
eraan kwam. Daardoor konden zij zich, indien er iets minder goeds werd
gedaan of besproken, herstellen, zodat hij niet genoodzaakt zou zijn
hen te straffen. Vos’ wijsheid blijkt ook uit zijn verbod aan de broeders
om medebroeders van andere huizen die door de pest waren getroffen,
te gaan bezoeken. Hierdoor voorkwam hij dat, in tegenstelling tot
andere kloosters, er in jaren niemand meer onnodige risico’s nam en
ten gevolge van de pest stierf.
Een frater tijdens het
copiëren van een boek.
Zijn naastenliefde en goedheid voor zijn medebroeders blijkt ook uit
de geschiedenis van Gerlach Peters. Deze kon vanwege zijn slechte ogen
de gewone koorboeken niet lezen, waardoor hij niet zou kunnen worden
aangenomen als koorheer. Daarom schreef Johannes Vos van Heusden samen
met Johan Scutken twee kleine antifonaria en een graduale op perkament,
zo klein van formaat dat Gerlach deze boeken gemakkelijk in de hand
kon houden en zo mee kon zingen in de koordienst. Vos en Scutken schreven
dit in hun spaarzame vrije tijd, het enige waarover kloosterlingen
zelf kunnen beschikken.
29
Veel zorg besteedde prior Vos aan de uitbreiding van de bibliotheek
van het klooster. Hij zette daarmee de traditie van Deventer voort en
met vereende krachten werden veel boeken afgeschreven. Verder zorgde
hij voor bouwmaterialen om het klooster te kunnen uitbouwen. Hout,
350.000 gebakken stenen en 350 ton kalksteen lagen te wachten tot de
bouw kon beginnen. De plannen werden evenwel niet gerealiseerd, want
Vos’ opvolger Willem Vornken was een geheel andere man. Hij vond de
bouwplannen in strijd met de gelofte van armoede van de kloosterlingen.
Alleen het hoogst noodzakelijke liet hij bouwen, terwijl hij de planken
verkocht en de stenen “uitleende” aan andere kloosters.
Maar keren wij nog even terug naar Johannes Vos van Heusden. Zijn bekwaamheid
was al spoedig’ook in andere kloosters bekend en toen paus
Bonifacius IX in 1395 de Windesheimer congregatie goedkeurde, werd Johannes
Vos van Heusden de eerste prior-superior. Aanvankelijk bestond
de congregatie uit het klooster te Windesheim en de kloosters Eemstein
bij Dordrecht, Mariëndaal bij Arnhem en Nieuwlicht bij Hoorn. Het aantal
breidde zich echter al spoedig uit en nog voordat Johannes Vos van
Heusden in 1424 op 6i-jarige leeftijd stierf, hadden zich al 24 mannenkloosters
en vier vrouwenkloosters aangesloten bij het Generaal Kapittel
van Windesheim. Dit kapittel, dat gezien moet worden als een soort overkoepelend
orgaan, vergaderde ieder jaar na Pasen om de gemeenschappelijke
belangen van de aangesloten kloosters te bespreken. Zaken als
kloosterregels, observantie (tucht) en kloosterhervormingen kwamen
dan aan de orde en er werden besluiten genomen over het toetreden van
andere kloosters tot de congregatie. Tevens benoemde het kapittel dan
visitatoren om kloosters te inspecteren op het naleven van de kloosterregels
en de genomen besluiten. Wat verbetering behoefde, moest
veranderd worden. Over deze kloosterhervormingen zou een geschiedenis
apart te schrijven zijn. Dat heeft Johannes Busch, de grote kloosterhervormer
uit Windesheim dan ook gedaan in zijn boek Liber de reformatione
monasteriorum (Het boek over de kloosterhervormingen).
In 1511 sloot het klooster Mariënberg bij Stettin zich als laatste
van de 97 kloosters bij de Congregatie van Windesheim aan. Toen was de
bloeitijd reeds voorbij. Enkele jaren daarna brak de tijd van de Hervorming
aan. Door de Windesheimers werd aanvankelijk veel verzet geleverd
tegen het protestantisme. De Hervorming ging echter niet aan de
kloosters voorbij. In de Noordelijke Nederlanden en in hét Duitse Rijk
werden de kloosters vernield en geplunderd, sommige werden opgeheven.
Vervolgingen braken uit, waarbij elf Windesheimers om hun geloof werden
gedood. Johan van Oosterwijk kennen wij hiervan met name als één van
de martelaren van Gorkum. Ook werden er kloosterlingen verbannen, terwijl
anderen naar de Zuidelijke Nederlanden of naar Noord-Frankrijk
uitweken. Alleen de kloosters Grauhof bij Goslar en Frenswegen bij
Nordhorn in het Duitse Rijk hielden nog stand tot 1809.
Toch behield Windesheim nog lang een sociale functie. Het klooster beschikte
namelijk in het speciale gastenhuis over een goede vergaderen
logeeraccomodatie, zodat tijdens de vergaderingen de gewone gang
van zaken zo min mogelijk werd verstoord. Ook de Hanze maakte van deze
gelegenheid meerdere malen gebruik. Zelfs bijeenkomsten van politieke
aard werden wel eens in het gastenhuis belegd.
30
In 1580 werd het klooster te Windesheim afgebroken. Net als het klooster
op de Agnietenberg lag Windesheim buiten de stadsmuren. De kloosters
waren daardoor zeer kwetsbaar, maar het stadsbestuur van Zwolle
zag er ook een gevaar in en zij was, niet ten onrechte, bang dat de
vijand zich erin zou verschansen. Van Wi

HISTOQISCHE VEQEN1G1N<3 •N.IEUWSBQIEF r INHOUDSOPGAVE oktober 1984 / eerste jaargang / nummer vier pagina oms1ag Joan Blaeu, (deel van) Plattegrond van Zwolle. 1664. 57 VAN DE REDACTIE KORTE ARTIKELEN 58 De schilderingen in de Broerenkerk - Th.G. Verlaan .64 Korte schets van het gevangeniswezen te Zwolle - R.M. de 'Raat 70 Een tuin voor de havezate Windesheim - A.J. Mensema en Jhr. A.J. Greven ARCHEOLOGISCHE KRONIEK 77 maart/september 1984 - Egbert Dikken BOEKBESPREKING 82 De afscheiding van 1834 in Overijssel 1834-1869 Deel I. de classis Zwolle, J. Wesseling - R.T. Oost 84 MEDEDELINGEN oms 1 ag Wie i s wie 57 T DrB.J.Kam Thorbeckegracht 38 C 8011 VN ZWOLLE 038-4214314 ZWOL6E Hl&TODlöCHE VERENIGING VAN DE REDACTIE* De eerste jaargang van de Nieuwsbrief wordt afgesloten met de voor u liggende uitgave. Terugblikkend kunnen wij constateren dat het voor ons niet weggelegd was, om na een vliegende start in wat rustiger vaarwater te experimenteren. Alle zeilen moesten bijgezet worden toen besloten werd van de derde Nieuwsbrief een bundel te maken met artikelen over de Moderne Devotie te Zwolle. Menige "hondewacht" werd door de redactie corrigerend, plakkend en typend doorgebracht, teneinde de copy op tijd bij de drukker a/ te leveren. Dankzij N.D.B. Habermehl, die voor deze uitgave onze gelederen kwam versterken en het uitstekende typewerk van H. Brassien konden wij, ondanks vacantieperikelen, de goede koers houden. Wij zien het getal van onze lezers groeien en mogen ons verheugen in een goede ontvangst, al dan niet vergezeld van opbouwende kritiek, van de Nieuwsbrief. Wij hebben ons echter voorgenomen ons niet te laten bedwelmen door het welluidende gezang van verleidelijke sirenen, want in het komende jaar willen wij uitgebreid aandacht besteden aan de herdenking van de bevrijding van Zwolle in april 1945- Hierover kunt u meer lezen in de mededelingen. Voor ons en de redactie van het Jaarboek is het belangrijk te weten wat er onder de leden van de Zwolse Historische Vereniging leeft. Wellicht zijn er leden die verzamelingen hebben vah min of meer historische waarde waarover zij willen vertellen of schrijven. Misschien zijn er onderzoeken over een stuk Zwolse geschiedenis gedaan die, na overleg, in aanmerking komen voor plaatsing in de Nieuwsbrief of in het Jaarboek. Uw medewerking, als lid van de ZHV, aan de enquête die bij dit blad gevoegd is wordt dan ook zeer op prijs gesteld. 