mvu
Historisch
• t t »>j f &
‘^•k
9E JAARGANG 1992 NUMMER 4 P R I J S F 9 , 5 O
9 2 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Zwolle vroeger en nu
D. Hogenkamp
Hoek Dijkstraat/Assiesstraat
Links op de bovenste foto is de zijkant van
ijzergieterij ‘de Nijverheid’ van Wispelwey
te zien. Op diverse plekken in Zwolle zag
(en zie je nog steeds) door Wispelwey vervaardigde
brugleuningen en lantaarnpalen.
Als je vroeger het lef had om met door het voetballen
kaalgetrapte neuzen van je schoenen thuis te
komen, liep je het risico snibbig toegevoegd te
krijgen: ‘Ik mag wel schoenen van Wispelwey voor
je kopen.’
Rechts op de foto ziet u de lage panden waarin
jarenlang de vervoersmaatschappij VMD zat.
Het pand van Wispelwey is vervangen door een
bankgebouw, de panden van de VMD door appartementen.
Het pand op de hoek van de Thorbeckegracht
en de Dijkstraat is in oktober 1954 afgebroken
om de doorgang naar de stad te verbreden. Op
de hoek is nu een benzinestation gevestigd.
Boven: Hoek Dijkstraat/Assiesstraat (oude situatie).
Onder: Hoek Dijkstraat/Assiesstraat (nieuwe
situatie).
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 93
Redactioneel Inhoud
In dit nummer van ons tijdschrift worden weer
enkele nieuwe aspecten van de oude Zwolse
geschiedenis belicht. U vindt een uitgebreid
artikel van H.C.J. Wullink en F.D. Zeiler over de
stadsmusicus en organist van de Grote Kerk, Johann
Gottlieb Nicolai. Meer dan een kwart eeuw
bespeelde hij het beroemde Schnitger-orgel, soms
zelfs terwijl hij rookte!
De steenfabriek in Windesheim bestaat al zo’n
honderdvijftig jaar. Veel gebouwen in de omgeving
zullen met stenen uit Windesheim gebouwd
zijn. Johan Seekles ging de historie van de steenfabriek
na.
Wil Cornelissen beschrijft de joodse begraafplaats
aan de Kuyerhuislaan, de vroegere Watersteeg.
Al meer dan honderd jaar worden hier de
Zwolse joden begraven. De grafstenen leren ons
veel over deze bevolkingsgroep.
Aafje Lem vertelt in het tweede deel van haar
verhaal over de Zwolse fraters over Wessel Gansfort.
Ook hij zal aan het Haersterveer hebben staan
dromen…
D. Hogenkamp vraagt weer uw aandacht voor
zijn foto’s van oud en nieuw Zwolle. Wat is de stad
gegroeid. Een vooruitgang?
Verder wordt bij de nieuwe literatuur nog speciaal
gewezen op stadgenoot Johan Rudolf Thorbecke.
Ter gelegenheid van de onthulling van een
standbeeld van hem op het Stationsplein, zijn er
verschillende publikaties aan hem gewijd.
Tenslotte: onze vereniging groeit. Binnenkort
hopen we 600 leden te hebben. Helpt u mee?
Zwolle vroeger en nu D. Hogenkamp
J.G. Nicolai, stadsmusicus en organist (1744-1801)
H.C.J. Wullink en F.D. Zeiler
De Waalsteenfabriek te Windesheim Johan Seekles
De joodse begraafplaats van Zwolle Wil Cornelissen
Zwolse fraters/2 Aafje Lem
Literatuur
Agenda
Mededelingen
Personalia
92
94
105
110
117
119
120
121
123
Omslag: Orgel in de Grote ofSt. Michaëlskerk te
Zwolle, vervaardigd in 1719-1721 door de gebroeders
Johan Georg en Frans Caspar Schnitger (foto: J.F.
van Os, Aalten)
94 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
J.G. Nicolai, stadsmusicus en organist
(1744-1801)
H.C.J.Wullinken
F.D. Zeiler Naast de vier manualen van het in 1721 voltooide
orgel in de Grote Kerk te Zwolle,
trof men vóór de grote restauratie van
1955 een naam aan: ‘Johan Gottlieb Nicolai’. Deze
inscriptie doet vermoeden dat Nicolai iets te maken
heeft gehad met het Schnitger orgel. Inderdaad
woonde en werkte in het laatste kwart van de
achttiende eeuw in Zwolle een musicus met deze
naam. Hij had de eer de vijfde vaste organist in
successie van het beroemde orgel te zijn. Voor
hem hadden Everwijn Metelercamp, Wolter Wolters,
Henricus Radeker en Anthon Christiaan
Stechwey op de orgelbank plaatsgenomen.1
Organisten stonden destijds in dienst van de
burgerlijke gemeente en dientengevolge behoorden
benoemingen en ontslagen tot de competentie
van het stadsbestuur. Een dergelijke situatie bestaat
nog in Haarlem. Dat de magistraat na de Reformatie
de zeggenschap over de orgels had, was
niet meer dan een bestendiging van een lang bestaande
toestand. Ook andere muzikanten, zoals
klokkenisten en trompetters, waren in dienst van
de stad.
Wie was nu Nicolai, welke muzikale activiteiten
ontplooide hij en hoe dachten zijn tijdgenoten
daarover? We zullen in dit artikel proberen een
antwoord op deze vragen te vinden aan de hand
van archivalia, kranteberichten en muziekhistorische
collecties.
Opgemerkt zij nog dat Nicolai een tijdgenoot
was van Haydn, Mozart en Johann Christian
Bach, waarmee we hem in de ‘klassieke’ periode
van de muziekgeschiedenis kunnen plaatsen.
Zijn komst naar Zwolle
Er bestaat geen goed historisch overzicht van het
Zwolse muziekleven. Zowel oudere als jongere auteurs
beperken zich meestal tot de geschiedenis
van de orgels of tot de geschiedenis van de organisten.
Wij noemen Van Apeldoorn, Hartmans en
Vente.2 Recentelijk hebben Ten Bokum en Zeiler
de ontwikkeling van het muziekleven in regionaal
verband behandeld. De eerste beschreef de negentiende
en de vroege twintigste eeuw, de tweede de
direct daaraan voorafgaande periode.3 Vooral dit
laatste onderzoek heeft veel nieuwe gegevens opgeleverd
met betrekking tot Nicolai en zijn tijdgenoten.
Jan Pieter Heije (1809-1876), medicus en tekstdichter
van liederen ‘in de volkstoon’, deelt ons
mee dat Nicolai in 1744 werd geboren in het Duitse
Gross Neundorf.4 Heije’s Belgische collega-musicoloog
Grégoire noemt 1775 als jaar van Nicolai’s
benoeming tot organist van de Grote Kerk: ‘Les
organistes connus de cette église sont: Nicolai
(1775), Röhner (1801), S.A. Hempenius (1821) et
son fils Hempenius (1849)’.5 Van Apeldoorn conformeert
zich aan deze gegevens, al wordt elders
vermeld dat Nicolai reeds in februari 1774 als organist
in Zwolle werkzaam zou zijn geweest.6 Mogelijk
is hij toen al een tijdlang invaller voor Stechwey
geweest.
Zijn officiële aanstelling is echter van 1775, zoZWOLS
HISTORISCH TIJDSCHRIFT 95
als blijkt uit de uitgebreide ‘Memorie wegens het
gepasseerde omtrent de vacante organistenplaats
door het overlijden van de organist Stechwey…’7
Uit deze Memorie blijkt dat het stadsbestuur had
besloten ‘ te beroepen niet alleen een organist,
maar een goed Musicus’. Kandidaten werden opf#^££%£!
^ : * – * & * ^ ; ^W-töfil
geroepen zich ‘in persoon en met hunne schijnen
en bescheiden van goed gedrag en bekwaamheid’
ter secretarie te melden. Wel moesten zij van protestantse
religie zijn, doch dat werd ruim opgevat:
ook lutherse, doopsgezinde of waalse kandidaten
kwamen in aanmerking. De procedure nam een
volle week in beslag. Op 18 april 1775 meldden zich
zeven sollicitanten, onder wie tenminste drie
Duitsers. Ook twee Zwolse muzikanten waren van
de partij: Hans Hendrik Cremer en Evert Voorthuis.
Iedere kandidaat moest allereerst een kwartier
op het orgel van de Grote Kerk spelen. Verplicht
was één vers uit psalm 42 ‘en vorders aan
haar zelfs overgelaten waar mede het overige van
haar tijd wilden doorbrengen ter betoninge van
haar kunst’. Er waren steeds twee assistenten aanwezig
voor het registreren en dergelijke, terwijl
een roededrager (politiefunctionaris) toezag dat
de gegadigden niet over de balustrade kwamen.
Het was namelijk de bedoeling dat de toehoorders
het spel anoniem, en dus zo objectief mogelijk,
zou kunnen beoordelen. Tevoren was om de volgorde
geloot. Naast de gecommitteerden konden
ook de magistraat en gewoon publiek komen luisteren.
Drie dagen later volgde het proefspel op het
stadsclavecimbel. Dit vond plaats in de raadskamer
op het stadhuis en werd bijgewoond door leden
van het muziekcollege, de edelen, gemeenslieden
en predikanten alsmede gewone ‘liefhebbers’.
Van 3 tot 6 uur passeerden de kandidaten de revue,
elk met een verplichte sonate (er staat helaas
niet bij vermeld, van wie) en een stuk naar keuze.
Cremer en Voorthuis lieten de sonate schieten. Zij
gaven bij de derde en laatste ronde op 24 april, te
kennen van verdere deelname af te zien. Die extra
ronde op het orgel werd nodig geacht ‘vermits uit
al het voorscrevene niet genoegzaam geoordeeld
konde worden van de konst, als hebbende behalven
de Psalm het vordere van buiten geleerd kunnen
hebben’. Daags daarna vertrokken de kandidaten.
De ‘uitheemsche’ ontvingen 8 ducaten reiskostenvergoeding.
Kliebosch uit Leiden, Nicolai
uit Munster en Bos uit Tiel werd gevraagd ‘als
meest in consideratie komende’ zich voor een
eventuele verdere procedure beschikbaar te houden.
Vier weken later was de benoeming van Nicolai
een feit.
In letterlijke zin zou hij snel zijn ingeburgerd:
een goed jaar later werd hem op zijn verzoek het
Klein Burgerschap van de stad Zwolle verleend.8
De eerste sonate in
autograaf
(foto: F.D. Zeiler).
Titelblad van de 24
sonates in Nicolai’s
handschrift, circa 1790
(Foto: F.D. Zeiler).
^…,•!•! .^ ,„,. ,,,- , .y. „-., „-V^-_» . • „ , . ” . . , ..rtiijr,^*.;*.-.
….. .-„-MSJMLL L-S^r^ ..,,-:„_…._
96 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Het eerste ‘Overijssels
orkest’, 1777
(foto: T. Rudolphij).
Toegangskaartje tot het
‘concert’ van 1777
(foto: T. Rudolphij).