58 DE SCHILDERINGEN IN DE BRÖERENKERK Th. G. Ver laan Na alle publicaties in de Zwolse Courant lijkt het overbodig te vertellen dat er tijdens de restauratiewerkzaamheden aan de Broerenkerk een schat aan gewelfschilderingen werd ontdekt. Overbodig lijkt het ook te verhalen dat deskundigen van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg deze schilderingen als zeer uniek beoordelen, nadat enkele mensen van het Rijksarchief ze reeds als opmerkelijk en zeer waardevol hadden gekenmerkt. Zelf heb ik te weinig gezien op dit gebied om er een oordeel over te kunnen vellen. Ook ben ik geen kunsthistoricus van huis uit, zodat de waardebepaling aan anderen moet worden overgelaten. Onderstaand verhaal is dan ook geen kunsthistorische verhandeling doch moet veeleer als een "ooggetuigeverslag" worden gelezen. Geschiedenis van de schilderingen Vooraf dient te worden gememoreerd dat Paus Pius II in 1645 toestemming geeft om in Zwolle een klooster te bouwen en dat uit een bericht uit 1717 1) blijkt, dat er ooit in de kerk van het klooster een opschrift vermeldde, dat in 1511 de eerste steen voor de kerk werd gelegd. Voorts weten we dat de kerk in 1512 werd ingewijd. Deskundigen, zowel van Monumentenzorg als van het Rijksarchief, schatten de nu gevonden schilderingen uit de bouwperiode, in het begin van de 16de eeuw. We mogen dus aannemen dat de schilderingen thans zo'n 380 jaar oud zijn. Tegen de verwachting in zijn de schilderingen niet in de 16de eeuw en op instignatie van de protestantse stadsregering achter witkalk verborgen. Een artikel in de Oietsche Warande 2) verhaalt hoe een Duitse architect tijdens een bezoek aan Zwolle zag dat de schilderingen werden overgewit. In het artikel geeft hij lucht aan zijn verbolgenheid en eindigt met de vraag of we al zo ver zijn dat we een gewelf met dergelijke schilderingen mogen overwitten "als ware het de zoldering van een koffiehuis". Zo'n 120 jaar zijn de voorstellingen dus reeds (of - zo men wil - nog maar) aan het oog onttrokken. De heer D. Schoonekamp, die nu bezig is de schilderingen bloot te leggen en te restaureren, zegt nog nimmer in zijn lange carrière als kerkschilder en restaurart-^ur geconfronteerd te zijn geweest met schilderingen die nimmer werden "gerestaureerd" en dus onberoerd van de middeleeuwen tot ons kwamen. 59 Hij heeft al in veel kerken gewerkt, maar altijd betrof het schilderingen, die reeds eerder (en mogelijk ook vaker) door anderen en in andere tijden werden gerestaureerd. Gerestaureerd ook met andere inzichten en met andere - vaak mindere - zorgvuldigheid; of het waren werken uit de neogotische periode van de vorige eeuw. Maar aan de gewelfschilderingen in de Broerenkerk kan hij duidelijk zien dat - na het totstandkomen van het werk - nog geen mensenhand het heeft beroerd. Afgezien dan van de man met de witkwast in de vorige eeuw. Wel zijn er vele reparaties aan de gewelfvelden verricht. Nu, tijdens de restauratie, maar ook vroeger al, was het noodzakelijk hier en daar grotere of kleinere delen van een gewelfveld door nieuw metselwerk te vervangen. Het gevolg laat zich raden: niet alle schilderingen zijn nog compleet. Er zijn zelfs voorstellingen, waarvan nog slechts een restant aanwezig is. Ook het in de loop der eeuwen binnengedrongen regenwater heeft geen goed gedaan. Vooral de lage delen van de gewelven, aan de uiteinden van de diagonalen dus, hebben veel te lijden gehad van het vocht en ook is hier veel sterk verkleurd en verspocht. Maar wat er nog wèl.is," is zó veel en zó overweldigend dat, van beneden af gezien, deze beschadigingen nauwelijks opvallen. De schilderingen Om nu duidelijk te kunnen vertellen wat waar is gevonden, is hieronder een plattegrond van een gewelf getekend. Langs de stippellijnen is het geweifvlak vrijwel horizontaal; de punten ter weerszijden van "de einden der diagonalen staan nagenoeg verticaal. Nummeren we nu de schilderingen op de velden van het gewelf gelijk de cijfers op de wijzerplaat van een uurwerk staan, dan kunnen we gemakkelijk aangeven over welke schildering we spreken, Voor een compleet beeld zij opgemerkt dat de zijbeuk, waarin de gewei fschilderingen thans worden gerestaureerd, zeven van deze gewelven telt van het oosten naar het westen van A tot en met C. Op één uitzondering na tonen alle gewei ftoppen, dus alle nummers 15, 18, 21 en 2k, bloemversieringen. Alleen de schilderingen B 15 en B 21 vormen daarop de straks te noemen uitzondering. Ook de nummers 6 en 12 zijn, alweer op één uitzondering na, bloemmotieven. Alle nummers 2, A, 8 en 10 laten wapens zien en alle overige velden zijn beschilderd met bijbelse taferelen, zowel reële als symbolische, en met afbeeldingen van evangelisten en heiligen. En misschien mag hier al even worden verklapt dat op één gewelf van het grote kerkschip al de namen zijn gevonden van Justitianus en van Theodosius en dat waren eens keizers van het Bijzantijnse Rijk ! 60 Tussen de nummers 3 en 9 en op de gewelftoppen tussen 15,18, 21 en ïk zijn de gewelfribben bovendien met geometrische figuren versierd. Om een beeld te geven van de grootte, van de op de gewelfvelden aangebrachte voorstellingen, zij vermeld dat ieder beeld zo ongeveer een vierkante meter beslaat. HET BftE schematische indeling van een gewei fvlak Het geheel is geschilderd in een bonte mengeling van kleuren, waarbij het opvalt dat het in de middeleeuwen (en ook nu nog) zo moeilijk te maken "rood" veelvuldig en in meerdere kleurschakeringen werd gebruikt en dat "blauw" in het geheel niet voorkomt. De bloemversieringen die, zoals in veel andere kerken, veelvuldig zijn toegepast, zijn echter niet te vergelijken met bijvoorbeeld de plantaardige motieven op de gewelven van de Grote Kerk te Zwolle. In de Broerenkerk zijn het niet van die arabesk-achtige rankmotieven, zuiver symmetrisch ter weerszijden van een lengte-as, maar veeleer - je zou, haast zeggen "barokke" - ornamenten. Kan aan die arabesken amper een kleur worden toegeschreven, hier zijn het vol 61 geornamenteerde kleurige samenstellen van bladeren, bloemen, vruchten en zelfs hier en daar een vogel. Mogelijk zijn niet alle planten te herkennen. Ook de vogels lijken hier en daar uit het rijk der fantasie te zijn overgevlogen. Bekijken we de wapens op de gewelfvelden 2,4,8 en 10 dan valt op, dat de wapens op de gewelven A, B en C familiewapens zijn en dat de schilden op de overige gewelfvelden mogelijk hier en daar gildewapens voorstellen. Nog verder naar het westen zijn de wapenschilden "beladen" met de attributen van de heiligen die op die gewelfvelden voorkomen. De familiewapens zijn vermoedelijk de geslachtswapens van gemeente- autoriteiten uit de bouwperiode. Vermeld moet worden, dat de strenge regels die de heraldiek thans kent er in de middeleeuwen nog niet waren, dat meerdere families hetzelfde wapen voerden en dat men nog wel eens van wapen wisselde. Maar in ieder geval kunnen meerdere Zwollenaren hier thans hun familiewapen terugvinden! De wapens zijn alle prachtig versierd, voorzien van helm, helmwrong, helmdoek en helmteken. Het helmdoek vult op vaak zeer sierlijke wijze het gehele gewelfveld. SOok B 15 en B 21 laten wapens zien. B 21 is een geslachtswapen, maar B 15 laat op een wapenschild de lijdensattributen van Christus zien. Ook het hëlmteken wordt door deze Arma Christi gevormd. Vier wapens zijn voorzien van het opschrift EXALTO, hetgeen IK PRIJS of IK VERHEERLIJK betekent. De wapenschilden die mogelijk van gilden zijn, zijn uiteraard niet voorzien van helmen. De schilden worden (op-)"gehouden" door dieren: een griffioen, een leeuw, een hert. De wapens waarop attributen van heiligen voorkomen worden gedragen door engelen. Uiteraard kan het bovenstaande niet meer zijn dan een eerste indruk. Nadere studie kan beter inzicht geven in deze materie. Niet veel verder dan die eerste indruk komen we met de beschrijving van de bijbelse voorstellingen en van de afbeeldingen van bijbelse figuren en heiligen. Zó onbegrijpelijk is nu nog de keuze van de onderwerpen die uitgebeeld zijn, de plaatsing ervan ten opzichte van elkaar en „vooral de bedoeling die men er rond 1500 mee kan hebben gehad. Hieraan moet direct worden toegevoegd, dat nog niet alle beelden zijn geidentificeerd en dat, zoals reeds gezegd, sommige voorstellingen incompleet zijn. Zo is van het beeld van de H. Laurentius alleen het rooster overgebleven waarmee hij altijd wordt afgebeeld en van een schildering van de heilige Drie-eenheid resteert alleen de dui f. Sommige heiligen worden met name genoemd, andere zijn slechts herkenbaar aan de attributen waardoor ze gewoonlijk worden vergezeld. Veel opschriften - alle in het middeleeuwse gotische schrift zijn nog niet ontcijferd; veel opschriften zijn zo incompleet, dat ze mogelijk niet meer ontcijferd kunnen worden. 62 geweifschildering Broerenkerk Zwolle 63 Het geheel wordt echter overheerst door prachtige, gave voorstellingen. Zo is er een voorstelling van Christus, aan de handen gebonden en geflankeerd door twee vrouwen (A3) en C3 is verrijkt met een even fraaie Madonna met het Kind in een ovale omlijsting (mandorla). Het beeld van Maria is omgeven door vlammen en de mandor la rust op een bed van rode rozen. Op gewelf F zien we op de twee tegenover elkaar liggende velden twee beelden van de Verrijzenis des Heren. Op F 3 het lege graf met de engel, maar met slechts één der beide vrouwen; op F 9 de verrezen Heer met een kruisvaantje. Op dezelfde tegenover elkaar gelegen velden op gewelf B zijn twee wat merkwaardige beelden te zien. B 2 laat een kruisafneming zien, een kruisafneming echter door een Dominikaner monnik, en op veld B 9 zien we Maria in gezelschap van een Dominikaan. Verder wisselen apostelen, evangelisten en heiligen elkaar in een - althans nu nog voor ons - willekeurige volgorde af. Vermelding verdienen zeker nog de afbeeldingen, van de H. Rochus in de woestijn (A 9 ) , van de H. Anthonius de Kluizenaar (C 9) en van de H. Barbara, afgebeeld met een toren, die gisteren kon zijn opgeleverd, ondanks het feit dat hij ongeveer 380 jaar geleden werd geschilderd (G 3 ) . Het is niet de bedoeling hier een complete inventaris op te stellen van alles wat we gevonden hebben. De mij toegemeten ruimte laat niet toe dat hier een complete inventaris wordt opgesteld van alles wat gevonden is. Nog te vermelden valt dat niemand ten voeten uit is afgebeeld. Alle figuren zitten als het ware in een bloemkroon. Veel meer dan een borstbeeld zien we niet en de kelkachtige bloemen zijn aan de onderzijde afgewerkt met een stengel en wat bladeren. Een afwerking die, in tegenstelling tot het gehele schilderwerk, wat grof en boers aandoet. Volgens de restaurateur D. Schoonekamp is dan ook niet alles door één man geschilderd. Al werkende van de ene schildering naar de andere merkt hij, dat meerdere decorateurs hier aan het werk zijn geweest. Weliswaar zijn er dus verschillen in detaillering te ontdekken, verschillen ook wel in kwaliteit, maar die doen geen afbreuk aan het geheel, evenmin als alle omissies dat vermogen te doen. Alles bij elkaar ook zonder verdere kennis van zaken een boeiend en overweldigend geheel, zelfs al in dit stadium en wat de witkalk ' op de gewelven van de grote hoofdbeuk nog aan ons oog onttrokken houdt, weten we niet. Verwacht mag worden dat de schilderingen hier niet voor die in de zijbeuk zullen onderdoen. Hier en daar valt de witkalk uit eigen beweging reeds gedeeltelijk naar beneden (uit schaamte) en niemand tracht dat te verhinderen. 64 Het opschrift, gemeld in de aanhef van dit artikel, is inmiddels gevonden onder één van de gewelfschilderingen. Helaas is het incompleet. Volgens het bericht uit 1717 zou er hebben gestaan: Als men schreef duysent vijfhondert drie en acht Werd den eersten steen aan dese kerck gebracht Tevoorschijn is nu gekomen in gotisch schrift: So me scref M CCCCC drye en acht wort den erst des(e) De rest is verdwenen, maar het is duidelijk dat het hier gaat om het gesignaleerde opschrift. Noten: 1. B. de Jonghe, Oesolata Batavia Dominicana (Gent 1717), 188. 2. Oe Dietsche Warande was een literair tijdschrift dat in de tweede helft van de vorige eeuw werd uitgegeven. KORTE SCHETS VAN HET GEVANGENISWEZEN TE ZWOLLE (18e tot 20e eeuw) R.M. de Raat Inleiding Sinds enkele jaren berusten de archieven van de strafinrichtingen in Overijssel bij het Rijksarchief in Overijssel (RAO). De archieven werden gerangschikt en beschreven in de Inventaris van de archieven van de strafinrichtingen in de provincie Overijssel 1). Onderstaand artikel geeft een korte samenvatting van dé geschiedenis van het Zwolse gevangeniswezen. Het archief van het Huis van Bewaring te Zwolle en de stukken van de voorafgaande strafinrichtingen werden door het Rijksarchief in 1952, 1972 en - na de opheffing - in 197*» verworven. Er zij nog vermeld dat die stukken die betrekking hebben op nog levende personen, anders dan voor wetenschappelijk onderzoek, niet openbaar zijn. - 65 Toestanden vöór de Franse tijd In de 18e eeuw kent Overijssel eigenlijk slechts één gevangenis, het provinciaal Tuchthuis te Zwolle, dat in 1738 is gesticht. Verder bevinden zich op diverse plaatsen ruimten waarin verdachten in afwachting van hun berechting tijdelijk kunnen worden vastgezet. Voorbeelden hiervan zijn Het Oldehuis of Drostenhuis te Vollenhove, de drostengevangenis te Diepenheim en het Huis Almelo. De aanwezigheid van slechts één gevangenis is echter niet verwonderlijk. Men moet bedenken dat de bekleding van de ambten van drost en hoogschout, die in Overijssel, naast de heer van Almelo, bevoegd zijn tot de kennisneming van criminele zaken, sterk wordt beheerst door het profijtbeginsel. Het is voor een drost of hoogschout en ook voor de heer van Almelo zelden aantrekkelijk iemand tot gevangen nisstraf te veroordelen. Dit brengt immers niets op, of erger nog, het kost geld. Bij vermogende delinquenten is het opleggen van een boete dientengevolge een veelgebruikt machtsmiddel, terwijl bij hun minder vermogende collegae lijfstraffen en verbanning uit het rechtsgebied als maatregelen worden toegepast. Al in de 17e eeuw %) bestaan er in Overijssel plannen voor de bouw van een provinciaal Tuchthuis doch het zal nog tot 1738 3) duren, voordat een uiteindelijke beslissing hierover door de Staten van Overijssel zal worden genomen. De bovenvermelde redenen zullen hieraan niet vreemd zijn geweest. Ook in deze kwestie speelt de eeuwenoude rivaliteit tussen de drie IJsselsteden, Zwolle, Deventer en Kampen, mee. Het lot moet uiteindelijk bepalen waar de inrichting gebouwd zal worden; het wijst Zwolle aan. In 17^0 is het Tuchthuis klaar voor gebruik. Voor het toezicht op de gevangenen wordt een cipier aangesteld, die zelf onder toezicht staat van de door de Staten aangestelde regenten, ook wel buitenvoogden genaamd. . . Wettelijke bepalingen na 1810 De Bataafse Republiek en het Koninkrijk Holland (1795-1810) hebben, door de snelle opvolging van de regeringen, weinig verandering gebracht in de situatie zoals die gedurende de 18e eeuw bestond. Pas in 1810, wanneer het Koninkrijk Holland wordt ingelijfd bij het Franse Keizerrijk en in 1811 de Franse wetgeving van kracht wordt, treden er, althans formeel, veranderingen op. Vanaf die tijd geldt de "Arrêté-sur 1'organisation des prisons" (Wet op de organisatie van het gevangeniswezen) van 20 oktober 1810, die is gebaseerd op de toen eveneens geldig geworden "Code Pénal" en de "Code d'lnstruction Criminel" (Wetboek van Strafrecht en Wetboek van Strafvordering) . Volgens deze wet zou in Zwolle een gecombineerde gevangenis moeten verrijzen die uit de volgende onderdelen zou moeten bestaan: poli66 tiehuis, huis van arrest, huis van justitie, verbeterhuis en eventueel een tuchthuis. Gezien de toch korte duur van de inlijving bij Frankrijk (tot 181*0 is er van deze ingewikkelde structuur vóór 8'k weinig terechtgekomen. Na deze tijd echter wordt wel een dergelijk systeem - zij het grotendeels op papier - ingevoerd, dat echter in 1821 weer wordt teruggebracht tot drie categorieën: strafgevangenis, huis van bewaring en passantenhuis. Deze zijn alle in Zwolle vertegenwoordigd, slechts deels in één gebouw. De nieuwe gevangeniswet van 1951 heeft voor Zwolle eigenlijk - wat indeling betreft - geen gevolg gehad. Toezicht op de ge.vangenissen Tijdens het Franse bestuur staan de gevangenissen onder de "Onbezoldigde Raden der Gevangenissen" die door de prefect worden benoemd in,elk arrondissement. Na 18T» worden deze vervangen door toezichthoudende colleges op elke inrichting apart. Voor de Huizen van Bewaring (of kantonnale gevangenissen) zijn dit de Colleges Van Toezicht, bij de overige inrichtingen de Commissies van Administratie of de Colleges van Regenten. Deze colleges staan van 1816 tot 1866 onder het directe toezicht van de Gouverneur in de provincie (later Commissaris des Konings). Van 1816 tot 1823 vallen ze landelijk onder het Ministerie van Justitie, van 181A tot 1816 en van 1823 tot 18^2 onder Binnenlandse Zaken. Vanaf 1886 berust het toezicht over de colleges, van toenaf Colleges van Regenten geheten, rechtstreeks, bij het Ministerie van Justitie, Directie Gevangeniswezen. In 1953 vindt een totale omwenteling plaats. De besturende taak van de Colleges van Regenten wordt overgenomen door de directeur. De Colleges van Regenten krijgen nu alleen nog een zuiver controlerende taak. Cipier / gestichtshoofd / directeur Sinds 181^ is de functie van cipier, een sleutelbewaarder-, uitgegroeid tot die van directeur van een overheidsdienst in het midden van deze eeuw. De verschillen in de inhoud van deze post zullen we nader bezien. De cipier in de kleinere gevangenissen die in 181A bestaan, is meestal de plaatselijke veldwachter die door de Koning tot cipier wordt benoemd. Hij is dan ook meestal de enige die ter plaatse de gevangenen bewaakt en onderhoudt. Men moet zich in de kantonnale gevangenissen ook echt geen "gevangen is regiem" voorstellen.De gedetineerden zitten maar voor enkele dagen vast, ze zijn veroordeeld vóór'Vichte overtredingen als vechtpartijen of overtredingen van plaatselijke verordeningen en zijn meestal autochtonen. 