Het openbare muziekleven
Volgens de instructie voor de organist uit 1722
diende hij, als er geen dienst was, twee maal per
week de bezoekers van de Grote Kerk met orgelspel
te vermaken. Zo’n ‘wandelconcert’ vond elke
dinsdag en vrijdag van 4 tot 5 uur plaats, aanvankelijk
alleen ’s zomers, maar in Nicolai’s tijd ook
in de winter. Dat laatste blijkt uit het verzoek dat
de stadsmusicus in 1777 deed ‘om gedurende de
maanden januarij & februarij de uuren in de week
des agtermiddags, om de koude, niet op ’t orgel te
speelen…’9 Het verzoek werd zonder opgaaf van
redenen geweigerd. Gelukkig kon de organist later
dat jaar de leiding geven aan een wel zeer bijzonder
concert. Dit werd op 26 augustus 1777 gegeven
in de Grote Kerk ter ere van de ontvangst van
prinses Wilhelmina en haar kinderen, die op
doorreis naar Friesland Zwolle aandeden. De ‘memoriale
aantekening’ vermeldt over deze audiëntie:
‘Dat bij t inkoomen der Kerk ’t Muziek en ’t
Orgel zig hebben laten hooren, ophoudende gedurende
den tijd, dat bij Hunne Hoogheden de
audientien, zo op de Consistorie, als beneden in
de Kerk wierden gegeven: zijnde gem. Musijcq gecomponeert
geweest volgens de Memorie hier agter
gevoegt.
De audientien afgelopen zijnde, is het Musieck gegaan.’10
wederom hervat, en daar mede eenigen tijd aange- Het ‘muziek’ (orkest) bestond uit drie eerste
en drie tweede violen, twee waldhoorns, twee tra-
” 7 verso’s, twee alten en twee celli; Nicolai bespeelde
“” ‘ n i~r — • • – • ” het orgel. Onder de musici treffen we bekende na-
__ :^,’,.: •.!«•— * < -. men aan, zoals Seidel (Zeijdel) sr. en jr. uit Vollen-
^J'J.,,^. ., .-,-.,. «ï hove, Regenspurg uit Deventer en de Zwolse solli-
' citanten van twee jaar daarvoor, Voorthuis (met
*" C zoon) en Cremer." Maar liefst vier leden waren
~"'V. ~~ C uit Kampen overgekomen, zodat hier met recht
"'1.*~ " '^.1; ' '*" gesproken kan worden van het eerste 'Overijssels
"--" ' "* . " • orkest'. Zelfs het toegangsbiljet, dat geïnteresseera.
<•<. ,•<*.*>;..’«, A de burgers konden kopen, is bij het protocol inge-
/, <-<• JJ>* ,-••’.’-, , .’ plakt. Helaas wordt niet vermeld, welke muziek er
<< . * ^3'*•'*"'* die dag in de Grote Kerk heeft geklonken.
'
amateurs. Zwolle was evenals andere steden
een ‘collegium musicum’ rijk, dat in 1684 met
steun van de stad was (her)opgericht en dat wekelijks
in het Refter musiceerde. Gedurende het laathouden,
ter tijd Hoogstdezelven uit de Kerk zijn
f
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 97
ste kwart van de achttiende eeuw traden dergelijke
kamermuziekensembles steeds meer in de openbaarheid;
in Zwolle kennelijk met zo’n succes, dat
daar in 1792 een ‘Nieuwe Concertzaal’ in de Bloemendalstraat
werd gebouwd. Uit de aankondigingen
in de Zwolsche Courant komt een gevarieerd
programma-aanbod naar voren: zangrecitals, militaire
harmoniemuziek, operettes, instrumentale
solisten en koormuziek.12
In het voorjaar van 1796 leidde de stadsmuziekmeester
onder meer een uitvoering van zijn
eigen opera ‘De Geboorte Dag’ en een ‘Musicale
Sledevaart,zijnde een simphonie die met Slede
Schellen geaccompagneerd zal worden’. In dit
laatste werk herkennen we de ‘Musikalische Schlittenfahrt’
van Leopold Mozart. Uit de bij zijn dood
opgemaakte boedelinventaris weten we dat Nicolai
ook een exemplaar van Haydn’s ‘Schöpfung’
bezat, waarschijnlijk in de Nederlandse vertaling
van J. Klinker, die in 1801 met groot succes in Amsterdam
was uitgevoerd. Pas twee jaar nadien
slaagde Nicolai’s Kamper collega Cornelis Berghuijs
er in, om ook in Zwolle Haydn’s meesterwerk
tot klinken te brengen.
Een bijzonder concert vond plaats op woensdag
1 april 1801, ’s avonds om 6 uur: ‘waarin verscheidene
der nieuwste Aria’s en Duo’s zullen
geëxecuteerd worden; waar by nog een geheel
nieuw door hem zelven (Nicolai) uitegevonden
INSTRUMENT, de HARMONIE genoemd, zal gehoord,
en geduurende de tusschenpozing, gezien
mogen worden’. Dit nieuwe instrument wordt in
de krant als volgt omschreven: ‘(Het) bestaat in de
form van een Staartstuk, met Fiool Snaaren betrokken,
en waaraan van onderen een Rad is aangebragt,
welke met een Stijkstok van 6 en een half
El lang onder de Snaaren leidt en een binnenwerk
met de Clauwieren vereenigd zynde de Snaren op
de Strijkstok trekt, en de Toonen voortbrengt’. ‘3
Composities14
De zoeven genoemde opera (in de oorspronkelijke
Duitse druk wordt gesproken van ‘Operette’) is
niet de enige compositie die we van Nicolai ken-
Titelpagina van Nicolai’s
A.B.C, pour Ie clavecin,
ca. 1/89
(foto: F.D. Zeiler).