67 Behuizingen Het gevangeniswezen te Zwolle, dat al ruimschoots voor 1811 in werking is, heeftvan de wettelijke veranderingen onder Franse invloed waarschijnlijk weinig gemerkt. De naam verandert in 1811 wel van Provinciaal Tuchthuis in Huis van Arrest en Tuchthuis en komt van provinciale in rijkshandén, maar het is overvol en dat blijft het. De gewoonlijk gebruikte naam Huis van Arrest en Tuchthuis is overigens wel te beperkt, want aangenomen moet worden dat het ook wordt gebruikt als Huis van Justitie en Verbeterhuis. Het College van Regenten wordt vanaf 1811 vervangen door de "Raad van weldadigheid over de gevangenissen in het arrondissement Zwolle", die op zijn beurt in juni Ï81A weer vervangen wordt door het College van Regenten over de gevangenis te Zwolle 4 ) . De Gevangenis te Zwolle (1739) 68 In Zwolle wordt, naast het voormalige Provinciaal Tuchthuis, voor de opsluiting van gedetineerden gebruik gemaakt van twee hokken in de toren van het raadhuis, een hok gelijkvloers in het raadhuis, waar in 1815 totaal negen gevangenen zitten, alsmede de Sassenpoort, waar in drie cellen nog eens negen gevangenen zijn ingesloten. De situatie in de Sassenpoort is echter zo slecht dat de cipier de gevangenen overdag los moet laten op de zolder van het gebouw, daar de cellen zo klein zijn dat de gevangenen anders om zouden komen van luchtgebrek 5). Op dat moment zitten in Zwolle ruim honderd mensen opgesloten. Met de ingebruikneming van het Tuchthuis te Vollenhove, waarnaar in 1816 een aantal gevangenen wordt overgebracht, wordt de situatie mogelijk iets beter. In 1839, wanneer de Sassenpoort en de ruimten in het raadhuis niet meer officieel als gevangenissen in gebruik zijn, wordt de nieuwe indeling van de inrichtingen volgens de wet van 1821 van kracht. Er wordt in de ene inrichting die nog over is zowel een Huis van Bewaring, Huis van Arrest, Huis van Justitie, Provoosthuis als een Strafgevangen is ingericht. De naam om dit totaal aan te geven wordt Burgerlijk en Militair Huis van Verzekering 6). Als in 1888 de op de wet van 1886 gebaseerde indeling van de gestichten in Strafgevangenissen en Huizen van Bewaring een feit wordt, ontstaan voor sommige inrichtingen problemen, omdat deze wet ondermeer voorschrijft dat een Strafgevangenis en een Huis van Bewaring niet in één gebouw mogen worden ondergebracht. Een oplossing wordt gevonden door de Strafgevangenis de naam van Hulpstrafgevangenis te geven. Op zich een practische oplossing, maar wel één die het door de wet bedoelde, en voor buitenstaanders zichtbare, onderscheid tussen gevangenisstraf en hechtenis volledig ontkracht. In de loop van de 19e eeuw neemt het gemiddelde aantal gedetineerden dat in het Huis van Bewaring verblijft af van tegen de 100 tot 30 S kO, een aantal dat tot de sluiting ongeveer gelijk blijft. Opvallend mag wel worden genoemd dat het uit 1739 stammende gebouw tot na 1972 in gebruik is gebleven. Behalve de nodige reparaties is er in de loop van de eeuwen weinig aan- het gebouw veranderd. In 1863, wanneer bij een felle brand de inboedel grotendeels verloren gaat 7), zal het nodige zijn vernieuwd, de indeling blijft echter ongewijzigd. Dit heeft dan ook tot gevolg dat de situatie kort na de laatste oorlog eigenlijk onhoudbaar wordt. De meeste voorzieningen zijn nog 19e-eeuws en bovendien sterk verwaarloosd. Er worden dan ook plannen gemaakt voor een algehele verbouwing van de inrichting in het kader van de "Uit-, bouw van het gevangeniswezen". 69 Na een aantal jaren blijkt echter dat van overheidswege valse hoop is gewekt, want de verbouwing gaat niet door omdat de woningbouw voorrang heeft boven collectieve voorzieningen. Men tobt voort. Na korte tijd echter schijnt de situatie toch echt te verbeteren. Er wordt grond aangekocht voor de bouw van een geheel nieuw Huis van Bewaring, dat zal komen te liggen nabij de nieuw te bouwen rechtbank in Zwolle. Tekeningen worden gemaakt, besprekingen gehouden: het gebouw komt er uiteindelijk niet! Volstaan wordt met het aanbrengen van de nodige moderniseringen in het oude gebouw. En zo kan het gebeuren dat pas in 1964 de "privaattonnen" uit de cellen verwijderd worden en moderne "waterclosetten" in gebruik worden genomen 8) . Zo weinig effectief als de "Uitbouw van het gevangeniswezen" voor Zwolle is geweest, zo effectief is het regeringsplan "Herstructurering gevangeniswezen" uit 1972.9). Dit plan moet door herstructurering de gevolgen van het toenemend aantal personeelsleden en het afnemend aantal gedetineerden met Plattegrond van de parterre van het Huis van Bewaring te Zwolle in 1836 CRAO, kaartencollectie). 70 elkaar in overeenstemming brengen. Nog datzelfde jaar, op 15 september 1972, wordt het.Huis van Bewaring te Zwolle officieel gesloten waarna de laatste gedetineerden op 29 september naar het Huis van Bewaring te Arnhem worden overgebracht. Het gebouw is sindsdien - behoudens een enkele uitzondering - nog slechts in gebruik als "daghuis van bewaring". 10). Noten: 1. R.M. de Raat, Inventaris van de archieven van de strafinrichtingen in de provincie Overijssel(Rijksarchief in Overijssel, inv.reeks no 9; Zwolle 1983 (Strafinrichting). 2. Rijksarchief in Overijssel (RAO), Archief van Ridderschap en Steden: notulen van de Statenvergaderingen, 22 maart 1688. 3. Idem, 17 april 1738 en 19 november 1688. k. RAO, Archief van de Gouverneur van Overijssel (1814-1851) (Gouv.). Notulen 16 juni 1814, no 283. 5. Idem, 19 mei 1815, no 2. 6. Idem, 25 maart 1842, no 892. 7. Verslag van BSW van Zwolle aan de gemeenteraad over 1863 (gedrukt 1864). 8. RAO, Strafinrichting inv. nr. 356 en 357. 9. Staatscourant 1972 nr. 97, bladzijde 1. 10. RAO, Straf inrichting inv. nr. 357. EEN TUIN VOOR DE HAVEZATE WINDESHEIM A.J. Mensema & Jhr. A.J. Gevers Op- 5 november 1812 overleed op het huis Windesheim Cornelia Charlotte Feith. Daarmee verloor de beau monde van het toenmalige Zwolle een van zijn markantste persoonlijkheden. Hoewel haar familienaam een nauwe verwantschap suggereert met de bekende Zwolse dichter Rhijnvis Feith, hadden 71J slechts de I4e-eeuwse stamvader, van dat geslacht gemeenschappelijk. Cornelia 'Feith stamde uit de zogenaamde Indische tak van het geslacht Feith. Haar vader, Gijsbert Jan Feith, had fortuin gemaakt in Nederlands-Indië als koopman, 71 in dienst van de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC). Als gezeten en geëerd burger van Batavia overleed hij in 1775- In zijn inboedel werden ondermeer dertig slaven gevonden. Uit zijn vrouw Anna van Scherpenberg was hem op 1A juni 1 7 ^ te Batavia een dochter geboren, die bij de doop de namen van haar grootmoeder Cornelia Charlotte ontving 1). In 1757 huwde Cornelia Feith te Batavia met de weduwnaar Louis Taillefert, toendertijd secretaris van het Indische gouvernement. Als buitengewoon raad van Indië overleed hij in 1766. De jonge weduwe hertrouwde in 1767 met Joachim van Plettenberg, een Friese edelman van Westfaalse afkomst. Ook Van Plettenberg was buitengewoon raad van Indië. In 1771 verhuisde het echtpaar naar zuidelijk Afrika, daar Van Plettenberg benoemd was als waarnemend gouverneur ;van Kaap de Goede Hoop. In 177^ volgde zijn promotie tot gouverneur 2). Zijn bewind was niet gelukkig. Wegens grote verkwisting van de landsmiddelen werd Van Plettenburg in 1783 "eervol" ontslagen. In 1785 keerde het echtpaar terug naar Patria. Was de schatkist van de kaapkolonie onder Van Plettenberg leeggeraakt, zijn eigen beurs daarentegen had zich in die tijd behoorlijk gevuld. Voor het in die tijd niet onaanzienlijke bedrag van ^7.000 gulden kocht Van Plettenberg in 1786 de riddermatige havezate Windesheim, gelegen ten zuiden van Zwolle, van Carel rijksgraaf van Wartensleben en diens vrouw Conradina von Quadt 3). Het echtpaar Van Plettenberg beleefde cjeen gelukkig begin op Windesheim. Als felle aanhangers van de stadhouder prins Willem V werd het hen danig lastig gemaakt door het patriottische vrijcorps van Windesheim. Zij waren dan ook genoodzaakt nog datzelfde jaar uit te wijken naar Leeuwarden, waar Van Plettenberg nog een huis bezat. Nadat de tijden wat rustiger waren geworden,, keerde het echtpaar in de loop van 1788 terug op Windesheim. Daar overleed Van Plettenberq op 18 augustus 1793. Zijn nalatenschap bedroeg destijds het fabelachtige bedrag van 355.837 gulden k). Het echtpaar behoorde daarmee tot de meer vermogende lieden van Overijssel. Windesheim moet wel een passende behuizing zijn geweest voor een oud-gouverneur van de Kaap. Toch liet dit echtpaar de nodige veranderingen aanbrengen. Onder een van de vorige eigenaren, Paulus Benei Ie, had de havezate een f1inke opknapbeurt ondergaan. Beroemd werd het huis vanwege het stucwerk door de I taliaan Manoli 5). De grote sommen gel ds werden het echtpaar voorgeschoten door de Zwollenaar Balthasar Muntz, die daarvoor wel Windesheim als onderpand verlangde. Nadat Benei Ie ook ook.de havezate Den Dam bij Hellendoorn had aangekocht, was hij niet meer in staat de vele renten te betalen. Zijn schuldeisers begonnen in 1752 tegen hem te procederenen. Benei Ie werd in gijzel ing-genomen. Hij wist echter te ontsnappen en niemand vernam ooit weer wat van hem (Opmerkelijk is, dat later in de bibliotheek van de Van Plettenbergs nog werd aangetroffen "Gedenkschriften van Benelle van Windesheim, een paquetje me diverse, samen getaxeert frs. 1,-"h 72 Het was vooral irevrouw Van Plettenberg, die bij de veranderingen de leiding had. Met smaak moet zij daarbij te werk zijn gegaan. Vooral de tuin had haar belangstelling. In het jaar van hun terugkomst naar Windesheim vanuit Leeuwarden zocht zij contact met de architect Jacob Otten Husly om voor haar een ontwerp voor een nieuwe tuin bij Windesheim te maken. Mogelijk heeft Husly, met andere Amsterdamse architecten, meegewerkt aan de bovengenoemde opknapbeurt van de havezate. De oude tuin, die door Benei Ie was verfraaid en uitgebreid, strekte zich vooral ten westen van het huis uit. Het moet een tuin geweest zijn naar de smaak van die tijd: een formele stijltuin, een in rechte vakken verdeeld grondplan, omzoomd door buxushagen en laurierboompjes. Ten oosten van het huis bevond zich dè móestufnen direct achter het huis begon het weiland, waardoor men een vrij uitzicht had op het daarachter gelegen land in de richting van Zuthem, Oldeneel en Ittersum. De oprijlaan voor het huis zette zich nog een eindje voort aan de andere kant van de weg die naar het dorp Windesheim leidde, waardoor een zichtas gecreëerd werd. Het is niet.onwaarschijnlijk dat mevrouw Van Plettenberg de architect Husly werd aanbevolen door haar zwager Jacob Pieter van Braam, die gehuwd was geweest met Ursula Martha Feith. Na de dood van zijn vrouw in 1780 had hij zijn buitenplaats Engelenburg bij Brummen in Gelderland verkocht en hij vond voortaan zijn pied-aterre bij zijn schoonzuster op Windesheim. Het contact tussen Husly en mevrouw Van Plettenberg verliep meestal via Van Braam. Jacob Otten Husly werd geboren te Doetinchem op 11 november 1738. Twintig jaar later behoorde hij tot de oprichters van de Amsterdamse Tekenacademie, een instelling waaraan hij ook lessen gaf in de bouwkunde. Bovendien werd hij er in 1765 directeur. Daarna groeide zijn naam als architect en stucwerker snel. Volgens zijn ontwerp ontstond in de jaren 1772 - 1776 het stadhuis te Weesp 6 ) . Ook voor het nieuwe stadhuis te Groningen maakte hij de ontwerpen. De voltooiing daarvan mocht hij echter niet beleven 7). Niet alleen was de gevel van het gebouw Felix Meritis te Amsterdam (1778) van zijn hand, maar ook bijvoorbeeld het stucwerk in.de hervormde kerk te Harlingen 8 ) . Volgens de toen heersende mode werden deze gebouwen ontworpen naar de zogenaamde Lodewijk XVI-stijl, die zijn oorsprong vond in de studie van de antieke wereld. Veel gebruik werd er derhalve gemaakt van Dorische, Jonische en Korintische motieven 9 ) • Dat Husly werd uitgenodigd voor het Windesheimse tuinontwerp is niet zo verwonderlijk, omdat hij een bekend ontwerper, was van tuinkoepels, prielen en oranjerieëft 10). 73 Jacob Otten Husly 1769. Gewassen pentekening door R. Vinkeles. Prentenkabinet R.U. te Leiden, collectie Welcker. - 7*» In de tuinarchitectuur van de tweede helft deri8e eeuw valt vooral op de ontwikkeling van de zogenaamde formele tuin (in Overijssel zijn sporen achterlatend in de nog steeds aanwezige indrukwekkende lanenstelsels van hoge eikebomen) naar de zogenaamde Engelse tuinaanleg in landschapsstijl. Dat de modieuze architect Husly zijn tuinaanleg voor Windesheim in deze stijl ontwierp, is niet verwonderlijk. Helaas zijn zijn ontwerptekeningen voor deze tuin niet bewaard gebleven, maar wel zijn geschreven toelichting. Treffend hierin is een omschrijving als: "Alles moet met menagement en en smaak geschikt worden en de natuur voorstellen, die hier en daar door de kunst een weinig schijnt geholpen te zijn". Natuurlijk moet dus alles lijken, romantisch zouden wij nu zeggen, wars van alle eentonigheid en "eenzelvigheid". Gebogen lijnen voor paden, lanen en vijvers, een grote verscheidenheid in beplanting en onverwachte uitzichten waren de ingrediënten waarmee Husly te werk ging en de stijve, Franse tuin omvormde tot de veel lossere jardin anglais. Zo stelde Husly voor op een eiland in de slingervijver een bergje te maken, begroeid met groepjes bomen en hier en daar een treurwilg, het geheel gecompleteerd met."een vaas, urne of tombe..... of ook een kleine pyramide op een pedestal geplaatst, waarin geschreven is AAN LAURA, aan Philips of dergelijke". Vanuit het huisje zou men door de bomen heen de toren van Zwolle zien. Een rustpunt in één der wandelingen zou, na het overgaan van een bruggetje, juist een "charmant gezigt" geven op de Windesheimer molen, een boerderij, een bergje en een weiland met grazende koeien. Deze door hakhout beschermde plaats zou schaduw moeten ontvangen van grote linden of kastanjes. Het zoeven genoemde bergje zou bekroond moeten worden met een tuinkoepel in chinese stijl, zo ook het bruggetje, dat "heel ligt en teer gemaakt" zou-moeten zijn 11). Dat deze tuinaanleg tenslotte gerealiseerd werd, blijkt behalve uit het kadastrale minuutplan van 1812 en de nog heden aanwezige overblijfselen, ook uit de inventaris die van het huis Windesheim opgemaakt werd in 1812 na het overlijden van de weduwe Van Plettenberg 12). In de tuin treffen we dan aan bij de vogelkooi twee beelden met hun "piedestaux" en stond er in het washok de zonnewijzer te wachten op beter weer. Ook "un buste en marbre" stond daar opgeslagen. Mogelijk is dit het beeld waarvoor in 1797 betaald werd aan "J.G. Guillot voor een steene beeld ƒ 3 0 , — " . Achter in het park bevond zicheen "temple champetre" een tuinkoepel, en verder werd nog aangetroffen de "temple chinoise", de chinese koepel, waain een beeld van Flora. Dit laatste tempeltje werd bovendien nog versierd met 25 glazen klokjes, die in een zacht briesje een fijn tinkei end geluid moeten hebben gegeven. Tevens bleek uit de genoemde inventaris, dat de architect G.A. Blom nog een restant-vordering had uitstaan van f 125,— "wegens gedane aanleg op Windesheim"; mogelijk had hi.j het werk van Husly afgemaakt. 75 Kaart van de havezate Windesheim. Naar Ket kadastrale minuutplan door J. Kommers Pz., 1812. Gemeente Zwollerkerspel, sectie L (3e blad). Cornelia Feith had, zoals reeds opgemerkt, een levendige belangstelling voor de tuin van Windesheïm, die zij in vier gezichten liet afbeelden. Deze tekeningen hingen in vergulde lijsten in de salon, naast een schilderij van Captain Cook. Ook de bibliotheek van Windesheim getuigde van haar liefde voor tuinieren. Behalve de werken van Wagenaar en Jacob Cats, alsmede zeer veel beschrijvingen over reizen naar de meest exotische landen, werden de volgende werken aangetroffen: — Knoop, over de vruchten, met gecouleerde plaaten, Amsterdam 1790; — Plans et dessins des batiments et cascades de la Hesse, Rome — Magazijn van tuinsieraden, twee en twintig cahiers, met gecouleurde plaaten, Amsterdam 180A 13); — Afbeelding van bloemen en heesters, veertien cahiers, met gecouleurdé plaaten, Amsterdam 1802; 76 -- La Court, over de lusthoven, plantagiè'n e t c , met plaaten, Amsterdam 1746; — Hirschfield, Theorie des jardins, cinq volumes, Leipsig 1779; — Ideen Magazin für Liebhaber von Garten, Englische Anlagen und für Besitzer von Landgütern, achtundzwanzig cahiers, mit Küpfern, Leipzig 1796; — Winterschooten, Liefhebbers van plantagiën, 1795; -- Ludwig, over de aardappelen. Op het einde van haar leven mocht de weduwe Van Plettenberg het beleven als "gastvrouwe" van keizer Napoleon I te fungeren, toen deze bij zijn bezoek aan de stad Zwolle in haar huis aan de Kamperstraat de nacht van 28 op 29 oktober 1811 doorbracht 14). Na haar heengaan, een jaar later, werd een zeer gedetailleerde inventaris van haar bezittingen opgemaakt, veroorzaakt door het feit dat zij, kinderloos, talloze neven en nichten als erfgenamen had. Dit had tevens tot gevolg, dat Windesheim verkocht moest worden. Aangeboden werd: "een mooy buitenhuis, gelegen te Windesheim, arrondissement van Zwolle, met de gebouwen, stallen, schuuren, toebehoorselen, tuinen, groentehoven, vrugthoven, parks, gragten, promenades, schineesche-tenten (=tuinkoepels), bel veders, hoogstammende boomen, weyde- en bouwlanden, e t c , etc." Koper werd Hendrik Antonie Zwier baron de Vos van Steenwijk, genaamd van Essen, wiens nageslacht het landgoed tot op heden bezit. Door de zorgen van A.C.A.W. baron van der Feltz is thans één der bouwhuizen gerestaureerd en zal ook het park - na de teloorgang van het huis bij een bombardement in 1944 schromelijk verwaarloosd - als een phoenix uit zijn as herrijzen. Noten. 