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
J1 R E M I K H, ï: U l; <, »» -V
De eerste les uit het
A.B.C.
(foto: F.D. Zeiler).
r e d t f j r a l i c c 4. f i" e i f
/«/•yVrfi-.
nen. Zijn oeuvre-catalogus vermeldt zeven opusnummers
met kamermuziek, terwijl in de collectie
van het Haags Gemeentemuseum een pianopartij
bewaard wordt van zijn opus 12, 'Six sonates pour
les dames'. Deze werden omstreeks 1785 in eigen
beheer uitgegeven. Hetzelfde geschiedde met Nicolai's
pianomethode, het 'A.B.C, pour Ie clavecin
ou forte piano' (1789) en het vervolgdeel, 'XXIV
Sonates pour Ie clavecin sur les 24 tons de la musique'
(1790). De Toonkunst-Bibliotheek in Amsterdam
bewaart niet alleen de unieke Zwolse
druk van het eerste deel, maar tevens de autograaf
van de 24 sonates. Deze zijn nog sterk clavecinistisch
geschreven. Ook al was de fortepiano in opkomst
en werd Nicolai zelfs in 1792 aangesteld tot
commissionair van de gebroeders M. en P. Meijer,
pianobouwers te Amsterdam, het zou nog tot na
1800 duren voor het nieuwe instrument zijn zegetocht
begon.15 De methode moet echter populair
geweest zijn. De Friese organist en muziekhandelaar
P. Frank prees in 1803 per advertentie deze
boeken aan. Eerder onderkende de Zwolse drukker
en uitgever Tijl de waarde ervan en adverteerde
met de leus: 'het zeer beroemd ABC Boek voor
het clavier van wylen J. G. Nicolai'.'6
In de Leeuwarder Courant van 6 maart 1812
kan men lezen dat het publiek te Amsterdam en
elders een kerstcantate van Nicolai met enthousiasme
ontving: 'De organist P. Frank zal, met de
vereischte approbatie, op vrijdag den 20 maart
1812, des avonds ten half zes uren, in de groote
kerk te Leeuwarden, geadsisteerd door een zeer
aanzienlijk gezelschap toonkunstenaren en beoefenaren
der vokaal en instrumentaal muzyk, executeren
de beroemde en te Amsterdam en elders
met ongemeene toejuiching uitgevoerde Cantate,
op de geboorte van den Zaligmaker, in muzijk gebragt
door den vermaarden componist J.G. Nicolai.
Zullende de zang, door het orgel, en door een
welbezet en uitgezocht orchest, onder directie van
den orchestmeester des Communes, verzeld, en
voorts, door gepaste op het orgel uit te voeren
stukken, voorafgegaan en afgewisseld worden'.17
Identificatie van deze kerstcantate stuit op problemen.
We kennen hem niet uit andere bron. Dat
'onze' Nicolai de componist is, en niet een van zijn
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 99
vele naamgenoten, lijkt echter aannemelijk: Frank
heeft zijn collega blijkens zijn bovengenoemde
aanprijzing uit 1803 goed gekend.
Andere onzekere of onvolledige vermeldingen
betreffen een opera in 1779, 'zeker musikaal stuk'
in 1786 en de muziek bij de cantate 'Het Onweder'
van Rhijnvis Feith (1785 of later), waarvoor Nicolai's
opvolger J.C. Röhner in 1806 overigens een
nieuwe versie schreef.18
De composities van Nicolai worden tegenwoordig
zelden uitgevoerd. Meestal kost het veel
speurwerk om vergeten meesters onder het stof
der eeuwen vandaan te halen. Niet zo lang geleden,
op 4 december 1989, vertolkten studenten
van het Zwolse conservatorium in de Reulandzaal
aldaar, twee fluitcomposities van Nicolai: een solo
in Bes grote terts, opus 7 nr. 6 voor fluit en basso
continuo, bestaande uit de delen allegro moderato,
adagio un poco andante en rondo presto, en
verder een Sonata II in G grote terts voor fluit en
cello, bestaande uit de delen allegro moderato en
tempo di menuetto.19 Al met al zal er veel nader
onderzoek nodig zijn om een beeld te krijgen van
de omvang en aard van Nicolai's oeuvre.
'vrije' kunstenaarschap in deze tijd zeer voor de
hand: Nicolai's collegae Böhler sr. in Deventer en
Berghuijs in Kampen zouden dat eveneens aan
den lijve ondervinden.21
Grote consternatie ontstond naar aanleiding
van het inspectierapport van de orgelmakers A.
Wolffers en G.T. Batz in 1790.22 Hun kritiek op de
toestand van het orgel was niet gering, al gaven zij
toe: 'Voor 't overige vinden wij alles in goeden order,
en moeten bekennen, dat het Orgel over 't algemeen,
net en wel bewerkt is; en dus aan ons den
Roem van beijde Makers bevestigt. Jammer dat
het selve niet beeter onderhouden is.' Vooral over
dat laatste was Nicolai des duivels. Hij schreef een
verweerschrift van twintig kantjes om de bewering
als zou hij het instrument hebben verwaarloosd te
weerleggen. Er waren verschillende mankementen,
die geweten moesten worden aan constructiefouten.
Hij beriep zich daarbij mede op de Groninger
firma Schnitger & Freytag, die een contraexpertise
had uitgevoerd. Andere zaken zoals de
lekken in de blaasbalgen, achtte hij van ondergeschikt
belang. Daags voor de inspectie had hij nog
gestemd, maar als er intussen weer op gespeeld
SP f II!! S i 'k<£? Ww**»»é«ï «mui*" «ü MakmiémmKJtSiSi, ttmV» m stoma ML kalt»*"J[9
I I wXt a« * «ttoSwft» Sita.tw.fM, ia «nMnMlwwjwl "»•*•» «••8*w>ll”»i?S!«IS?S 1
i***r«tt’< tadut M i kMVIWM», ••«» »«*lf&tfSi«« «S*»"4" " ^ ' t ó Ï Ï " mJËSi
'«•!*to ftw «ei i p K'l«« m T * MMw ft O X M W , %«. Wt MfiM>i * « J * * » * 5 •> » « OÉM* ‘ 1.
Eai ]ON0M*N •»» «J )”«•> *• • • «luaétaixi I» HolltoiH*1″‘™p* MlSu<ïurSHEM«
[*fl
g.Ww « «•<*•. M M '
f MIK. #« MM «
fe/nt;«it few» fattt «••«'»
kteaw noftï MD 3V)* ** ]
tami. wtdtrM *) '
o 'i nlab tooiftotji" l i
o i/i»: mttftK
, mmthtm <*f siMit*
" «tl K»I hJo* SM
:WUfcHKKl
!,l#rtflHu»
ft»*Wl
MZOOKHIKDÏ
Advertentie in de Zwolsche
Courant van 1
augustus 1792, waarin
de piano makers M. en
P. Meyer te Amsterdam
Johann Gottlieb Nicolai
voorstellen als commissionair
van hun instrumenten
(foto: T. Rudolphij).
Karaktertrekken
Nicolai wordt als musicus omschreven als 'verdienstelijk',
'kundig' en zelfs als 'vermaard'.20 Hij
moet echter niet in alle opzichten gemakkelijk zijn
geweest, getuige de wrijvingen die er vooral in latere
jaren met het kerkbestuur en de stedelijke
overheid ontstonden. Nu lagen botsingen tussen
de steile regentenmentaliteit en het opkomende
was kon er natuurlijk weer sprake zijn geweest van
ontstemming. Al stemt men een jaar lang van de
ochtend tot de avond, aldus Nicolai, dan nog
krijgt men 4500 pijpen nooit echt 'egaal'. Hijzelf
heeft steeds de nodige reparaties verricht. Wie zou
het orgel beter kennen dan hij, die er al vijftien
jaar op had gespeeld? Was er soms iemand op uit
om hem zwart te maken?
100 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Deze tirade miste zijn uitwerking niet. Het
stadsbestuur haastte zich de organist van alle
blaam te zuiveren. Vermoedelijk had het zelf de
meeste boter op het hoofd, want om kosten uit te
sparen was een regelmatige controle van het orgel
jarenlang uitgebleven. Nicolai had het hoogstens
kunnen bijhouden, maar hij was natuurlijk geen
l k"r"""* O.> Di Rr?:P, fet 3f M«t( 2’U tot bÊfJuit ^0* W4at*t Chrcenfn, cp «te Wteuwe CjnO!”a:af
is Z’.»:U.>, <"e plwlo Mini* m iï Ctk>r’.>.p>ta.ti nB.OKBOOBTÏ t>«0, f » j . O. N i o i u ,
ui; ver-
Kit
*Hggjf|
1’^-
, _C»K Si.
B e»» STE205 picfcrifei^ sït
S O T H U T V O O a T.
di damt-aa»! ilhltr
… ;i Oigaoitt N i c o i , i t
_ _ geeJEOCufOBirf «reidco t ^ytóa enca Sfffi^c»’» dfa
Ds Zmét mw&s ^Q te W ^ » t c i.y des Org&sét EECS,
fjölite tssiiï ferfto».
‘ Au ;:Iïe KÖCK LtetïQ lxk«i«) gimitói iUt aJUtr gsarrintrd ti J. F. KOKPMAN
CL’tff, wei c;o a.c{-j – kcuiig vu» ctlaU eo a u a fraai val öewcrklrg, waarrotfi hy dj Koper»
i2;-keit’ da ‘y-i vae «ei1 J « I w ^stüan Icflws, Hj «tiziKit ifcittire» cso kdsw s«tft en ICCOBKSKUIÏÖ, CD OrtBeri
‘ ‘ ‘ wt c$&ftïl’M,o ztï vsimii weid*©, « j ! e^a irde» Èao w s a t x r i 25»?-:» ^a tóHfliïa tebait^elfeg. Hjio-
1 CJSSÏÏ’Ö j . QtwBS in hu Vf^röti vao OvtïïJföi s*a *Üs 2jif«8paort tö / s o i l c Dcutve «a.! h»f 3 a 4
>e oc,!=igc;cfe£Edo, Lfcctsiafii bj £cïï&!^tf£ gOjiauit SLD c^ijl^? fcdids^I^^^* 00I00JJ ?y &$%&& rcö pf^EDEc VÜQ
:j Culiaij EJO «ia j’csaö ariea ^wïiJ 83B!a kisDso bOTóarBcslB.’ï, houtSta-fit astJün «ió ?EiIjsietdei5 f»at ï r« f *ÏÖ»
“*” *”J*3t»3i:”J!ot*» Ü I S S L . 0KI I ” Ï * …. HENDRIK VS» DHR V.B0T.
Ï i o r HB
ï ï j ?.ït«af«3 CBOUWII, ïsl iz eei h£bbfi, cp Dcsd^idi!!