1. R. Feith, Genealogie van de familie Feith ('s Gravenhage 1924) nr. 114. 2. Algemeen Rijksarchief.'Beschrijving eener verzameling stukken afkomstig van mr. Joachim baron van Plettenberg', in: Verslagen omtrent 's Ri jks Oude Archieven (VROA) 1914, 508-511. 3. A.J. Grevers en A.J. Mensema, De hayezaten in Salland en hun bewoners (Alphen aan de Rijn 1983) 476 e.v. 4. Rijksarchief in Overijssel (RAO). Archivalia van de Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis: Papieren Van Plettenberg. 5. A.C.A.W. van der Feltz,'De geschiedenis van de Havezathe of Hof tot Windesheim, de opbouw, glorie en verval en toekomstige plannen' in: De woonstede door, de eeuwen heen 37 (maart 1978), 24- 39. 6. A. Stork, 'Het stadhuis te Weesp' in: Bulletin Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond (KNOB) 6e serie 12 (1959), 237" 250. 77 7. A.T. Schuitema Meijer, 'De raadhuizen van de stad Groningen' . (Groningen 1962). 8. Bulletin KNOB 69 (1970), 97. 9. A.W. Weissman, Geschiedenis van de Nederlandsche Bouwkunst (Amsterdam 1912). 10. Uit een beschrijving van 1797 van het door Husiy bewoonde huis Oosterholt onder IJsselmuiden blijkt dat hij ook hier zijn kunsten als tuinontwerper heeft gebotvierd. RAO, Rechterlijk Archief schoutambt IJsselmuiden, inv.nr. 3283, 265 e.v. 11. Zie noot 4. 12. Idem. 13- Vgl. W.G.J.M. Meulenkamp, 'G. van Laars magazijn van tuinsieraden als een voorbeeldenboek voor Nederlandse tuingebouwen' in: Bulletin KNOB 82 (1983), 121-141. 14. W.A. Elberts, Historische wandelingen in en om Zwolle (Zwolle 1980), 34-37. ARCHEOLOGISCHE KRONIEK Egbert Dikken In onderstaand artikel wordt een korte'opsomming gegeven van archeologische waarnemingen binnen Zwolle in de periode maart/september 1984. Maart Op zondag 11 maart 1984 werd, met assistentie van Wim Rijnbergen, een onderzoek gedaan op de Ossenmarkt in de funderingssleuf voor de veelbesproken ommuring van de O.L.V.-kerk. Dit onderzoek werd bemoeilijkt door de sneeuwval in dat weekend. Omdat het oppervlak niet te zien was, moest er met de prikstok gewerkt worden. Op een plaats voor de hoofdingang van de toren stootten wij op een formatie zwerf(veld)keien. Bij het blootleggen hiervan werd geconstateerd, dat er een vorm in zat die deed denken aan een graf. Tegen de zijkant van de grote keien lagen kleinere stenen gevlijd. Scherfmateriaal uit de 15de eeuw lag er bovenop. Dat er begraving had plaatsgevonden bleek bij het uitgraven. Menselijke botresten plus een schedel lagen op 1.70 meter beneden het straatniveau, 20 centimeter dieper lag een dekzandlaag. Tussen het botmateriaal waren scherven aanwezig die gedateerd konden worden op het eerste 78 graf bij O.L.V.-kerk (maart) kwart van de 14e eeuw 1). Nadat het botmateriaal weer in het graf was gedeponeerd, werd het graf in zijn oorspronkelijke toestand te-uggebracht. Dat dit zonde van onze tijd was, bleek toen de volgende morgen opnieuw de sleuf was verdiept en men reeds met de bekisting van de fundering was begonnen. Er kon niet geconstateerd worden of het graf een toelopende steenbedekking heeft gehad. Op de stort was met moeite éen enkele zwerfkei te vinden, ook door de reeds eerder genoemde weersomstandigheden. De datering van het graf ligt vermoedelijk tussen 1325- 1450. Noot 1). De heer Verlinden, provinciaal archeoloog. 79 Tijdens graafwerkzaamheden voor de aanleg van het "Dobbe-park" aan de Middelweg, ben ik diverse malen tevergeefs aanwezig geweest om te zien of er misschien sporen van bebouwing te vinden waren. Op 19 maart 1984 werd mijn geduld beloond. Op mijn verzoek werd er, met medewerking van grondbedrijf Bloemert, een sleufje gegraven. Op de betreffende plek zou een boerderij gestaan hebben, genaamd "Het Slot". De boerderij zou achter de linden hebben gelegen, die nu nog ter plekke aanwezig zijn. In de gegraven sleuf trof ik puin noch grote verstoringen aan. Dus geen boerderij. Wel zag ik een kleine ingravmg waarin enkele scherven lagen. Nadat ik ze een beetje had schoongemaakt, was ik erg verbaasd. Volgens mij waren dit scherven uit de prehistorie. Snel reed ik naar R. van Beek, de expert op het gebied van de prehistorie in Zwolle. Hij keek erg ongelovig en vroeg direct hoe ik daar aan kwam. Samen gingen we naar de plek terug om te kijken of we nog meer konden vinden om dit historische gegeven te controleren. Dit gebeurde en ook Van Beek was overtuigd. Er werd contact opgenomen met de gemeente Zwolle om de volgende dag een vlak af te kunnen graven voor nader onderzoek. We kregen alle medewerking en konden dus snel aan de slag. In het afgegraven vlak vonden we de ons nog ontbrekende, karakteristieke potranden. Nu konden we de vondst dus vrij nauwkeurig dateren. Op de potranden bevonden zich vingerindrukken, kenmerkend voor de ijzertijd, plm. 500 jaar voor Christus. Achteraf is ons, uit verhalen van mensen die ter plekke bekend waren, gebleken dat de boerderij "Het Slot" precies aan de andere kant van de linden moet hebben gestaan. U ziet het, zonder geluk graaft niemand wel. In de periode 28 tot en met 31 maart 1984 werd er tussen het Pelserbrugje en de Mosterdtoren een parkje aangelegd. Hierbij moesten funderingsresten van de gebouwen van de voorheen aldaar gevestigde Fa. Bergia verwijderd worden. Deze funderingsresten zaten voor ons erg ongelukkig: vrij diep. Er kwam een stortlaag tevoorschijn welke vermoedelijk afkomstig was van het Broerenklooster. Dankzij de medewerking van de firma Van Gelder konden wij verschillende vondsten doen. Onder andere munten, halve stuiver van Zwolle, enkele duiten van Utrecht, tinnen lepels, een mondharpje (zie tekening), musketkogels, een kindertolletje van hout, een vingerhoed, messen en kantklosjes. Heel bijzonder was een compleet kinderschoentje. De heer Goudnitz van de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek (R.O.B.) heeft dit schoentje inmiddels geconserveerd en een publicatie hierover volgt in het verslag 1984 van de Overi jsselse Historische Bi jdraaen. De datering van de betreffende stortlaag is 1575-1640. 80 mondharp plm. 1600 v/h terrein Bergia (maart)/schaal 1: Door medewerking van de huidige eigenaar was ik in staat om funderingsresten te onderzoeken van het pand hoek Schoutenstraat - Vfolweverstraat. Er bleek helaas al zoveel afgebroken en vergraven dat het niet meer de moeite was om er veel tijd en energie in te steken. Ook de bouw moest natuurlijk doorgaan. Op de hoek Nieuwstraat - Rogqestraat werd gesloopt. Doordat in maart enkele projecten tegelijkertijd plaatsvonden en mijn tijd ook niet onbeperkt is, kon er in de eerste helft van het project geen onderzoek door mij worden gedaan. In het tweede gedeelte, grenzend aan de Nieuwstraat werd met zo'n snelheid gesloopt, dat er - op enkele waterputten na - geen onderzoek kon worden gedaan. Achteraf bleek dat er na de sloop een volle week geen werkzaamheden hebben plaatsgevonden. Hier had met beter overleg best wat beter onderzoek kunnen plaatsvinden. April In april 1984 bleek dat er onverwachts met werkzaamheden werd begonnen aan de achterzijde van de panden in de Roqqestraat grenzend aan het A-plein. Enkele beerputten konden nog onderzocht worden, ze bleken nagenoeg leeg te zijn. Door Ronald van de Berg werden nog enkele zandstenen bouwfragmenten gevonden, die nog nader moeten worden onderzocht. Naar aanleiding van de werkzaamheden, ook in april, bij Blekersweg je 6, kreeg ik een telefoontje van J. de Koning (stadsfotograaf). Hier was een put geconstateerd. Toen ik ter plekke aankwam, bleek er al niets meer te zien te zijn. Het betrof vermoedelijk een waterput van ongeveer 60 centimeter doorsnee en een diepte van 2i meter. 