KORTE PIANO’S k i
Hoven: Aankondiging
van de uitvoering van
Nicolai’s ‘Geboortedag’,
1J96 (foto: T. Rudolphij).
Onder: Uitvoering van
een aria van Nicolai en
Leopold Mozart’s
‘Musikalische Schlittenfahrt’
in de Nieuwe
Concertzaal, 1796 (foto:
T. Rudolphij).
orgelbouwer. Het feit dat de reparatie naar de aanwijzingen
van Schnitger & Freytag geschiedde en
deze firma vervolgens weer met het onderhoud
werd belast, zegt voldoende.
Vier jaar later was het op een andere manier
mis. Op woensdag 5 februari 1794 had Nicolai na
het psalmzingen tijdelijk de kerk verlaten om les te
geven. De dienstdoende predikant preekte die
avond heel kort met het gevolg dat bij de aanvang
van de volgende psalm de organist niet op zijn
post was. De voorzanger zette in en eerst bij de
derde regel keerde de organist terug op de orgelbank
en liet het orgel zich horen. Predikant en gemeente
ergerden zich ‘luttel’, maar de heren magistraten
namen dit niet en ontboden Nicolai voor
een berisping. Bovendien veroordeelden zij hem
tot een boete van vijf goudguldens omdat hij ‘in
zijn functie heeft gemankeerd en tevens heeft
overtreden de publicatie, waarbij het houden van
een bedestond is geordonneerd’.23
Een overwegend komische anecdote wordt bij
Van Apeldoorn gememoreerd: ‘Deze organist was
een hartstochtelijk rooker; zóó zelfs dat hij niet laten
kon op het orgel te rooken, waardoor somtijds
zware rookwolken van daar in het kerkruim opstegen.
Een vermaning, welke hem die gewoonte
van den Magistraat op den hals haalde, lokte het
minder beleefd antwoord uit: ‘Wenn ich nicht
rauchen darf, so spiel ich auch nicht mehr,”24
Over Nicolai’s contacten met collegae in
Zwolle en daarbuiten weten we betrekkelijk weinig.
Of het ‘Overijssels orkest’ uit 1777 zich nog op
andere plaatsen heeft laten horen is niet bekend.
Wel is hij in zijn beginperiode nog enkele malen
met verlof geweest om concerten te geven in zijn
land van herkomst. Zo bezocht hij Munster in
1779 en Bergen bij Dorsten aan de Lippe in 1786.25
Als orgeladviseur wordt de naam van Nicolai
in verband gebracht met het Hinszorgel in de Bovenkerk
te Kampen. Op 16 juli 1789 behoorde hij
tot de deskundigen die de uitbreiding van het orgel
keurden. F.C. Schnitger jr. en H.H. Freytag
hadden het instrument van een vrij pedaal voorzien.
Nicolai’s metgezel was niemand minder dan
Nicolaas Arnoldi Knock, grietman over Oost-Stellingwerf,
gecommitteerde van de Friese landdag,
maar vooral de auteur van een bekende en veel geraadpleegde
dispositieverzameling.26 Eerder hadden
beide deskundigen het reparatiewerk van Schnitger
en Freytag aan Nicolai’s eigen orgel geïnspecteerd
en in orde bevonden.27 Het lijkt erop dat
de heren elkaar mede om die reden in het conflict
van 1790 steunden.
Nicolais overlijden
Na een kortstondige ziekte overleed Nicolai op 1
juli 1801 in zijn woonplaats Zwolle. Zijn verscheiden
werd in de krant van 4 juli aldus bekendgemaakt:
‘Heden middag stierf in den ouderdom
van 58 Jaaren J.G. NICOLAI, in leven Organist van
de Groote of Michaëli Kerk binnen deze stad, na
eene bedlegering van drie dagen’. Zwolle den 1
July 1801. A. ERDSIECK q.q.’ De begrafenis volgde
op 4 juli ’s avonds om 11 uur in de Bethlehemse
Kerk. Voor het luiden van klokken staat in het begraafboek
ƒ 2,- en 16 stuivers genoteerd.28
In de krant van 15 juli verscheen het volgende
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 101
bericht: ‘Alle de geenen welke iets te pretenderen
hebben of verschuldigd zijn aan den boedel van
wylen JOHAN GODLIEB NICOLAI, in leven Organist
en Stads Musicus te Zwolle, worden verzogt daar
van ten spoedigsten immer voor den 1 September
aanstaande, schriftelyk opgaaf te doen aan den
Ondergetekende woonagtig in de Sassenstraat al-
COLAI gewis veel groter is geworden’.29
Op 15 juli 1801 verscheen een oproep van de
Municipaliteit (stadsbestuur) waarin kandidaten
verzocht werd te solliciteren op de vacature van
stadsmusicus. Het jaarlijks tractement zou ƒ 450,-
bedragen. Op 8 en 12 augustus 1801 werd de advertentie
herhaald. Als Nicolai’s opvolger zou ten-
• • j g • mede brümtf qcmclt. dat do l3rsTKN, Urentnuf *
I K I W v«n ha Ate!4( o rWen U 10 d> 4
1
Fs
tg «ii»-^(j/trj jwmr van nel nisiïsi t3 riteen is 10 uc ^ u
NnHflrane van hei DepHtemeHKal Bcftuormndfi) i, «,« ,,,
g ” Ouden Vafei von deo 1 ^eöryaiy c&ei« ficplaaut I !
gs te bti-omco «yo by M tVt rftoON reZ«oll*, f
>« a a n i
il il
^ 3
esp tmixt cüNKüat»
*s« Ö? ecg ceü fefc. cf &£»2
f8D, «««te . _.
t, del
Sa i.loaf, • A- ,vi »» O»»’< «M» tK trcottoa ire>*c j .
t i ‘ lMT VtMtVRMI I T * i «JBBONI11 t>n.>1. o l ;
Ar.k «6 0 c. rts twl ‘BI lm» snittoo Si.itii» ajl» M tas tftets»»»* «KI
, e&s «e« Sm
* C^»»I«I> «JWS%« tioiBd
!«>ar fnlMu te».|W t »!, 10 flrt». —»• tM ta Blüa «mli rktaio4 «tpemltim* » l m » S
Os satotii ssii» 1» t toll ( ttiiiiii W^trtn:» «* •»
6
/c
J
Opjemaail en deugdelijk Teilhard.