81 Juni Bij rioolwerkzaamheden aan de Buitenkant, in juni, konden verschillende profiel lagen geconstateerd worden. Toen bleek ook dat op de plaats waar de buizen gelegd waren, de oudste aanlegkade van Zwolle nog aanwezig was. De soms wel 2i meter lange, aangepunte eiken kadepalen werden over de gehele lengte van de Buitenkant verwijderd. Het vondstmateriaal was zeer summier, daar men de buizen precies op de stortlaag deponeerde. Op 14 juni 1984 kwam er 's avonds een telefoontje van Jens van Stralen, dat er in de Kerkstraat werkzaamheden plaatsvonden. Hier had hij geconstateerd dat er een oud riool liep en een erg grote muur aanwezig was. Dus er maar weer op af. In het riool lagen I6de-eeuwse scherven. Het steenformaat was 6 x 13 x 27 centimeter. De muur kon niet helemaal bekeken worden, maar had een dikte van minimaal 2£ meter. Steenformaat 6i x 1*»i x 30 centimeter. Het betrof hier vermoedelijk een stuk stadsmuur. In juni werd er van het ene moment op het andere een bouwput gegraven aan de achterzijde van de Diezerpromenade - De Smeden, opzij van de firma Stoffer. Toen de melding bij mij binnenkwam, bleek ook hier de helft van de bouwput reeds verstoord. Wel kon nog geconstateerd worden dat er een ondergrond van metaalslakken lag op een gedeelte op een diepte van ongeveer 2,70 meter. Juli In juli werd een oude rioolafvoer bekeken bij toiletwerkzaamheden in de Korte Kamperstraat, achter de percelen van de Jufferenwal. Het hierin aanwezige materiaal dateerde van 1600-1900. Een leuke vondst was de helft van een fluitje, gemaakt van een pijpsteeltje 1 N t1 graf bij O.L.V.-kerk (maart)_ 82 September Juist voor het ter perse gaan van dit nummer werd bekend, dat bij de eerder genoemde werkzaamheden aan de Ossenmarkt een kelder met bottenmateriaal werd aangetroffen: Bij grondwerkzaamheden aan de zuid-oostzijde van de O.L.V.-kerk werd de kelder ontdekt. Helaas werd van deze ontdekking geen melding gemaakt, zodat geen onderzoek kon worden verricht. U ziet het, een veelheid van waarnemingen die - bij een snellere melding - meer gegevens kunnen opleveren, maar ook veel arbeidsuren kosten. BOEKBESPREKING J. Wesseling: DE AFSCHEIDING VAN 183A IN OVERIJSSEL, 8 ~ '69. DEEL I, DE CLASSIS ZWOLLE. Uitgeverij De Vuurbaak, Groningen, 198A. 299 pagina's, prijs ƒ *»7,50. R.T. Oost. Na het verschijnen van de beide trilogieën over respectievelijk de Afscheiding van 183^ in Groningerland en die in Friesland, is nu het eerste deel over de Afscheiding in Overijssel gepubliceerd. In dit eerste deel wordt de ontwikkeling van de Christel ijk Afgescheiden kerken in noord-westelijk Overijssel gedurende de periode 1835- '69 beschreven. Zij vormen globaal genomen de classis Zwolle. Korte inhoud van hoofdstuk VI "Zwolle". De schrijver schetst ons het ontstaan van de gemeente op 11 juni 1835 door ds. H. de Cock uit UI rum. Deze "Vader der Afscheiding" komt geheel onverwacht en tegen zijn verwachting in naar Zwolle. In Kampen is hij tijdens een bijeenkomst gearresteerd en doorgevoerd naar het Spinhuis te Zwolle. De autoriteiten hier zijn met zijn komst echter zeer verlegen en reeds de volgende morgen wordt hij vrijgelaten. De Cock begeeft zich daarop naar het huis van J. Ridderinkhof, een welgesteld aannemer, aan de Thorbeckegracht. De83 zelfde avond wordt de Afgescheiden kerk, tijdens een godsdienstoefening, geTnstitueerd. Voorgangers van deze groep ontevredenen, die zich binnen het instituut van de Hervormde kerk niet meer thuis voelen, zijn onder andere A. Schouwenberg, winkelier in gist, en W.W. Smitt, luitenant bij de schutterij. De nog jonge gemeente poogt erkenning te krijgen van overheidswege om als zelfstandig kerkgenootschap op te treden. Al spoedig onstaat er onder de gemeenteleden, juist door het streven naar erkenning, een fundamenteel verschil. Bij Koninklijk Besluit is in juli 1836 bepaald dat de separatisten wel mogen vergaderen, maar "zonder vorm van gemeente", dat wil zeggen dat het bedienen van sacramenten verboden was en er geen kerkeraad mocht zijn. Een deel van de gemeente schaart zich achter voorganger Smitt, die zich in deze vorm wel kan vinden. Een ander deel is het oneens met Smitt en besluit apart te gaan vergaderen. Het gelukt De Cock het geschil in zoverre uit de weg te ruimen, dat men tenminste weer gemeenschappelijk kerkt. Een veel ernstiger conflict ontstaat naar aanleiding van uitspraken van de synode die gehouden wordt in Utrecht in 1837. Hier wordt de Dordtse Kerkenorde uit de zeventiende eeuw, die naar men vindt niet meer voldoet aan de behoeften van de gemeenten, herzien. In Zwolle is men zeer gekant tegen deze herziening. De bezwaren stapelen zich zo hoog op, dat het zelfs tot een scheuring komt met de gemeenten die de Utrechtse kerkenordening wel onderschrijven. Zelfs De Cock is niet bij machte de verhitte gemoederen tot bedaren te brengen. In juni 1838 komt de afgescheiden gemeente van Zwolle, onder aanvoering van haar kerkeraad, buiten het kerkverband te staan. Het grote breekpunt, landelijk maar zeker ook in Zwolle, komt in 1839 als door verschillende gemeenten aan de koning verzocht wordt, om als Christelijke Afgescheiden gemeenten in de burgelijke maatschappij erkend en toegelaten te worden. Men laat bij deze "vrijheidsaanvrage" de aanspraak los de voortzetting van de oude Gereformeerde kerken te zijn. In feite betekent dit, dat een nieuw kerkgenootschap gevormd wordt. Een aantal vooraanstaande gemeenteleden te Zwolle gaat deze ontwikkeling te ver en men besluit met vertegenwoordigers van gelijkgezinde gemeenten een bijeenkomst te houden te Mastenbroek. Op deze vergadering wordt het als een groot gemis ervaren, dat geen van de afgescheiden predikanten, slechts zes in heel Nederland, hun zijde heeft gekozen. Nood breekt wet en daarom wordt besloten een aantal voorgangers, ook wel oefenaars genoemd, tot "Herder en Leraar" te beroepen.' Bepaald wordt de eerstkomende zondag in het huis van Ridderinkhof vijf oefenaars te bevestigen. Uit Zwolle zijn dit Schouwenberg én Smitt. Twee oefenaars bedanken voor de eer, een derde keurt al na een week zijn eigen bevestiging af. De meeste gemeenteleden moeten niets van dit "domineetje spelen" hebben en beleggen een vergadering, waarin zij hun afkeuring over dit eigenmachtige optreden laten blijken. Een scheuring in de gemeente laat niet lang op zich wachten. Het grootste deel van de gemeente kiest nu de zijde van De Cock en de Christelijk Afgescheidenen. Smitt en diens danig geslonken groep aanhangers vormen voortaan een "Gereformeerde Gemeente onder het Kruis1.1 In de laatste twee paragrafen van dit hoofdstuk schetst de schrijver de ontwikkeling van beide groepen tot in 1869. In dat jaar vindt er een hereniging van beide gemeenten plaats. Het boek verschaft veel informatie over de Afscheiding in noordwestelijk Overijssel. De schrijver haalt zijn gegevens voor het grootste deel uit kerkelijke archieven. Het gevaar is dan niet denkbeeldig dat de studie wordt beperkt tot het religieuze conflict en men weinig terugvindt van de maatschappelijke context waarbinnen het geheel zich afspeelde. Wesseling ontkomt daar ook niet aan. Vragen als: Wie waren de "Afgescheidenen"? Hoe motiveren zij hun handelen? Hoe is hun zelfbeeld? Hoe zagen de "anderen" hen? Hoe was de sociaal-economische structuur in Zwolle ten tijde van de Afscheiding? blijven onbeantwoord. De Afscheiding'' in 183*» in Overijssel is een prettig leesbaar boek. Het hoofdstuk over Zwolle geeft een goed beeld van de Afgescheiden gemeente in haar ontwikkeling en groei, ondanks vele interne troebelen. Verheugend was het dat mijn eigen onderzoek, vastgelegd in: De Afscheiding in Zwolle Q835-18A2), het ontstaan van twee gemeenten (Zwolle 1982), geheel overeenstemt met het besproken hoofdstuk uit het boek van de heer Wesseling. Hoewel de heer Wesseling van de inhoud van deze publicatie op de hoogte was, is het jammer dat hij daarvan, blijkens zijn literatuurlijst, geen gebruik heeft gemaakt. Hij had zich dan veel werk kunnen besparen. MEDEDELINGEN Bezoek aan het Provinciaal Overijssels Museum Het bestuur van het Provinciaal Overijssels Museum heeft het verzoek ingewilligd om leden van de Zwolse Historische Vereniging gratis toegang tot het museum te verlenen. U kunt op vertoon van Uw ledenkaart, die U van ons ontvangen hebt, de tentoonstellingen in het P.O.M, kosteloos bezoeken. 85 Zwolle 19^0 - 19*<5 In 1985 zal herdacht worden dat Nederland 45 respectievelijk 40 jaar daarvoor bezet en bevrijd werd. De Zwolse Historische Vereniging wil deze herdenkingen aangrijpen om een beeld te geven van Zwolle in oorlogstijd. Daartoe ontwikkelt zij momenteel activiteiten in twee richtingen. In de eerste plaats ligt het in de bedoeling een bundel met artikelen over Zwolle tussen 1940 en 1945 te laten verschijnen, met als centrale vraag: met welke oorlogsgevolgen kreeg de Zwolse bevolking te maken en hoe reageerde zij hierop? Momenteel zijn, in samenwerking met de gemeentelijke archiefdienst en de christelijke lerarenopleiding te Zwolle, al onderzoeken gaande naar de bevolkingsontwikkeling, de voedselvoorziening en de N.S.B, te Zwolle. In de tweede plaats zal er in het Provinciaal Overijssels Museum een tentoonstelling over Zwolle in oorlogstijd worden ingericht. Beide projecten staan onder leiding van een vier personen tellende commissie, die bestaat uit: J. Hagedoorn, W. Huijsmans, R.T. Oost en A. van der Wurff. Het project is echter dermate omvangrijk, dat wij een beroep op de medewerking van onze leden willen doen. Wie iets voelt voor het doen van onderzoek, zelfstandig of in groepsverband, naar de geschiedenis van Zwolle in de Tweede Wereldoorlog, en/of wie mee wil werken aan de totstandkoming van de tentoonstelling, hetzij door het leveren van materiaal, hetzij bij de inrichting, wordt verzocht contact op te nemen met J. Hagedoorn, Wipstrikkerallee 176, 8023 DP Zwolle, telefoon 038 - 534.149. 11 lust ratieredacteur m/v Een groot probleem bij het maken van aantrekkelijke publicaties is het vinden van geschikt illustratiemateriaal. De redacties van Jaarboek en Nieuwsbrief hebben tot nu toe veel van hun schaarse vrije tijd moeten steken in het zoeken naar voldoende en passende illustraties. Daarom doen zij bij deze een oproep aan de leden. Wie is in staat illustratiemateriaal te zoeken, of zelf te produceren, hetzij in getekende, hetzij in fotografische vorm? De redacteur/trice dient te beschikken over foto-apparatuur en een donkere kamer. Wie wil reageren kan bellen naar de hoofdredacteuren van Jaarboek of Nieuwsbrief. De telefoonnummers staan vermeld op de binnenzijde van de achteromslag. 86 Contributie 1984 Na verschijning van het Jaarboek (tweede helft november) dienen de leden hun contributie voor het jaar 1984 te voldoen. Het gaat dan met name om de leden, die zich vóór 1 januari 1984 hebben opgegeven. Aangezien de vereniging geen acceptgirokaarten heeft, verzoeken wij U de betaling zelf te willen doen en wel door overmaking op qi rorekening 5570775 ten name van Zwolse Historische Vereniging, Brederostraat 76 te Zwolle. Graag zo spoedig mogelijk, want tegen die tijd moet de drukker van het Jaarboek ook betaald worden. Wellicht ten overvloede: de contributie bedraagt / 3 5 , — (voor 65+ - leden ƒ 25, — ) . Ledenbestand Per 14 september 1984 heeft de vereniging 223 leden. Een knap aantal voor een vereniging die nog geen jaar bestaat. Het streven blijft echter om binnen niet al te lange tijd boven de 300 leden te komen. Wellicht kent U iemand in Uw omgeving, die ook wel lid wil worden,: graag rekenen wij op U. De onderverdeling van het ledental is als volgt: naar leeftijd 183 leden jonger dan 65 jaar 36 leden vanaf 65 jaar daarnaast 2 rui 1 abonnementen 1 huislid 1 gratis l id (Kon. Bibliotheek) 184 leden wonen in Zwolle, de overige 39 buiten Zwolle, verspreid over een groot deel van het land. Het z i jn voornamelijk oud-Zwollenaren, die hun oude stad nog niet vergeten z i j n . Zwols Historisch Jaarboek In november zal het eerste Zwolse Historische Jaarboek verschijnen met zeer gevarieerde bijdragen. Over de verschijning van het Jaarboek wordt U door ons nog nader geïnformeerd. 87 Cursussen oud - schrift Ook komend winterseizoen zullen weer cursussen gegeven worden voor diegenen die zich willen bekwamen in het lezen en begrijpen van het oude schrift, terwille van het kunnen doen van historisch onderzoek in archieven. a. Beginners. In het gebouw van het gemeente-archief van Zwolle, Voorstraat 26, zal drs. F.C. Berkenvelder een cursus verzorgen voor beginners. Deze omvat acht cursusavonden op woensdagen en wel: 12 september, 10 oktober, 14 november, 12 december, 16 januari, 13 februari, 13 maart en 24 april en wel van 19.00 uur tot 20.30 uur. Het lesgeld zal naar verwachting f 8 0 , — per persoon bedragen. Voor het met vrucht volgen van de lessen is het noodzakelijk, dat iedere keer schriftelijk huiswerk wordt gemaakt. Er is plaats voor ten hoogste 20 deelnemers. Plaatsing zal geschieden in volgorde van aanmelding. De aanmeldingstermijn sluit op 8 september. Aanmeldingen: Gemeentelijke Archiefdienst, Voorstraat 26, 8011 ML Zwolle, telefoon 038 - 982.488. b. Gevorderden. Voor hen die in het verleden al eens een beginnerscursus hebben gevolgd wordt in het Rijksarchief in Overijssel, Eikenstraat 20, een vervolgcursus gegeven. Hierin zal nader worden ingegaan op de inhoud van oude teksten, vroegere bestuurlijke organisaties, belastingsystemen, geldmiddelen, maten en gewichten, heraldiek, enz. Cursusavonden: 27 september, 18 october, 8 november, 29 november, 20 december, 10 januari, 31 januari en 21 februari (donderdagavonden, aanvang 20.00 uur)'. Docenten: A.J. Mens erna en A.J. Gevers. Aaanmelding vóór 22 september bij het Rijkarchief, telefoon 038 - 540.722. Lesgeld naar verwachting ƒ 80,--. De cursussen staan onder auspitiën van de Vereeniging tot beoefening van Overijsselsen Regt en Geschiedenis. 88 Lezing over armoede en armenzorg te Zwolle In het kader van de door de Zwolse Historische Vereniging georganiseerde lezingencyclus "Zwolle in de 19de eeuw" houdt mevr. drs. A. Schoot Uiterkamp op dinsdag 6 november een lezing over "Armoede en armenzorg te Zwolle in de tweede helft van de 19de eeuw". Hierbij zal zowel aandacht worden geschonken aan de methode en het geraadpleegde bronnenmateriaal als aan het uiteindelijke resultaat. De lezing zal worden gehouden in het gebouw van de Gemeentelijke Archiefdienst, Voorstraat 26 te Zwolle. De aanvangstijd is 20.00 uur. Uw aanwezigheid wordt zeer op prijs gesteld. Uiteraard zijn introducé(é)s van harte welkom. Handleiding voor de beoefening van locale en regionale geschiedenis In 1968 verscheen bij uitgeverij Fibula van Dishoeck in de Fibulareeks het boekje Handleiding voor de beoefening van lokale en regionale geschiedenis door prof.dr. W. Jappe Alberts en A.G. van der SteurT Dit boekje is inmiddels verouderd en bovendien uitverkocht. De beoefening van de lokale en regionale geschiedenis verheugt zich echter in een steeds toenemende belangstelling, niet alleen bij de vakhistorici, maar vooral bij de amateur. Daarom is nu een geheel herziene, sterk uitgebreide druk van dit boek verschenen. Men vindt daarin een overzicht van de vele soorten bronnen, hun vindplaats en wijze van gebruik. Niet alleen de archiefstukken, kaarten en afbeeldingen komen ter sprake, maar ook het onderzoek ter plaatse, de wijze waarop een studie het best kan worden opgezet en hoe de resultaten eventueel kunnen worden gepubliceerd. Een aparte bijlage geeft een nader uitgewerkt voorbeeld van een lokaal-historische studie, namelijk de bronnen en methoden voor het onderzoek naar de geschiedenis van een gebouw. Het boek is verkrijgbaar in de boekhandel en kost f 32,50 (ISBN 90 228 3762 9 ) . ZWOLSE ttl&TOQl&CHE VEDENIGING rVoorzi tter Sec re tar i s Penn i nqmees ter N.D.B. Habermehl Phi1osofena11ee 2k Zwolle J. Hagedoorn p/a Wipstrikkeral1ee 176 Zwolle H. Brassien Brederostraat 76 Zwolle Lid (eindred. NIEUWSBRIEF) R.T. Oost Je 11 issenkamp 2 Zwolle Lid (eindred. JAARBOEK) J.F. Borst Meenteweg 7 Zwolle REDAKTIELEDEN NIEUWSBRIEF REDAKTIELEDEN JAARBOEK J. Hagedoorn J.F. Borst (eindredakteur) R.T. Oost (eindredacteur) p.j. Lettinga Mevr. A. van der Wurff SEKRETARIAAT Wipstrikkeral1ee 176, 8023 DP ZWOLLE REDAKTIE NIEUWSBRIEF Jel I i ssenkamp 2, 801*4 EW ZWOLLE REDAKTIE JAARBOEK Meenteweg 7, SOA 1 AT ZWOLLE LEDENADMINISTRATIE Brederostraat 76, 8023 AV ZWOLLE typewerk: henk brassien IBM/artisan 72 - verkleind naar 85%. offset : administratiecentrum "sassenpoort". ©Zwolse Historische Vereniging 198*).