Vergeleken met het :
Do Landm
mbuutploa”
üler,
ta,v, ,
DB ISOBME
en bijbhd,
i goedgekeurd.
ra-VBMFlCAraus.
Hoewel de stenen in principe allemaal min of
meer eenvoudig en gelijk behoren te zijn ‘omdat
men in de dood gelijk is’, vallen ons toch al spoedig
enige bijzonderheden op. We zien matseiwo’s
waarop zegenende handen zijn afgebeeld. Hier
zijn Kohaniem begraven, die immers de zegen
over de gemeente mogen uitspreken. Er zijn ook
stenen waarop een schenkkaji is afgebeeld. Dat is
dan van een Leviet, een afstammeling van Levi, de
derde zoon van aartsvader Jacob, die het zuiverende
water over de handen van een Koheen mag uitgieten,
voordat die de zegen uitspreekt.
We zien ook invloeden van de niet-joodse omgeving
waarin joden al eeuwenlang leven. Voorbeelden
hiervan zijn een gebroken zuil, een treurwilg
en een zandloper, geen typische joodse symbolen.
Wel zijn er na circa 1900 meer Davidsterren
afgebeeld, een symbool dat we voor die tijd niet
zien. Dat hangt samen met het opkomend zionisme;
men werd zich bewuster van zijn jodendom.7
Maar op de grote steen van opperrabbijn Samuel
Juda Hirsch (1872-1941) zien we nu juist geen
Davidster. Hij was geen zionist. Van hem is de uitspraak:
‘De verlossing uit de diaspora (verstrooiing)
is een zaak van God, niet van politici.’ En dat
hij streng orthodox was, moge ook blijken uit het
^•feit dat op zijn steen louter Hebreeuwse teksten
staan, geen Nederlandse woorden. Juist het toenemen
van Nederlandse in plaats van Hebreeuwse
woorden was in de voorafgaande eeuw meer en
meer gewoonte geworden, zo zelfs dat er stenen
uit de recente periode zijn, waarop helemaal geen
Hebreeuwse letters staan; een gevolg van voortschrijdende
assimilatie. Deze assimilatie blijkt ook
uit het feit, dat aan de vermelding van de joodse
dag- en jaartelling niet meer strikt de hand wordt
gehouden. Er zijn zelfs vele voorbeelden te zien
van ‘gemengde’ datering.
Op een van de stenen staat een ontroerende
tekst – en een bijzonderheid is dat dit de enige
steen is, waarvan de achterkant is beschreven – die
luidt:
‘Eene deugdzame Vrouw
Voor ieder gastvrij en trouw
Der Kinderen sieraad en kroon
bescheiden in hulpbetoon.’
Er is een steen voor de 27-jarige actrice Lize
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT “3
Hamel, die met de Nederlandsche Tooneelvereeniging
in Odeon te Zwolle optrad nog drie dagen
voor haar overlijden. Ze werd op 2 januari 1914 begraven.
Directie en leden van diezelfde vereniging
lieten op de steen de woorden ‘In dankbare Herinnering’
vermelden.
Een van de oudste stenen is van een zekere
ror hachajiem’ die op grafstenen voorkomen, zijn
de beginletters van de zegenspreuk: ‘Moge zijn
(haar) ziel gebundeld zijn in de band van het Eeuwige
Leven.’
De oorlog
Ruimen van graven kan naar strikt joodse zin
HD22: STOf ,.
Ü&6S5 fiLSLlii CQHEN i’
Links: Grafsteen van
een Koheen
(foto: W. Cornelissen).
Rechts: Grafsteen van
een Leviet
(foto: W. Cornelissen).
Tojwe (Duifje). Er staat een duif op afgebeeld met
de woorden uit Hooglied 2:14: ‘Mijn Duifje in de
spleten der rotsen’. En een acrostichon dat in vertaling
luidt: ‘Goed van verstand – oprechte weg –
een eenvoudig duifje vluchtte – geroemd door die
haar kenden – een oprechte kroon – een hulp voor
haar duifjes.’
Ook vind ik er de stenen van mijn overgrootmoeder
Marianne Lamelo (1819-1911) en van haar
man, mijn overgrootvader Bernard Os, die in het
Pruisische Löwenhaus in 1824 is geboren en in 1919
in Zwolle stierf.
De laatste letters rcxJn’Tehi nafsjo saroer bisnimmer
plaatsvinden: een graf is voor eeuwig.
Herbegravingen behoren tot de grote uitzonderingen.
Eigenlijk kan dat laatste alleen als de overledene
naar Israël wordt overgebracht om in het
heilige land ter aarde te worden besteld. Toch hebben
er ook in Zwolle enkele herbegravingen
plaatsgevonden. Het betrof dan gestorvenen die in
de Tweede Wereldoorlog, bijvoorbeeld tijdens de
onderduikperiode, tijdelijk ergens anders ter aarde
waren besteld. In 1945 en 1946 vonden er zodoende
enkele herbegravingen plaats.
Ook vindt men vermeldingen op stenen die
verwijzen naar in concentratie- en vernietigings114
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Invloed van de nietjoodse
omgeving: een
zandloper
(foto: W. Cornelissen).
kampen vermoorde Zwolse joden. Zij kregen geen
graf in de eigenlijke betekenis van het woord, maar
hun namen zijn toch blijvend vermeld. De woorden
Auschwitz en Sobibor zijn vele malen te lezen.
Een joodse begraafplaats behoort eenvoudig te
zijn. Hekwerken en uitbundige versieringen zijn
eigenlijk on-joods. Maar uitzonderingen op deze
dem getrokken mogen worden. De meest simpele
begroeing is gras. Dit behoort, nadat het gemaaid
is, ergens te vergaan. Er mag geen voordeel van getrokken
worden.
Wat men op de Zwolse begraafplaats weinig
ziet, maar wat op andere plaatsen vaker gedaan
wordt, is het leggen van steentjes op de zerken na-
Invloed van de nietjoodse
omgeving: een
treurwilg
(foto: W. Cornelissen).
regel zien we ook hier. Er zijn zelfs enkele stenen
die de status van monument hebben gekregen.8
Eenvoud blijkt ook uit het feit dat er geen beplanting
op de graven aanwezig is. Men mag er
geen bloemen, bomen of struiken op laten groeien,
indachtig de regel dat er geen sappen uit de bo-
Invloed van de niet-joodse omgeving:
een gebroken zuil (foto: W. Cornelissen).
dat familieleden het graf hebben bezocht en daar
het kaddisch-gebed voor de overledene hebben
uitgesproken.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 115
ssasn
HIER RUST
” -I WILHELMINA GANS j ‘-• – ti
1 • ..DOCHTER VAW • ” * (% “‘
SAL0H0H
EM HAMMA MEIJER: :’ X ‘ ‘„
SEB.TE ZEVENAARIB AUG.SB48 – V ‘ ” ‘i
OVERL ALHIER?
Beth Haim
De situatie van de Nederlandse joden na de Tweede
Wereldoorlog liet ook op de begraafplaats aan
de Kuyerhuislaan haar sporen na. De oude begraafplaats
aande Willemsvaart lag er na die oorlogsjaren
wel erg verwaarloosd bij. Er waren in de
periode 1940-1945 stenen verkocht aan steenhouwers,
die ze na bewerking opnieuw verkocht zouden
hebben. Er wordt gesproken over NSB-boeren
die hun koeien op die plek zouden hebben laten
weiden. Er zouden zerken als drempels zijn gebruikt.
En Schelhaas vermeldt dat er na de oorlog
stenen in Utrecht zouden zijn teruggevonden.9
Hoe het ook zij, de oude begraafplaats kon door
de sterk gedecimeerde joodse gemeente niet worden
heringericht en onderhouden.
In 1981 besloot de gemeenteraad van Zwolle
om het verzoek van de joodse gemeente in te willigen
en de oude begraafplaats aan de Willemsvaart
te laten ruimen. Het perceel werd voor één gulden
verkocht aan de gemeente Zwolle en in ruil daarvoor
liet de gemeente de stoffelijke resten en de
grafstenen overbrengen naar de Kuyerhuislaan.
De gemeente Zwolle nam bovendien de verplichting
op zich om de begraafplaats in Berkum blijvend
te onderhouden.10 Ook de steen die was ingemetseld
in de muur langs de Willemsvaart werd
naar de Kuyerhuislaan overgebracht.”
Men vindt nu in het achterste deel van de begraafplaats
in Berkum de stenen die afkomstig zijn
van die aloude begraafplaats, de begraafplaats die
al sinds 1722 in gebruik was. Het merendeel van de
hier bedoelde stenen bevat alleen teksten in het
Hebreeuws. Er staan stenen van onder anderen de
rabbijnen Hertzveld (1781-1846) en Frankel (1814-
1882).
Dit is de situatie zoals we die in 1992 (5752/3
volgens de joodse jaartelling) aantreffen. Een begraafplaats
die wel wordt aangeduid met de naam
Beth Haim (Huis des Levens), omdat de gestorvenen
bestemd zijn om tot het leven teruggebracht
te worden, zoals er geschreven staat. Andere benamingen
zijn Beth Olam (Huis der Eeuwigheid) en
Gedort (Jiddisch voor: gut Ort).
Zo liggen de Zwolse joden begraven ’tot het
einde der dagen’. Moge voor ons allen, joden en
niet-joden, gelden Zichrono Liwracha, hun nagedachtenis
zij ons tot zegen.12
Symbool van het zionisme:
de Davidster
(foto: W. Cornelissen).
Grafsteen van opperrabbijn
S.J. Hirsch
(foto: W. Cornelissen).
ZWOLS «HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Noten
Gemengde’datering op 1. Begrafenis-Register, eigendom van de Joodse Geeen
grafsteen meente Zwolle. Het woord Kohaniem wordt ook
(foto: W. Cornelissen). vaak als Cohaniem geschreven.
2. C.W. van der Pot, Zwolle’s omgeving omstreeks 1900
Kadastrale kaart van de 3. Gegevens Kadaster Zwolle; het terrein verkreeg het
huidige situatie. nieuwe kadastrale nummer Zwollerkerspel 826, la-
Voor minuuïrhn *e h’i’.pkwrl JQQ4L’
21…
blad F4
DIENSTJAAR 1 9 . 8 2
Archiefnummer l.OOL
ter 1415/1416, tegenwoo